Можа ён вельмi мала стараўся, каб выратаваць iх адгэтуль! А цi не вiнават ён перад худзенькiм хлопчыкам Тамашом i перад маткаю сваiх дзяцей, i перад Лiзаветаю?!" Голас пратэсту перад самiм сабою ўзняў ён у сабе: "Не! Я iшоў у гром i невядомасць!" "Але ж я жыў гэтулькi год у мiлай мне працы, i жыццё гэтае само па сабе льга назваць шчасцем, каб не смутак мой. А цi хоць раз падумаў я, каб iсцi сюды да iх i ратаваць iх?" Раптам у яго пахаладзела ў вушах: "Чаму ж я не запытаў у гэтай дзяўчыны - а цi хоць адно пiсьмо прыйшло было да iх ад iх бацькi?" "Але я яшчэ ўбачу яе, да вечара я дапiльную яе тут, а заўтра зранку пайду гаварыць з ёю". Адразу цяпер ён не мог iсцi ў сваю, новую, некалi пастаўленую iм хату, ён баяўся свайго смутку. Да вечара ён праседзеў пад iгрушаю на лаўцы, у двары старой хаты, i пiльнаваў яе. Але яна з новай хаты не выходзiла. Як пачало змяркацца, ён увайшоў у старую хату i лёг на голы тапчан. Парыў ветру ўвагнаў у хату на яго праз аконную дзiру вiхор жоўтага лiсця з iгрушы. Ён накрыў галаву торбаю ад хлеба, стараючыся заснуць. Цiшынi не было! Нешта шастала па сценах i патрэсквала ў столi. А пасля яму здалося, што нешта шарганулася аб яго. Ён падняўся i стаў з шчаслiвай думкай: "Не канешне мучыць сябе ляжбой, можна стаяць i сядзець". Свяцiў месяц. Ноч была глыбокая. Праз дзiркi i шчылiны ў сценах лiлося ў гэтую гнiлую пустэльню месячнае святло, а па сценах нешта невядомае ўсё шастала. "Каб хоць хутчэй дзень". З нейкай надзеяй ён выйшаў на двор i зноў сеў на лаўку пад iгрушаю. За ноч з яе апала ўжо апошняе лiсцё. Месяц быў якраз у яе чорным голлi. А да дня яшчэ было вельмi далёка. Ён цясней зашпiлiўся ў сваёй суконнай жакетцы i лёг на лаўку. Холад не даў яму спаць. З поля цягло роўным шумам. Узняўся вецер. Месяц стаяў нiзка. Сымон Ракуцька спаць не хацеў. Седзячы на лаўцы, прычакаў ён дня i больш у старую хату не заходзiў. Як адважыўшыся на вялiкi подзвiг, ён закiнуў сваю торбу за плечы i пайшоў у суседнюю хату. Там яна была адна, сядзела за сталом i пiсала. Як прыгавораны да кары, ён стаў у парозе i сказаў:
- Добры дзень у хату. - Ён нават i не чуў, што яна адказала яму. Ён не мог адарваць вачэй ад акеннай шуфляды. Калi ён устаўляў яе, быў такi самы хмурны дзень позняй восенi.
- Гэта я з вамi ўчора гаварыў на дарозе, калi вы сядзелi на каменi.
- Я пазнала вас.
- Ну што, няма брата?
- Няма. Я пакiну яму тут гэтае пiсьмо. Чакаць яго - мне няма як.
- Што вы яму пiшаце?
- Вам хочацца ведаць?
Нават i без здзiўлення яна глядзела на яго, i вочы яе былi такiя добрыя, i здавалася, яна абяцае праз iх шчырасць усяму свету.
- Пачытайце мне, што вы яму напiсалi.
Яна нават не здзiвiлася: што гэта за дзiва такое з гэтым чалавекам.
- Калi вам хочацца, я прачытаю. Але я дапiшу раней.
Ён сеў на лаву i чакаў, пакуль яна скончыць пiсаць. Сочачы за кожным яе рухам, ён час ад часу падаваў голас:
- А цi ведаеце вы, што гэта ваш бацька ставiў гэтую хату?
Не адрываючыся ад пiсьма, яна адказала: - Ведаю. Мацi мне расказвала ўсё.
- Дык вы пра свайго бацьку ведаеце?
- А як жа! Але нашто вам усё гэта? Хто вы такi?
- Як нашто! Бо вашага бацьку я ведаў так, як ён сам сябе ведаў.
- Мой бацька быў слаўны чалавек, з душой i сэрцам. У яго былi залатыя рукi i разумная галава. I добрае сэрца.
- А дзе ваш бацька цяпер?
- Мы заўсёды ведалi, дзе ён.
- Як жа вы ведалi?
- Ужо вельмi даўно ад яго прыйшло было пiсьмо з яго адрасам.
Ён адчуваў, як сэрца распiрае яму грудзi, але ён не мог так пайсцi адразу. Ён хацеў усё высветлiць.
- А пра графа Палiводскага вы што-небудзь чулi?
- Мой бацька выратаваў яго ад смерцi... Я яго сама бачыла.
- Палiводскага? Як? Калi?
- Незадоўга да вайны. Ён сам быў у нас, калi жылi ў старой хаце.
- Ён вам якое-небудзь зло зрабiў?
- Гэты стары гад два днi i адну ноч не выходзiў ад нас i мучыў нас дамаганнямi, каб мы аддалi яму нейкае золата, якое нiбыта наш бацька ўзяў у яго, калi паднiмаў раненага на дарозе. Ён прасiў, пасля крычаў, пасля рамянём пасадзiў маме крывавы знак цераз твар. Пасля сунуў мне ў рукi свой адрас, калi мы адумаемся i захочам аддаць яму яго дабро. Ён служыў на нямецкай гранiцы.
Нарэшце ён казаў, каб аддалi хоць палову, а палова нам... Але мне трэба пiсьмо дапiсаць. - Яна пiсала, а ён стаў на ўвесь рост у парозе i душыўся смуткам, гледзячы на яе. Гэта яна. Нязнаны iм чалавек. Без яго яна вырасла. Ён нi разу не меў шчасця трымаць яе на руках i гаварыць з ёю малою i падоўгу глядзець на яе дзiцячую ўсмешку. Нехта злы i бязлiтасны ўкраў у яго яе маленства.
- Вы казалi, каб я пачытала вам. Я ўжо напiсала. "Дарагi братка Тамаш. Мы табе пiсалi, што прымушаны былi выехаць з роднага кутка, але пачалася вайна, i пiсьмо наша магло да цябе не дайсцi. Дык шукай нас у мястэчку Сталеццi на Навагрудчыне. А таксама напамiнаю табе, калi ты згубiў адрас, што ў Гомельскай вобласцi, за Бабруйскам, жыве наш бацька. Гранiцы ўжо больш няма..." Ногi ў Сымона Ракуцькi падгiналiся. Ён сеў на лаву. Яна яшчэ ўгнулася над пiсьмом, штосьцi ў iм дапiсваючы. Ён цiхом падняўся i знiк з хаты. Не прыпыняючыся нiдзе, ён дайшоў да таго самага паўстанка i сеў у поезд. На другiя суткi ён ужо iшоў пешкам цяперашнiмi сваiмi месцамi. Ён радаваўся, што з кожным крокам падыходзiць да гэтай, ужо трэцяй на яго веку хаты. Можа цяпер тут ён знойдзе спакой душы. Было вельмi рана. I цёплае стаяла надвор'е. Было ясна. На хвiлiну магло здацца, што гэта ўлетку пасля дажджу. Ён iшоў сцежкаю паўз дарогу, краем сухога тарфянiку, па той бок якога суглiнiсты ўзгорак трымаў на сабе край неба. Пыльныя кусты шыпшыны, быльнiку i пiжмы бачыў ён, i думка яго спынiлася на тым, што ў карэннях пiжмы, пад тым кустом, жывуць мурашкi. Там яшчэ ўлетку чабор цвiў, i над iм кусцiлася жоўтае зелле святога Яна. Куп'iсты тарфянiк быў увесь мокры, на шчыльна збiтай у мяккi дыван нiзкарослай траве на iм блiшчэлi пад сонцам кроплi чыстай вады, як раса ўлетку. Вятрак махаў крыллямi дзесьцi за балотам, над рачулкай стаялi голыя вербы, адна была рудога колеру, другая жоўтага, трэцяя сiняватага, чацвёртая чырванаватага. I гэтая каляровасць дрэў дапаўняла вялiкае багацце i мноства ўсяго, што было ў чалавека перад вачыма. Дрэвы стаялi скрозь, iх было многа. Многа лётала i сядзела ўсюды гатовых спаткаць зiму птушак, многа было колераў i фарбаў, многа было i прастору, i неба, i вады, i ласкавай цiшынi. Брама яго дома была зачынена. Брамка збоку крыху прыадчынена. Ён увайшоў у двор. Усё было на месцы i ў парадку. Ён прайшоў праз увесь двор i агарод, i сад i назад вярнуўся. Густая сям'я дрэў, iм пасаджаных, расла ў кутку агарода пад загараддзю з жэрдак. Там былi бяроза, лiпа, клён, каштан, вяз i таполя. Улетку i ў раннюю восень тут заўсёды шумеў вецер у лiсцi, i па ўдзiрванелай пад дрэвамi зямлi густа i высока расла трава i красавала мятлiца. Там была i лаўка, дзе ён, бывала, праз колькi год, аддаваўся сваiм думкам. Ён зiрнуў у гэтае месца, дзе якой-небудзь ураўнаважанай душы век льга было б мець шчасце ад цiхай адзiноты, i сумеўся. Ён аж уздрыгануўся: з яго, i, можа, ужо доўгi час, не сыходзiў чалавечы позiрк. Там на лаўцы сядзела жанчына. Постаць яе была нерухомая, i вочы не сыходзiлi з яго. Хоць яна i не была ўжо такая, як калiсьцi, хоць гэта была ўжо старая жанчына, але ён з першага ж позiрку пазнаў яе. I дыхаць яму стала цяжка. Гэта яна! Такая! Без яго такая стала! Як бы страцiла яна ранейшы рух сваiх вачэй. I ён з'iначыўся без яе. Ужо i старасць не вельмi далёка стаiць за плячыма. I ў яе таксама. Нехта злы i бязлiтасны ўкраў у яго яе маладосць, i яе самую ўкраў. I яго маладосць украў. А ўсё ж жыццё яго з ёю разам было б падобна на маладосць. Злы ён i жорсткi, гэты страшны злодзей. I нiякая кара нiдзе i нiколi не спасцiгне яго. Гэта ён бесперапынна вiсеў над яго душою, як стопудовы камень! Пракляцце яму, гэтаму страшнаму злодзею! I прэч ад чалавека гэтую калоду пасярод двара, i гэтую лаўку пад дрэвамi, якiя шумам сваiм так заўсёды ўцiхамiрвалi душу! Сказаць дзецям...