— Ты, — адказаў Берт.
— Брэшаш! — сказаў Вільям, і спрэчка пачалася зноў. Нарэшце яны вырашылі гномаў пакрышыць ды згатаваць. Таму прынеслі вялікі чорны кацёл і дасталі нажы.
— Дык варыць навошта? Вады ж няма, а да калодзежа вунь колькі тэпаць! — сказаў нехта. Берт і Вільям падумалі, што Том.
— Заткні пашчу! — сказалі яны. — Альбо так і не ўправімся. Яшчэ слова, і сам па ваду пойдзеш.
— Сам заткніся! — сказаў Том, які думаў, што гаварыў Вільям. — Хто ж, як не ты зноў спрачацца пачынае!
— Дэфектыўны ты, — сказаў Вільям.
— Сам дэфектыўны! — сказаў Том.
I зноў разгарэлася спрэчка, і яшчэ горшая, пакуль не вы-рашылі сесці па чарзе на ўсе мяхі і расціснуць гномаў у фарш, а потым зварыць.
— На каго першага сядзем? — спытаў нехта.
— На апошняга, — сказаў Берт, якому Торын пашкодзіў вока. Ён думаў, што Том гаворыць.
— Сам з сабою размаўляеш? — спытаў Том. — Ну, калі жадаеш сесці на апошняга, садзіся. Каторы ён?
— У жоўтых панчохах, — сказаў Берт.
— Бязглуздзіца, у шэрых, — сказаў нехта голасам, падобным да Вільямава.
— Упэўнены, у жоўтых, — сказаў Берт.
— I я кажу, у жоўтых, — пацвердзіў Вільям.
— Тады навошта ты казаў, што ў шэрых? — спытаў Берт.
— Я і не казаў. Том казаў.
— Ніколі я гэтага не казаў! — абурыўся Том. — Гэта ты!
— Два супраць аднаго, так што заткні пашчу! — сказаў Берт.
— Ты з кім гаворыш? — спытаў Вільям.
— Спыніцеся зараз жа! — сказалі Том і Берт разам. — Ноч праходзіць, і раніца хутка. Трэба з гэтым завязваць!
— Раніца вас захопіць і каменем зробіць! — сказаў нехта голасам, падобным да Вільямава. Але ж не Вільямаў. Якраз у гэты момант святло хлынула з-за пагорка, і гучна на галінах загаманілі птушкі. Вільям і слова не сказаў, так, нахіліўшыея, і зрабіўся каменным, а Том з Бертам паўсталі як валуны, утаропіўшыся на яго. Яны там стаяць і сёння, самі сабою, хіба што птуожі звілі на іх гнёзды. Тролі ж, як вы ведаеце, павінны штораніцы хавацца пад зямлю, інакш ператворацца ў камяні, з якіх паходзяць, ды ніколі ўжо не за-варушацца. Вось гэта і здарылася з Бертам, Томам і Вільямам.
— Цудоўна! — сказаў Гэндальф, які выйшаў з-за дрэва і дапамог Більба выпаўзці з калючага куста. Тады Більба і зразумеў, што менавіта голас чараўніка прымусіў троляў сварыцца і спра-чацца, пакуль не бліснула святло і не скончыла справаў.
Потым развязалі мяхі ды вьшусцілі гномаў. Тыя ледзь не пазадыхаліся і надта раззлаваліся: не зусім ім падабалася ляжаць і слухаць пра тролевы планы — засмажыць іх, пакрышыць альбо расціснуць. Давялося Більба двойчыраспавядаць, што здарылася, пакуль яны задаволіліся.
— Знайшоў час практыкавацца ў лазанні па кішэнях, — папікнуў яго Бамбур, — калі мы жадалі ўсяго толькі агню ды ежы.
— I таго, і другога без бойкі ад готых сяброў вы б не атрымалі ў любым выпадку, — сказаў Гэндальф. — А зараз мы проста губляем час. Ці ж вы не разумееце, што ў троляў абавязкова па-вінна быць нара ці пячора непадалёк — ад сонца хавацца? Нам трэба знайсці яе!
Яны пашукалі і хутка знайшлі сляды тролевых ног сярод дрэваў. Пайшлі па іх на вяршыню пагорка, пакуль не заўважылі схаваных за кустамі вялізных каменных дзвярэй. Аднак жа адчыніць іх не здолелі, хаця штурхалі ўсе разам, а Гэндальф чытаў розныя замовы.
— Можа, гэта прыдасца? — спытаў Більба, калі яны раззлаваліся ды стаміліся. — Я знайшоў гэта на зямлі, там, дзе тролі біліся.
Ён трымаў вялікі ключ, хоць, безумоўна, Вільяму ключ здаваўся маленькім і таемным. Напэўна, ключ вываліўся з кішэні перад тым, як Вільям ператварыўся ў камень.
— Няўжо нельга было сказаць раней? — закрычалі ўсе. Гэндальф схапіў ключ і сунуў у замковую шчыліну. Тады каменныя дзверы адчыніліся ад аднаго добрага штуршка, і ўсе зайшлі ўся-рэдзіну. На падлозе былі раскіданыя косткі, і патыхала непрыемна. Але на паліцах і падлозе валялася прыстойна ежы паміж раз-настайнага нарабаванага тролямі смецця (ад медных гузікаў да гаршчкоў, паўнюткіх залатымі манетамі, якія стаялі ў кутку). На сценах вісела шмат вопраткі (надта малой для троляў — баюся, належала яна ахвярам) і некалькі мячоў рознага кшалту, памераў і формы. Асабліва вабілі два: з цудоўнымі, вельмі добра вырабленымі похвамі і абсаджанымі каштоўнымі каменнямі цэўямі.
Гэндальф і Торьш узялі па адным, а Більба ўзяў нож у скураных похвах. Для троля гэта быў маленечкі сцізорык, а для хобіта — амаль што кароткі меч.
— Выглядаюць на добрыя клінкі, — сказаў чараўнік, выцяг-нуўшы меч напалову з похваў і з цікавасцю на яго паглядаючы, — бо яны зробленыя не трольскімі, не чалавечымі кавалямі гэтых мясцін і часоў. Калі здолеем прачытаць руны на іх, даведаемся больш.
— Пойдзем ад гэтага жудаснага паху, — сказаў Філі.
Так што яны вынеслі гаршчкі з золатам і ежу, якая здавалася некранутай і прыдатнай для спажывання, і адну бочку элю, яшчэ паўнюткую. Яны ўжо адчувалі, што час снедання надышоў, згаладаліся, і насоў ад трольскай ежы вараціць не сталі. Уласнай правізіі заставалася ўсяго нічога. А зараз яны мелі хлеб і сыр, і процьму элю, і ялавічыну, каб падсмажыць на вуголлі.
Пасля ж паклаліся спаць, таму што ўночы, зразумела, было не да сну, і больш як да паўдня не рабілі нічога. Потым прывялі поні, адвезлі золата і добра схавалі яго непадалёк ад шляху каля ракі, яшчэ і пачараваўшы над сховішчам на выпадак, калі з'явіцца магчымасць сюды вярнуцца. Калі ўсё было зроблена, яны паселі на поні і патрусілі па дарозе на Ўсход.
— Ці можна мне спытаць, куды вы падзеліся? — спытаў Торын Гэндальфа, які ехаў побач.
— Хацеў паглядзець наперад, — адказаў чараўнік.
— А чаму вярнуліся, ды якраз у патрэбны час?
— Захацеў азірнуцца назад.
— Менавіта так! — сказаў Торын — Але ж ці можна растлумачыць больш падрабязна?
— Я паехаў разведаць нам дарогу. Хутка яна зробіцца цяжкай і небяспечнай. Таксама я турбаваўся наконт нашага малога запасу ежы. Далёка я яшчэ не ад'ехаў, калі сустрэў парачку сваіх сяброў з Раздолу.
— Дзе гэта? — спытаў Більба.
— Не перашкаджай! — сказаў Гэндальф. — Сам будзеш там праз некалькі дзён, калі пашанцуе, і даведаешся. Як я казаў, я сустрэў двох з Элрандава народу. Яны шмат што паведамілі пра троляў. Яны мне распавялі, што трое троляў спусціліся з гор і абжыліся ў лесе непадалёк ад дарогі, распужалі ўсіх з наваколля ды палююць на падарожнікаў. Адразу ж я адчуў, што мне трэба вярнуцца. Паглядзеўшы назад, заўважыў агонь між дрэваў і рушыў да яго. Вось, цяпер ты ведаеш. I, калі ласка, наступным разам будзьце больш асцярожнымі, а тое мы так нікуды не патрапім.
— Дзякуй вам! — сказаў Торын.
Частка 3
КАРОТКІ АДПАЧЫНАК
Дгэты дзень (і другі, і наступны за ім) песень яны не спявалі і гісторый не распавядалі, хаця надвор'е і палепшылася. Ад-чувапася, што небяспека непадалёк і пагражае адусюль. Начавалі яны пад зорным небам, і поні іх мелі больш ежы, чым яны самі. Травы было шмат, а прыпасаў у торбах і скрынях — не надта, нават з тым, што яны здабылі ў троляў. Аднойчы раніцою яны перайшлі ўброд раку ў мелкім месцы, поўным камянёў і пены. Другі бераг быў стромы і слізкі. Калі яны дабраліся да верху, то раптам убачылі вялікія горы — вельмі блізка. Здавалася, да найбліжэйшых падножжаў усяго дзень лёгкага шпацыру. Выглядалі горы змрочна і вусцішна, хаця там-сям зіхацелі бліскаўкі сонечнага святла на іх рудых баках і за адгор'ямі ззялі снегавыя вяршыні.
— Гэта і ёсць — Гара? — спытаў Більба ціха, падняўшы на горы круглыя вочы. Ён ніколі дагэтуль не бачыў такога вялізнага.
— Ды не! — сказаў Балін. — Гэта толькі пачатак Туманных гор, нам трэба будзе пераваліць цераз іх, ці перайсці, ці абысці як-небудзь. А за імі Дзіказем'е, і адтуль яшчэ ехаць ды ехаць да Самотнай Гары на Ўсходзе, дзе Драк ляжыць на нашых скарбах.
— Ого! — выгукнуў Більба і ў гэты момант адчуўся такім стомленым, якім нават і прыпомніць сябе не мог. Ён зноў уявіў сваю мяккую, утульную фатэлю перад агменем ва ўлюбёным пакоі ў сваёй хобітавай нары і ўзгадаў, як спявае на пліце чайнік. Не ў апошні раз!
Зараз правадыром быў Гэндальф.
— Нам нельга прапусціць шлях, інакш з намі здарыцца што-небудзь кепскае, — сказаў ён. — Па-першае, ежы зусім не заста-лося, па-другое, адпачыць трэба ў бяспецы, — і проста неабход-на знайсці адпаведную сцежку цераз Туманныя горы, іначай заблукаем, і давядзецца вяртацца і пачынаць зноў (калі яшчэ здолеем вярнуцца).
Гномы спыталі яго, куды ён зараз накіраваўся, і чараўнік адказаў: «Мы падышлі да самага краю Дзіказем'я, як некаторыя з вас, напэўна, ведаюць. Дзесьці наперадзе знаходзіцца таямнічая цудоўная даліна Рывендэл, дзе Элранд гаспадарыць у Апошнім Прытулку. Я адправіў ліст з сябрамі, так што нас чакаюць.
Прагучала гэта добра і супакойліва. Але ж туды кампанія яшчэ не дабралася, і было не так лёгка, як прагучала, знайсці Апошні Прытулак на захад ад гор. Вакол не было ані дрэў, ані пагоркаў, ані далін, адно толькі роўны схіл разаслаўся перад імі — і аж да самых гор запустэчаная зямля колеру верасу і старых камянёў, з плямамі і блішчынкамі зеляніны там, дзе, напэўна, была вада.
Раніца прайшла, прайшоў поўдзень, але ж на маўклівай раўніне ніякіх адзнакаў жытла бачна не было. Яны пачалі турбавацца, бо зразумелі: Апошні Прытулак можа быць у лю-бым месцы паміж імі і гарамі. Трапляліся насустрач нечаканыя даліны, вузкія, са схіламі-адхонамі, адкрываліся раптам перад самым носам, і яны бачылі ўнізе дрэвы ды імклівую ваду на самым дне. Сустракаліся расколіны, якія можна было нават пераскочыць, аднак жа вельмі глыбокія, з вадаспадамі. Былі і цьмяныя глыбокія лагчыны, якія немажліва было пераскочыць, ані прайсці праз іх. Страчаліся і балоты, некаторыя з іх — на выгляд прыгожанькія зялёненькія лужкі з пярэстымі кветкамі, але ж гружаны поні, які падышоў бы да іх, назад ужо не вярнуўся б.
I на самай справе, да гор было значна далей, чым можна было сабе ўявіць. Більба быў моцна ўражаны. Адзіная сцежка была адзначаная бялюткімі камянямі, часам зусім маленькімі і напалову зарослымі мохам ці верасам. Ісці ўздоўж такой сцежкі сталася справай надта маруднай, нават з правадырствам Гэндальфа, які, здаецца, шлях ведаў добра.
Яго галава з барадою матляліся туды і сюды, калі ён выглядаў камяні. Кампанія ехала за ім, але ж да канца пошукаў было яшчэ шмат, калі пачало цямнець. Ужо і час вячэры хутка павінен быў надысці — і, напэўна, прайсці, як і час абеду. Вакол лёталі матылі. Святло змеркла, бо месяц яшчэ не ўзышоў. Більбаў поні пачаў спатыкацца аб камяні і карані. Кампанія пад'ехала да краю адхону так нечакана, што Гэндальфаў конь ледзь не саслізнуў уніз.
— Нарэшце, знайшлі! — паклікаў Гэндальф, і астатнія падышлі да яго, каб зірнуць уніз.
Далёка ўнізе яны ўбачьші даліну. Пачулі шум вады ў камянях на дне, адчулі пах дрэваў, і на краі даліны, за рашй, убачылі агні.
Більба ніколі не забываўся, як яны, слізгаючы ды коўзаючыся ў прыцемках, спускаліся па зігзагу сцежкі ў запаведную даліну Рывендэл. Пакуль спускаліся, паветра цяплела і сасновы пах навяваў дрымоту, так што хобіт раз-пораз дзяўбаў носам і ледзь не звальваўся з поні ці біўся носам аб яго шыю. Настрой кампаніі відавочна паляпшаўся з кожнай хвілінай спуску. Сосны змяніліся на бярозы і дубы, прыцемкі зрабіліся ўтульнымі. Зеляніна травы амаль што згубілася ў цемры, калі, у рэшце рэшт, яны выехалі на адкрытую паляну непадалёк ад берага ракі.
«Хм-м, тут пахне эльфамі», — падумаў Більба, паглядзеўшы на зоркі. Тыя ззялі зыркім блакітным полымем. I якраз пачуўся спеў — як выбух смеху ў дрэвах:
Гэй! Што ж вы робіце?
Куды імкнецеся?
Поні стаміліся!
Ледзь у раку не ўваліліся!
Ха! Тра-ла-ла!
Ну і справа пайшла!
Гэй! Што шукаеце?
Дзе вы блукаеце?
Печыва смажыцца,
Здоба румяніцца!
Ха! Тра-ла-ла!
Гайда да стала!
Гэй! Куды пойдзеце?
Парастрасецеся!
Паразгубіліся —
Не сабярэцеся!
Хлопцы! Пабачце!
Хобіт і гномы —
Усе нам знаёмыя
У госці да нас — ха-ха!
Гэй! Застаецеся?
Ці разбрыдзецеся?
Конь спатыкаецца,
Ноч пачынаецца,
Ісці ўжо дарэмна,
Застацца — прыемна,
Гайда да стала,
Сядзі да святла,
Слухай ды пей! Гэй!
Так эльфы смяяліся і спявалі, я ведаю — вам такія песенькі падаліся яўнай бязглуздзіцай. А ім усё роўна, скажу вам, яны б яшчэ больш смяяліся, калі б вы сказалі ім пра бязглуздзіцу. Эльфы, што зробіш… Хутка, як цемра згусцілася, Більба заўважыў іх. Ён любіў эльфаў, хоць і нячаста сустракаў і крыху іх пабойваўся. Гномы з эльфамі ўжываюцца дрэнна. Нават добрыя і сумленныя гномы (накшталт Торына і яго сяброў) лічаць эльфаў дурнаватымі (што не надта разумна) ці злуюцца на іх. Бо некаторыя эльфы любяць пакпіць з гномаў ды пацвяліць з іх, найбольш — з іхніх бародаў.
— Добра-добра! — сказаў нехта. — Вы толькі гляньце! Хобіт Більба верхам на поні, даражэнькі мой! Ці не цудоўна?
— Найбольш і непараўнальна дзівосна!
Потым зазвінела яшчэ адна песня, настолькі ж бязглуз-дзенькая, як і тая, якую я запісаў. Нарэшце нейкі высокі малады хлапец выйшаў з-за дрэў і пакланіўся Гэндальфу ды Торыну.
— Запрашаем у нашу даліну! — сказаў ён.
— Дзякуй! — сказаў Торын крыху буркатліва, а Гэндальф ужо паспеў саскочыць з каня і весела балбатаў з эльфамі.
— Вы трохі збіліся са шляху, — сказаў эльф. — Зразумела, у вьшадку, калі кіраваліся да адзінай у гэтых краях пераправы цераз раку і да Апошняга Прытулку. Мы вас правядзем, але ж лепей ісці пехатою, пакуль не дойдзем да моста. Жадаеце крыху застацца з намі і паспяваць альбо пойдзем зараз? У нас вячора гатуецца на вогнішчах, я адсюдь магу пачуць водар.
Хоць і стомлены, Більба з ахвотай застаўся б. Эльфійскія спевы пад чэрвеньскімі зорамі — калі вас такія рэчы не пакі-даюць абыякавымі — далібог прапускаць не варта. Ды ён меў намер і паразмаўляць крыху з эльфамі, якія ведалі яго імя і шмат іншага пра яго, хоць ён іх ніколі раней не бачыў. Ён лічыў, што іх меркаванні пра падарожжа маглі б быць цікавымі. Эльфы ведаюць шмат, навіны да іх далятаюць сапраўды дзівосным чынам, і пра тое, што здараецца ў навакольных краінах, яны даведваюцца хутчэй, чым вада струменіцца.
Але ж гномы імкнуліся на вячэру як мага хутчэй, і што ім тыя спевы? Пайшлі далей, ведучы за сабою поні, пакуль не вый-шлі на добрую сцежку і, нарэшце, да самай ракі. Цякла яна хутка і шумна, як звычайна горныя рэкі летнім вечарам, калі сонца ўвесь дзень ззяла над леднікамі. На другі бераг вёў толькі вузкі каменны масток без парэнчаў, такі вузкі, што поні ледзь праходзілі па ім. Праз яго гномы і хобіт змушаныя былі ісці асцярожна, адзін за адным, ведучы поні пад аброць. Эльфы прынеслі да берага яркія ліхтары і весела спявалі, пакуль кампанія пера-праўлялася.
— Гэй, бацька, бараду ў пену не абмачы! — крычалі яны Торыну, які перапаўзаў мост амаль на каленках. — Навошта яе паліваць, яна ўжо і так вырасла доўгая!
— Прыгаедзьце, каб Більба ўсе кексы не з'еў, — ён і так надта тоўсты, каб пралезці ў замковую шчыліну!
— Ціха, ціха, добры народ! I добрай вам ночы, — сказаў Гэндальф, які ішоў апошнім. — Вушы ёсць і ў далін, а ў некаторых эльфаў языкі надта ўжо развясёлыя. Дабранач!
I так нарэшце дабраліся яны да Апошняга Прытулку і знайшлі дзверы шырока адчыненымі.
Дзіўная рэч: калі ўсё ідзе добра, і час цячэ спрыяльна і прыемна, распавядаць амаль няма пра што, і слухаць няма чаго. А калі здараецца дрэннае ды благое, і нават жудаснае, расповед атрымліваецца цікавы і баіць можна бясконца. Кампанія за-ставалася ў Прытулку доўгі час, самае меншае, чатырнаццаць дзён, і з'язджаць ніхто не жадаў. Більба з задавальненнем застаўся б тут назаўсёды — калі б і была магчымасць проста так, па адзіным жаданні, перанесціся назад, да сваёй нары. Аднак жа расказаць пра іх гасцяванне бадай няма чаго.