Я сам пачаў разбiрацца з гэтым пытаннем, вам можа здацца нават дзiўным, але я разбiраўся са смехатворнай скрупулёзнасцю, дапытваў: "Хто прыходзiў ранiцай у катэдж?" Я нiкога не выключыў. Вось тут спiс.
Ён выняў з кiшэнi канверт i выцягнуў з яго лiст з запiсамi:
Мяснiк прыносiў баранiну. Праверыў, усё правiльна. Памочнiк прадаўца бакалейнай крамы прыносiў мяшочак пшанiчнай мукi, два фунты цукру, фут масла i фунт кавы. Таксама праверыў, усё дакладна.
Паштальён прыносiў дзве карэспандэнцыi фройлян Розен, мясцовае пiсьмо Гертрудзе, тры пiсьмы доктару Розену, на адным з iх замежны штамп, i два пiсьмы мiстэру Тэмплтану, адно таксама з замежным штампам.
Сэр Генры зрабiў паўзу i выняў з канверта пачак дакументаў.
- Можа, вам цiкава будзе самiм глянуць. Розныя людзi перадалi мне iх, яны дасталi гэтыя паперы з кашоў для непатрэбных папер. Я думаю, вам не трэба гаварыць, што эксперты праверылi ў iх наяўнасць нябачнага чарнiла i г. д., але нiчога цiкавага цi вартага ўвагi не знайшлi.
Усе, хто хацеў паглядзець пiсьмы, стоўпiлiся вакол сэра Генры. Каталогi былi ад нейкага садоўнiка з гадавальнiка i са славутаы лонданскаы футравай крамы. З двух пасланняў, адрасаваных доктару Розену, адно было мясцовае i тычылася толькi насення для саду, другое з лонданскай фiрмы, што гандлюе канцылярскiмi прыладамi. Вось што гаварылася ў другiм пiсьме:
"Мой дарагi Розен. Толькi што вярнулася ад доктара Хельмута Шпатса. На днях бачыла Эдгара Джэксана. Ён i Амос Пэры некалькi дзён таму назад вярнулiся з Чынгтаў*. Са спакойным Сумленнем магу сказаць, што я не зайздрошчу iх паездцы. Пiшыце пра сябе часцей. Як я ўжо i гаварыла вам раней, асцерагайцеся аднаго чалавека. Вы ведаеце, каго я маю на ўвазе, хоць i не згодны са мной.
Ваша Вяргiня".
* Кiтай.
- Карэспандэнцыя мiстэра Тэмплтана, у якой, як вы бачыце, рахунак ад краўца i пiсьмы ад яго сябра з Германii, - працягваў сэр Генры. - Апошняе, на няшчасце, ён разарваў на прагулцы. Нарэшце, мы маем пiсьмо, якое атрымала Гертруда.
"Паважаная мiсiс Шварц. Мы спадзяёмся, што вы зможаце прыйсцi на сход у чацвер вечарам вiкарый спадзяецца ўбачыць вас усе i кожны будуць рады. Рэцэпт для кумпяка выдатны i дзякуй вам за яго. Спадзяюся што ў вас усё добра i ўбачу вас у чацвер застаюся
Верная вам Эма Грын".
Доктар Лойд злёгку ўсмiхнуўся, мiсiс Бантры таксама.
- Я лiчу, апошняе пiсьмо можна адразу адкласцi.
- Я падумаў таксама, - сказаў сэр Генры. - Але ўсё ж я прыняў меры перасцярогi, праверыўшы, цi ёсць такая мiсiс Грын i цi быў царкоўны сход. Ведаеце, асцярожнасць не пашкодзiць.
- Вось што заўсёды гаворыць наш сябра, мiс Марпл, - усмiхаючыся, прагаварыў доктар Лойд. - Вы не спiце, мiс Марпл? Што думаеце вы наконт гэтага?
- Даруйце мне маю дурноту, - пачала мiс Марпл, - але мяне дзiвiць, чаму слова "Сумленне" ў пiсьме, адрасаваным доктару Розену, напiсана з вялiкай лiтары?
Мiсiс Бантры праверыла.
- Так яно i ёсць, - пацвердзiла яна. - О!
- Так, дарагая, - кiнула мiс Марпл. - Я думала, вы заўважылi!
- У гэтым пiсьме ёсць прамая перасцярога, - уключыўся ў размову палкоўнiк Бантры. - Гэта першае, што мне кiнулася ў вочы. Я заўважаю болей, чым вы думаеце. Так, прамая перасцярога, але ад каго?
- Што датычыць гэтага пiсьма, дык тут ёсць адзiн даволi цiкавы пункт, сказаў сэр Генры. - Згодна з Тэмплтанавым паказаннем, доктар Розен распячатаў пiсьмо, калi сеў снедаць, прачытаў яго i кiнуў на стол, заявiўшы, што не мае нiякага ўяўлення, хто гэты хлопец.
- Але ж гэта не хлопец, - вырвалася ў Джэйн Хелiер. - Там падпiсана "Вяргiня".
- Цяжка сказаць, што тут напiсана, - адгукнуўся доктар Лойд, - але болей падобна на Вяргiню. Толькi мне здаецца, што почырк мужчынскi.
- Ведаеце, гэта цiкава, - выказаў сваю думку палкоўнiк Бантры. - Ён кiдае пiсьмо на стол i робiць выгляд, што нiчога не ведае. Хацеў паназiраць за выразам твару, але чыйго: дзяўчыны? мужчыны?
- Цi нават кухаркi? - дадала мiсiс Бантры. - Яна магла быць у пакоi, бо прынесла снеданне. Але штосьцi не разумею... Вельмi дзiўна...
Мiсiс Бантры спахмурнела, пазiраючы на пiсьмо. Мiс Марпл падсунулася блiжэй да яе. Мiс Марпл пальцам дакранулася да лiста паперы, i яны з мiсiс Бантры зашапталiся пра нешта.
- А чаму сакратар парваў другое пiсьмо? - спыталася раптам Джэйн Хелiер. Гэта здаецца... я не ведаю... гэта здаецца дзiўным. I потым, чаго ён атрымлiваў пiсьмы з Германii. Хоць, канечне, ён i не падазраецца, як вы гаворыце...
- Але сэр Генры гэтага не гаварыў, - хуценька перабiла мiс Марпл, адарваўшыся ад размовы з мiсiс Бантры. - Ён сказаў, што падазраюцца чацвёра. Выходзiць, ён не выключае мiстэра Тэмплтана. Я праўду кажу, сэр Генры?
- Так, мiс Марпл. Адно толькi магу сказаць са сваёй практыкi, нiколi нельга гаварыць, што хтосьцi не выклiкае падазрэння. Я прывёў вам дастаткова довадаў, чаму кожны з гэтых трох можа быць вiнаваты, якiя б яны нi прыводзiлi доказы. I адначасова я стараўся не звяртаць увагi на Чарльза Тэмплтана. Але я прыйшоў да гэтага, прытрымлiваючыся правiла, пра якое я раней упамiнаў. Я вымушаны быў прызнаць, што ў кожнай армii, кожным флоце i палiцыi ёсць здраднiкi. I як бы нам нi хацелася ў гэта не верыць, але, на жаль, гэта так. Я праверыў усю доказную аргументацыю супраць Чарльза Тэмплтана.
Шмат разоў я задаваў сам сабе адны i тыя пытаннi, якiя толькi што задала мiс Хелiер. Чаму ён, адзiн у доме, не змог прад'явiць пiсьмо, якое атрымаў напярэдаднi, - пiсьмо з нямецкiм штампам. Чаму ён атрымлiваў пiсьмы з Германii?
Апошняе пытанне даволi бяскрыўднае, i я яго яму задаў. Яго адказ быў даволi просты. Сястра яго мацi выйшла замуж у Германii. Пiсьмо ён атрымаў з Германii ад кузiны. Такiм чынам я даведаўся пра тое, пра што раней не ведаў, у Чарльза Тэмплтана былi сувязi з Германiяй. Таму, безумоўна, ён быў уключаны ў спiс падазроных. Ён мой чалавек - хлопец, якi мне заўсёды падабаўся i якому я давяраў, але звычайная справядлiвасць i прыстойнасць патрабавалi, каб я яго ўнёс у спiс.
Але вось дзе ён, у пачатку цi ў канцы спiса - я не ведаю! Не ведаю... I, як вiдаць, нiколi не даведаюся. Няма пытання, як пакараць забойцу. Засталося пытанне, як мне здаецца, у сто разоў важнейшае. Загiнула кар'ера сумленнага чалавека... з-за падазрэння, - падазрэння, якога я не асмелiўся праiгнараваць.
Мiс Марпл кашлянула i ветлiва спыталася:
- Выходзiць, сэр Генры, калi я вас правiльна разумею, дык вы падазраеце гэтага маладога Тэмплтана?
- У нейкiм сэнсе так. Тэарэтычна ўсе чацвёра ў аднолькавым становiшчы, але на самай справе - не. Добс, напрыклад, - па-мойму, можа падазравацца, але гэта нiяк не паўплывае на яго далейшы занятак. Нiкому ў вёсцы нават у галаву не прыйдзе, што смерць старога Розена - не няшчасны выпадак. Гертрудзе амаль усё роўна, якая будзе яе кар'ера потым. Што да фройлян Розен, дык, магчыма, узнiкнуць калi-небудзь нейкiя цяжкасцi, але, мне здаецца, гэта не мае для яе асаблiвага значэння.
Што датычыць Грэты Розен... ну, дык тут мы падыходзiм да сутнасцi справы. Грэта - вельмi мiлая дзяўчына. Чарльз Тэмплтан - вiдны малады чалавек, i пяць месяцаў яны былi разам, пазбаўленыя ўсякiх забаў. I непазбежнае здарылася. Яны пакахалi адно аднаго, хоць i не падышлi да таго моманту, калi можна прызнацца ў гэтым.
А потым здарылася катастрофа. Тры месяцы таму назад, дзень цi два па звароце дахаты, да мяне прыйшла Грэта Розен. Яна прадала катэдж i вярталася ў Германiю, каб давесцi справы доктара Розена да канца. Яна прыйшла асабiста да мяне, хоць ведала, што я ўжо ў адстаўцы. Яна хацела бачыць мяне таму, што размова была сапраўды асабiстая. Спачатку яна абыходзiла гэтую тэму, а потым усё вылажыла. Што я думаю пра тое пiсьмо з нямецкiм штампам? - яна так мучыцца, перажывае з-за таго пiсьма, якое падраў Чарльз. Цi добрыя весткi былi ў iм? Безумоўна, яно павiнна было быць добрае. Канечне, яна паверыла яго словам, але... о! калi б яна толькi ведала! Калi б яна ведала дакладна!
Вы разумееце? Тое самае пачуцце: жаданне паверыць - але гэта жахлiвае, затоенае падазрэнне... Стараешся выкiнуць яго з памяцi, але яно, падазрэнне, застаецца. Я гаварыў з ёй шчыра i папрасiў яе таксама гаварыць са мной адкрыта, гаварыць праўду. Я спытаўся, цi кахае яна Чарльза i ён яе.
"Думаю, кахае, - адказала яна. - Я ведаю, што гэта так. Мы былi шчаслiвыя. Кожны дзень праходзiў радасна. Мы ведалi, мы абое ведалi. Нам не трэба было спяшацца, увесь час быў наш. У адзiн шчаслiвы дзень ён скажа, што кахае мяне, i я скажу яму, што таксама кахаю яго! Ах! Але можна толькi здагадвацца. А цяпер усё перамянiлася. Чорная бездань пралегла памiж намi. Адносiны ў нас цяпер нацягнутыя. Калi сустракаемся, мы не ведаем, што сказаць. З iм, вiдаць, тое самае, што i са мной... Кожны з нас гаворыць сам сабе: "Калi б я быў упэўнены!" Вось чаму, сэр Генры, я прашу вас сказаць мне: "Вы. можаце быць упэўненыя, Чарльз Тэмплтан не забiваў вашага дзядзькi!" Скажыце мне гэта! О, скажыце мне гэта! Я прашу... прашу!"
Я не мог ёй гэтага сказаць. Яны, гэтыя двое, будуць усё болей аддаляцца адно ад аднаго, з падазронасцю, якая як здань памiж iмi, якая ўжо нiколi не знiкне.
Ён адкiнуўся на крэсле; шэры твар яго асунуўся. Ён кiўнуў некалькi разоў галавой.
- I нiчога болей зрабiць нельга, калi... - ён расправiў плечы ў крэсле, i лёгкая мудрая ўсмешка асвятлiла яго твар, - калi мiс Марпл не дапаможа нам. Га, мiс Марпл? Ведаеце, я адчуваю, што з пiсьмом разабрацца можаце толькi вы. Тое самае i пра царкоўны сход. Цi не нагадвае яно што-небудзь або пра каго-небудзь? Цi не маглi б вы дапамагчы двум бездапаможным маладым людзям, якiя хочуць быць шчаслiвымi?
У яго просьбе, за вонкавай яе мудрагелiстасцю, хавалася сур'ёзная нотка. Ён лiчыў, што ў гэтай кволай старамоднай векавухi вялiкi розум. Ён яшчэ раз глянуў на мiс Марпл, i ў яго вачах мiльганула нешта падобнае на надзею.
Мiс Марпл кашлянула i правяла рукой па карунках.
- Гэта крыху нагадвае мне пра Аннi Паўлтнi, - прызналася яна. - Канечне, пiсьмо зусiм зразумелае, - i мiсiс Бантры, i мне. Я маю на ўвазе не тое пiсьмо пра царкоўны сход, а другое. Вы доўга жылi ў Лондане i нiколi не былi садоўнiкам, сэр Генры, таму i не змаглi заўважыць.
- Чаго заўважыць? - спытаўся зацiкаўлены сэр Генры. Мiсiс Бантры працягнула руку i выбрала каталог. Яна разгарнула яго i пачала чытаць уголас, з iмпэтам:
- "Доктар Хэльмут Шпац. Чысты бэз, надзвычай прыгожая кветка, трымаецца на выключна доўгiм i цвёрдым сцябле. Лёгка адломваецца ў букет, якi служыць для ўпрыгожвання кватэры. Цудоўнай прыгажосцi кветка.
Эдгар Джэксан. Хрызантэма, кветка прыгожай формы, ярка-чырвонага колеру.
Амос Перы. Ярка-чырвоная кветка, вельмi ўпрыгожвае.
Чынгтаў. Пышная, яркая, чырвоная кветка, падобная на садовы цюльпан. Доўга захоўваецца пасля зразання.
Ханiсты...*"
* Ноnеstу - сумленнасць (англ.).
- З вялiкай лiтары... помнiце? - цiха прамовiла мiс Марпл.
- "Ханiсты. Ружовае i белае адценне, вялiкая кветка, правiльнай формы".
Мiсiс Бантры паклала каталог i сказала:
- Вяргiнi!
- Пачатковыя лiтары слоў "Доктар", "Эдгар", "Амос", "Чынгтаў", "Ханiсты"* складаюць слова "СМЕРЦЬ"! - растлумачыла мiс Марпл. - Усе гэтыя словы ёсць у пiсьме.
* Пачатковыя лiтары ангельскiх слоў Dосtоr, Еdgаr, Аmоs, Тsingtau, Ноnеstу складаюць ангельскае слова DЕАTH (СМЕРЦЬ).
- Але пiсьмо прыйшло самому доктару Розену, - запярэчыў сэр Генры.
- Вось у гэтым i загваздка, - адказала мiс Марпл. - У гэтым i ў перасцярозе. Што б вы зрабiлi з пiсьмом, атрыманым ад чалавека, якога не ведаеце, i поўным iмёнаў, пра якiя вы не маеце анiякага ўяўлення? Канечне ж, перадасце сакратару.
- Выходзiць, урэшце...
- Э, не! - рашуча запярэчыла мiс Марпл. - Не сакратар. Бо якраз з гэтага робiцца зусiм зразумела, што пiсьмо было не яму. Калi б пiсьмо было яму, ён нiколi б не дапусцiў, каб яго знайшлi. Таксама ён нiколi б не знiшчыў пiсьма з нямецкiм штампам, якое адрасавана яму. Ён не вiнаваты i, - калi можна так сказаць, - "чысты як шкло".
- Тады хто?..
- Ну, гэта ўжо становiцца вiдавочным, - такiм вiдавочным, як нiчога больш на гэтым свеце. Разам з iм за сталом снедала i яшчэ адна асоба, i яна магла зусiм натуральна пры такiх абставiнах - узяць пiсьмо ў рукi i прачытаць. Хутчэй за ўсё так яно i было. Вы помнiце, што з гэтай жа поштай яна атрымала каталог садовых раслiн...
- Грэта Розен?! - паволi прамовiў сэр Генры. - Тады яе вiзiт да мяне...
- Джэнтльмены нiколi не заўважаюць такiх рэчаў, - гаварыла далей мiс Марпл. - I баюся, яны часта думаюць, што мы, старыя жанчыны - ну, пляткаркi, калi такiм чынам заўважаем розныя рэчы. Але так яно i ёсць. На няшчасце, мужчыны i жанчыны многа ведаюць пра свой пол. Я не сумняваюся, што памiж iмi iснаваў бар'ер. Малады чалавек адчуў раптам незразумелую антыпатыю. Ён западозрыў, iнстынктыўна, i не змог утаiць гэтай падазронасцi. I я думаю, што маладая асоба прыйшла да вас са злосцi. Безумоўна, ёй нiчога не пагражала, але яна вырашыла пайсцi далей i замацаваць вашы падазрэннi наконт няшчаснага Тэмплтана. Пасля яе вiзiту вы не былi так упэўнены ў iм, як перад вiзiтам.