— За ўсё разам дзевяноста пфенiгаў, калi ласка.
— Дзякуй.
Адзiнаццаты трамвай, на якiм прыехаў Шрэла, якраз зазванiў да адыходу; ён занадта доўга раздумваў i цяпер мусiў на дванаццаць хвiлiн затрымацца ў Блесэнфэльдзе; ён курыў цыгарэту i, павольна дапiваючы рэшту лiманаду, спрабаваў пад каменна-ружовым тварам адшукаць iмя дзяўчыны, якой гаспадыня кiёска была даўней; распусцiўшы свае бялявыя валасы, яна гойсала па парку, крычала, спявала i, калi яе анёлападобнасць ужо знiкла, вабiла хлопцаў у цёмныя пад'езды; змушала iх ахрыплыя ад хвалявання горлы вымаўляць любоўныя клятвы; а яе брат, гэткi самы бялявы i гэтаксама, як яна, анёлападобны, марна заклiкаў хлопцаў з вулiцы да вялiкiх учынкаў; вучань сталяра, бягун на стометроўцы, за глупства пакараны смерцю на досвiтку.
— Калi ласка, — сказаў Шрэла, — дайце ўсё ж яшчэ адну лiманаду.
Ён паглядзеў на бездакорны прабор у валасах маладой дзяўчыны, што якраз нахiлiлася наперад, падстаўляючы шклянку пад сiфон; яе брат быў Фэрдзi, анёлападобны, а яе iмя ахрыплыя хлопцы-падлеткi перадавалi адно аднаму, як чароўнае слова, якое адкрывала дарогу ў рай; яна ратавала ад патаемных пакут, Эрыка Прогульске, i за гэта нiчога не брала, бо ёй гэта было даспадобы.
— Мы ведаем адно аднаго?
З усмешкай яна паставiла шклянку з лiманадам на прылавак.
— Hе, — адказаў ён, усмiхаючыся, — здаецца, не.
Толькi не трэба дазволiць, каб адталi ўспамiны, каб iльдзяныя кветкi не ператварылiся ў лянiвую брудную ваду; толькi не трэба аднаўляць даўнiх клятваў, чакаць вяртання суровых дзiцячых пачуццяў з размяклых душ дарослых людзей, каб не даведацца, што цяпер яна за гэта штосьцi бярэ; асцярожна, галоўнае не ўсчынаць размоваў.
— Трыццаць пфенiгаў. Дзякуй.
Сястра Фэрдзi Прогульске паглядзела на яго з дасведчанай прыязнасцю. I мяне таксама ты вызвалiла ад пакут i за гэта нiчога не ўзяла — нават плiтку шакаладу, што размякла ў маёй кiшэнi; то ж не была плата, а падарунак; але ты яго не ўзяла; я быў уратаваны спачуваннем твайго рота i тваiх рук; спадзяюся, ты не расказала пра гэта Фэрдзi; спачуванне iдзе заўсёды разам з таемнасцю; таямнiцы, ператвораныя ў словы, могуць несцi з сабою смерць; маю надзею, што ён не ведаў пра гэта, калi тым лiпеньскiм ранкам апошнi раз бачыў неба; я быў адзiн хлопец на Груфэльштрасэ, якога ён знайшоў здольным рабiць высакародныя ўчынкi; Эдыт тады яшчэ не лiчылася: ёй было ўсяго дванаццаць, i немагчыма было расшыфраваць мудрасць яе сэрца.
— Мы i праўда незнаёмыя?
— Hе, гэта дакладна.
Сёння б ты прыняла ад мяне падарунак, тваё сэрца зрабiлася цвёрдым ды ўжо не спачувае iншым; праз якiя пару тыдняў тады ты ўжо страцiла нявiннасць дзiцячага граху, вырашыўшы, што будзе лепш забыцца на спачуванне; i табе было ўжо дакладна вядома, што ты нiколi не зробiшся плаклiвай бялявай цюхаю i не выплачаш дарэшты сваёй душы, — не, мы не ведаем адно аднаго, напраўду не ведаем; не будзем даваць раставаць iльдзяным кветкам. Дзякуй, да пабачэння.
На другiм баку вулiцы ўсё яшчэ тая самая карчма "Блесэнскi куток", дзе бацька працаваў кельнерам; пiва, гарэлка, катлеты; пiва, гарэлка, тэфтэлi усё падавалася з адным i тым жа выразам твару, у якiм непаўторна спалучалiся лагоднасць i зацятая жорсткасць; твар летуценнiка, якому было ўсё адно, цi падаё ён у "Блэсенскiм кутку" пiва, гарэлку i тэфтэлi, цi ў "Прынцу Генрыху" амараў i шампанскае, цi нявыспаным прастытуткам у Верхнiм Порце — сняданак: пiва, катлеты, шакалад i «чэры-брэндзi»: лiпкiя сляды гэтых сняданкаў бацька прыносiў дамоў на сваiх манжэтах, прыносiў таксама нядрэнна "на чай", апроч таго — шакалад, цыгарэты; але ён не прыносiў з сабою таго, што прыносiлi iншыя бацькi — вясёласць гадзiн пасля працы, якая гэтак лёгка вылiвалася ў крыкi i сваркi, у любоўныя клятвы i слёзы замiрэння; заўсёды адна i тая ж зацятая лагоднасць у выразе твару; заблуканы анёл, якi схаваў Фэрдзi пад пiўной стойкаю; палiцэйскiя выцягвалi хлопца з-пад трубаў, па якiх падавалася пiва, а Фэрдзi ўсё ўсмiхаўся, нават ведаючы, што яго чакае смерць; тады, як звычайна, з бацькавых манжэтаў яшчэ змылi лiпкiя плямы, накрухмалiлi яго кельнерскую кашулю, каб яна зрабiлася мулкай i асляпляльна белай; яны забралi яго толькi назаўтра ад ранiцы, калi ён выходзiў на працу, трымаючы пад пахаю загорнутыя ў паперу хлеб з маслам i чорныя лакiраваныя чаравiкi; яго пасадзiлi ў машыну, i ён назаўсёды знiк; анi белага крыжа, анi астраў па кельнеры Альфрэдзе Шрэле. Яго нават не забiлi пры спробе ўцячы ён проста назаўсёды знiк.
Эдыт перамешвала крухмаль, начышчала да бляску запасныя бацькавы чаравiкi, мыла белыя гальштукi, а я тым часам вучыўся — вучыўся, нiбы гуляў: Авiдзiй i сячэнне шару, справы i намеры Генрыха Першага i Генрыха Другога, справы i намеры Тацыта, Вiльгельма Першага i Вiльгельма Другога. Генрых фон Кляйст i стэрэаметрыя; здольны, здольны, надзвычай здольны; дзiця з простай сям'i, я мусiў пераадольваць тысячы перашкод, каб змагчы навучыцца таму самаму, што i iншыя; апроч таго, я пакляўся аддаць сябе здзяйсненню высакародных учынкаў i меў нават сваё асабiстае ўпадабанне — Гёльдэрлiна.
Яшчэ сем хвiлiн да адыходу наступнага трамвая. Груфэльштрасэ, дом семнаццаць; свежаатынкаваны дом, перад iм на стаянцы — аўтамабiль зялёнага колеру, ровар чырвонага колеру; два брудныя самакаты. Васемнаццаць тысяч разоў ён нацiскаў на гэты званок, на гэты жаўтлявы масянжовы гузiк; вялiкi палец да гэтае пары памятае яго; там, дзе раней была шыльдачка «Шрэла», цяпер напiсана «Трэсэль», а замест шыльдачкi «Шмiц» цяпер таксама iншая-"Гуман": новыя iмёны, толькi адно засталося ранейшае: Фруль; у яго можна было пазычыць кубак цукру, кубак воцату, кiлiшак алею… колькi было тых кубкаў, тых кiлiшкаў i пад якi працэнт? Фраў Фруль заўсёды напаўняла кубкi i кiлiшкi толькi да паловы, а пасля праводзiла рыску на дзвярным касяку, дзе было напiсана "М.", "Ц.", "В." i "А."; яна сцiрала рыску вялiкiм пальцам толькi тады, калi ёй вярталi поўны кубак альбо поўны кiлiшак; яна шаптала ў сенцах, у крамах i, сустрэўшыся з суседкамi, пад час размоваў пры яечным лiкёры i бульбянай салаце на папулярна-гiнекалагiчныя тэмы: "Божухна, да чаго ж яны дурныя!"; фраў Фруль ужо даўно прыняла бычынае прычасце, прымусiла сваiх мужа i дачку таксама прыняць яго; яна спявала ў калiдоры: "Дрыжаць спарахнелыя косцi". Нiчога, нiякiх пачуццяў, толькi скура на вялiкiм пальцы — калi ён дакранаўся да жаўтлявага гузiка — адчула нешта накшталт узрушэння.
— Цi Вы каго шукаеце?
— Шукаю, — адказаў ён, — Шрэлы… цi яны тут не жывуць?
— Hе, — сказала дзяўчынка, — мне б гэта было напэўна вядома, калi б яны тут жылi.
Яна была ружовашчокая, прывабная; трымаючыся рукой за сцяну, яна балансавала на самакаце, якi ўсё нахiляўся то на адзiн бок, то на другi.
— Hе, яны нiколi тут не жылi.
Дзяўчынка рэзка сарвалася з месца, праiмчалася на самакаце па тратуары, цераз рыншток i закрычала:
— Гэй! Цi хто тут ведае Шрэлаў?
Ён задрыжаў усiм целам; хто-небудзь мог сказаць: «ведаю», i ён бы мусiў падысцi, павiтацца, пачаць успамiнаць мiнулае: "Ага, Фэрдзi, яны… i твайго бацьку яны таксама!.. а Эдыт добра выйшла замуж…"; але ружовашчокая дзяўчынка дарэмна гойсала ад адной групкi людзей да другой, робячы смелыя павароты i выкрыкваючы: "Гэй! Цi хто тут ведае Шрэлаў?"
Расчырванелая, яна зноў пад'ехала да яго, зрабiла элегантны паварот, перш чым спынiлася перад iм.
— Hе, шаноўны пан, iх нiхто тут не ведае.
— Дзякуй, — адказаў ён усмiхаючыся, — даць табе дзесячок?
— Ага, — i з тварам, асветленым радасцю, дзяўчынка з шумам паiмчала да лiманаднага кiёска.
— Я саграшыў, цяжка саграшыў, - мармытаў з усмешкаю Шрэла, вяртаючыся да трамвайнага прыпынку, — я запiў танным марзанавым лiманадам з Груфэльштрасэ курыцу з гатэля "Прынц Генрых"; я пакiнуў успамiны некранутымi, не дазволiў растаць iльдзяным кветкам; у вачах Эрыкi Прогульске я не схацеў убачыць iскрынак; не даў ёй пазнаць мяне, не схацеў пачуць з яе вуснаў iмя Фэрдзi; толькi скура на маiм пальцы захавала ўспамiны, пазнала гузiк званка з жаўтлявага мосенжу.
Ён iшоў, нiбы цераз шэрагi салдат са шпiцрутэнамi: яго з абодвух бакоў працiналi позiркi параў вачэй, што сачылi за iм з тратуараў, з вокнаў i пад'ездаў пад летнiм сонцам, атрымлiваючы асалоду ад суботняга вечара; няўжо сярод iх не было нiкога, хто б мог пазнаць яго акуляры, яго хаду, характэрнае прыжмурванне вачэй, няўжо нiхто не пазнае пад замежным палiтом мiшэнь бясконцых кпiнаў — аматара паэзii Гёльдэрлiна, за якiм услед ляцела насмешлiвая песенька: "Шрэла, Шрэла, Шрэла вершыкi чытае…"?
Ён спалохана абцёр сабе пот з iлба, зняў з галавы капялюш, спынiўся на рагу Груфэльштрасэ i азiрнуўся; нiхто за iм не iшоў; маладыя хлопцы сядзелi на матацыклах, схiлiўшыся ўперад, шапталi дзяўчатам пра сваё каханне; пiўныя пляшкi на падаконнях адбiвалi паўдзённае сонца; вунь там стаiць дом, у якiм нарадзiўся i жыў анёл; можа, яшчэ iснуе масянжовы гузiк званка, да якога вялiкi палец Фэрдзi дакранаўся пятнаццаць тысяч разоў; зялёны перад дома, блiшчастыя аптэчныя вiтрыны, рэклама зубной пасты адразу пад акном, з якога так часта выглядаў Фэрдзi.
Дарога цераз парк, адсюль лiпеньскiм вечарам дваццаць тры гады таму Роберт пацягнуў Эдыт у кусты; цяпер там на лаўках сядзелi пенсiянеры, расказвалi адзiн аднаму показкi, нюхалi разнастайныя гатункi тытуню, скардзiлiся на нявыхаванасць дзяцей, што гулялi тут побач; раздражнёныя матулi абрыналi на галовы свайго непаслухмянага патомства праклёны i прадказвалi iм жахлiвую будучыню: бадай цябе атам ухапiў! Юнакi з малiтоўнiкамi пад пахаю iшлi да споведзi ў нерашучасцi, цi варта разганяць свой набожны настрой ужо сёння, альбо зрабiць гэта заўтра з ранiцы.
Яшчэ адна хвiлiна да адыходу адзiнаццатага; ужо трыццаць год iржавыя рэйкi беглi ў пустэчу будучынi; сястра Фэрдзi цяпер налiвала зялёны лiманад у чыстую шклянку; кiроўца трамвая пазванiў, даючы знак ад'езду; стомленыя кандуктары тушылi цыгарэты, папраўлялi сумкi, залазiлi ў свае каморы, нацiскалi надзвычайны гузiк, бо далёка ззаду, дзе канчалiся ржавыя рэйкi, нейкая старая жанчына раптам пачынала бегчы да прыпынку.
— Мне да галоўнага вакзала, — сказаў Шрэла, — з перасадкаю да порта.
— Сорак пяць.
Hе вельмi салiдныя дамы, салiднейшыя, вельмi салiдныя дамы. Перасадка, ага: шаснаццаты, як i даўней, iдзе ў порт.
Вось крама будматэрыялаў, сховы вугалю, пагрузачныя прычалы, i ён з балюстрады старой вагоўнi змог прачытаць: "Мiхаэлiс: вугаль, кокс, брыкеты".
Павярнуць толькi, дзве хвiлiны прайсцi, i кола ўспамiнаў закруцiцца; рукi фраў Трышлер, напэўна, вытрымалi выпрабаванне часам — як i вочы старога, як i Алоiсава фота на сцяне; пiўныя пляшкi, пучкi цыбулi, памiдоры, хлеб i тытунь; караблi на якары, хiсткiя кладкi, па якiх нясуць згорнутыя ветразi: агромнiстыя коканы паплывуць унiз па Рэйне, насустрач туманам Паўночнага мора.
Цiша панавала тут: за Мiхаэлiсавым парканам ляжала гара толькi што прывезенага вугалю, у сховiшчы будматэрыялаў — стосы ярка-чырвонай цэглы; шаргаценне ног начнога вартаўнiка за агароджаю i баракамi будаўнiкоў рабiла цiшыню яшчэ выразнейшаю.
Шрэла ўсмiхнуўся, абапёрся аб iржавыя парэнчы, потым павярнуўся i спалохаўся: ён не ведаў, што быў пабудаваны новы мост; Нэтлiнгер таксама пра гэта нiчога не казаў; мост разложыста навiсаў над усiм басейнам Старога Порта, цёмна-зялёныя падпоры стаялi дакладна там, дзе быў Трышлераў дом; цень ад моста накрываў усю набярэжную, дзе колiсь стаяў шынок грузчыкаў; агромнiстыя пустыя сталёвыя вароты аблямоўвалi блакiтную бездань.
У Трышлеравай карчме бацьку працавалася найлепш; ён абслугоўваў карабельшчыкаў ды iх сем'i: жонак, якiя сядзелi ў садзе ў чырвоных крэслах доўгiмi летнiмi вечарамi, а тым часам Алоiс, Эдыт i ён хадзiлi вудзiць рыбу ў басейне Старога Порта. Вечнасць дзiцячага часазлiчэння, бясконцасць — пра гэта ўсё ён раней ведаў толькi з радкоў вершаў; на другiм баку званiлi званы Святога Севярына, напаўняючы вечар мiрам i спакоем, а Эдыт сваiмi рухлiвымi рукамi паўтарала паторгванне паплаўкоў; яе сцёгны, яе рукi, усё цела таньчыла ў рытме паторгвання паплаўкоў; а ў iх на кручок не папалася нiводнай рыбiны.
Бацька падаваў жоўтае пiва з белай пенаю, яго твар прамянiўся лагоднасцю, i на iм амаль не было зацятасцi; прыязна ўсмiхаючыся, ён адмаўляўся ад грошай на чай, бо ўсе людзi — браты.
— Браты, браты! — выкрыкваў ён тымi летнiмi вечарамi; на задуменных тварах шкiпераў паяўлялася ўсмешка, iх гожыя жанкi з вачыма, поўнымi ўпэўненасцi ў сабе, пахiтвалi галовамi — бацькаў пафас здаваўся iм зусiм дзiцячым — i ўсё ж пляскалi ў ладкi; браты i сёстры.
Шрэла паволi спусцiўся з балюстрады, прайшоўся каля партовага басейна, дзе ржавыя пантоны i баркi чакалi гандляроў металаломам; ён зайшоў у зялёны цень моста, убачыў на сярэдзiне ракi працавiтыя краны, якiя грузiлi часткi моста на баржы; жалеза з грукатам плюшчылася пад цяжарам новага i новага грузу; ён знайшоў вялiзныя пампезныя сходы, адчуў, як шырокiя прыступкi змушаюць яго ступаць урачыста; з прывiднай упэўненасцю чысты i пусты аўтабан выбягаў на рачны бераг, дзе ўпэўненасць гамавалi скрыжаваныя косткi, вялiзныя чарапы, намаляваныя белым па чорным; шыльды з надпiсам "смерць, смерць" перагароджвалi шлях на захад; затое зусiм пустая дарога вяла ў бясконцасць блiшчастай зелянiны бурачных палёў — на ўсход.
Шрэла пайшоў далей, пралез памiж словам «смерць» i скрыжаванымi косткамi, прамiнуў барак будаўнiкоў, супакоiў начнога вартаўнiка, якi ўжо быў пачаў, размахваючы рукамi, засцерагаць яго, але, убачыўшы Шрэлаву ўсмешку, перастаў гэта рабiць; Шрэла прайшоў далей да самога абрыву, убачыў рэшткi ржавых бэлек, на якiх вiселi бетонныя камлыгi; пятнаццацiгадовае трыванне бэлек пераканаўча сведчыла аб якасцi нямецкай сталi; на другiм баку ракi, за пустымi сталёвымi брамамi, аўтабан бег далей, паўз гольфавыя пляцоўкi — i зноў у бясконцасць блiшчастай зелянiны бурачных палёў.
Кавярня «Бэльвю». Набярэжная алея. Направа — спартыўныя травяныя пляцоўкi; лапта, лапта… Мячык, якi ўдарыў Роберт, i шары, якiя штурхалi кiямi ў галандскай карчме — чырвонае на зялёным, белае на зялёным, аднастайная музыка шароў гучала амаль як грэгарыянская лiтургiя; у фiгурах, якiя ўтваралiся, была суровая паэзiя, вычараваная трыма шарамi на зялёным сукне; яны нiколi не пакаштавалi бычынага прычасця, пакорлiва-слепа зносiлi ўсе пакуты; "пасвi авечак маiх" на прыгарадных палянах, дзе гулялi ў лапту, на Груфэльштрасэ i на Модэстгасэ, у завулках ангельскiх прадмесцяў i за мурамi вязнiцы: "пасвi авечак маiх", дзе б ты iх нi спаткаў, - нават калi яны не ўмеюць рабiць нiчога лепшага, акрамя як чытаць Гёльдэрлiна i Тракля, нiчога лепшага, акрамя як пятнаццаць год запар спрагаць на класнай дошцы: "Я вяжу, ты вяжаш, ён вяжа; я вязаў, яна вязала, яно вязала, я буду вязаць, ты будзеш вязаць…"; а ў той самы час Нэтлiнгеравы дзецi на няблага падстрыжаным мурагу — але ангельцы падстрыгаюць яго ўсё-ткi лепш — гулялi ў бадмiнтон; i ў той самы час яго ладная жонка, дагледжаная, дагледжаная, вельмi дагледжаная, голасна пыталася з тэрасы ў мужа, якi выцягнуўся на ладным лежаку: "Цi ўлiць табе кропельку джыну ў цытрынавую ваду?", а ён адказваў: "Улi, але добрую кропельку!"; i ягоная жонка, хiхiкаючы, захопленая пачутым ад яго жартам, улiла ў цытрынавую ваду добрую кроплю джыну, выйшла на двор, села побач з мужам, на другiм лежаку, якi быў гэткi самы ладны, як i першы; ацанiла, прыкiнуўшы вокам, рухi сваёй старэйшай дачкi: можа, яна крыху-крыху занадта хударлявая, крыху занадта кашчавая, а прыгожы твар — занадта сур'ёзны; вось яна, зусiм стамiўшыся, кладзе ракетку, сядае каля бацькавых i матчыных ног на ўскрайку пляцоўкi — "але ж, даражэнькая, глядзi, не прастынь" — i пытаецца, ах, заўсёды так сур'ёзна: "Татуля, што гэта значыць, што гэта значыць дакладна: дэмакратыя?"; бацьку здалося, што гэта самая адпаведная хвiля, каб зрабiцца ўрачыстым; ён адставiў шклянку з цытрынавай вадою, выняў з рота цыгарэту — гэта была ўжо сёння пятая, «Эрнст-Рудальф» — i пачаў ёй тлумачыць: "Дэмакратыя — гэта…" Hе, не, нi прыватна, нi службова я не буду звяртацца да цябе, каб высветлiць свой прававы статус; за тое я не бяру нiчога; калiсьцi ў Цонавай кавярнi я даў дзiцячую клятву, даў клятву баранiць шляхетнасць безабароннасцi; мой прававы статус застаецца нявысветлены; а можа, Роберт ужо высветлiў яго, з дапамогаю дынамiту; цi навучыўся ён за гэты час смяяцца цi хоць бы ўсмiхацца? Ён заўсёды быў сур'ёзны, не мог змiрыцца са смерцю Фэрдзi, замарозiў у формулах свой план помсты, насiў яго, зусiм лёгкi друз, у сваiх мазгах — дакладныя формулы; ён не расставаўся з iмi ў унтэр-афiцэрскiх i афiцэрскiх кватэрах; цэлыя шэсць год, i нiколi не засмяяўся; хоць Фэрдзi, нават калi яго арыштоўвалi, усмiхаўся — анёл з прадмесця, з кучы гною на Груфэльштрасэ, — толькi тры квадратныя сантыметры скуры вялiкага пальца здзейснiлi ўспамiн; абпаленыя ногi настаўнiка гiмнастыкi i апошняя авечка, забiтая кавалкам бомбы; бацька назаўсёды знiк, не быў нават расстраляны пры спробе ўцячы. I нiхто не здолеў знайсцi нi следу ад мячыка, якi ўдарыў Роберт.