Напагатове кол трымае.
За дзядзькам Костусь прэ без духу.
- Дзяржы тхара, дзяржы псяюху!
А тхорык бедны ў куст зашыўся,
Няма ратунку, ашчарыўся,
На Таксу сам ён нападае
I чмыс яе грызе, кусае,
Пiшчыць, дзярэцца, смрод пускае,
Але нiшто не памагае:
Таўкуць калом яго, рыдлёўкай,
За шкурку плацiць тхор галоўкай.
- Вось гэта, Костусь брат, удача!
I дзядзька рады, чуць не скача
I гладзiць Таксачку па вушку,
Яе ён лашчыць, як дачушку;
Яна ж за гэта ласкi слова
На смерць, на ўсё пайсцi гатова:
Вачамi ў вочы так i зорыць,
Вiхлястым хвосцiкам гаворыць.
Хоць дзядзька наш не паляўнiчы,
Ды меў ахвоту i да дзiчы.
I часам, праўда, вельмi рэдка
Я сам у гэтым буду сведка
У лес надумае пайсцi,
Зайцоў крыху там патрасцi
Зайцоў жа там было багата.
Вось у нядзельку раз цi ў свята
Антось рыхтуе паляванне.
Дае ён хлопцам прыказанне,
Хоць тыя самi без прыказу
Ахвотна годзяцца адразу,
А наш дарэктар асаблiва.
У лес збiраюцца шумлiва.
- Эх, шкода, брат: няма клякотак!
Ну, хоць бы з парачку трашчотак!
Гаворыць дзядзька. - Ну, нiчога,
I так мы зробiм шуму многа
I ўсiм зайцам задамо страху!
Дае дарэктару ён бляху.
- Званi ў яе, бi, чым папала,
Абы мацней яна гучала
На ўсю Свяржэнскую граду!
Алесю даў скавараду,
Перагарэлую, старую,
Ды незвычайна галасную.
- Бяры напiльнiк з рукаяткай,
Бубнi ў яе наском i пяткай;
А Кастусю я дам званок,
А ты, бальшун, трубi ў ражок,
Такое справiм мы iгрышча,
Што лес застогне i засвiшча,
Ну, нежывы - i той ачнецца,
Калi аблава ў нас пачнецца!
Iдуць у лес. Антось зарання
Размеркаваў усё дазвання:
Адкуль, якую зоймуць лаву,
I як вясцi самую справу,
Куды i як зайцоў зганяць,
I дзе ён будзе сам стаяць.
Антось пазiцыю займае,
Шчаслiвых вынiкаў чакае,
Калi зайцоў пужнуць няждана,
I трохi чуе ў сабе пана.
Прачнуўся лес ад бразгатання,
Ад таго шуму палявання:
I крык, i лямант захаплення,
Гудзе лес зверху да карэння.
Дарэктар рвецца на кавалкi.
Зламаў на блясе ўжо дзве палкi,
Дзярэцца нема, лямантуе,
Такi там гвалт - хай Бог ратуе!
За пень ён лапцем зачапiўся
I змоўк тады, як павалiўся.
Алесь грымiць скаварадою
I пацяшаецца гудою,
На ёй вызвоньвае ён штучкi,
Але напiльнiк выпаў з ручкi,
Зляцеў у снег - i будзь здароў...
Нiдзе не бачылi зайцоў,
I дзядзьку стрэлiць не прыйшлося,
Але пачулi ад Антося:
- Забiлi зайца, не забiлi,
Але ж, брат, гуку нарабiлi.
XIX. НА РЭЧЦЫ
Нiхто з дамашнiх не згадае,
Чым рэчка Костуся зваймае,
Якая iх звязала сiла
I чым яна так хлопцу мiла.
Бывала, толькi чуць разднее,
Чуць трошкi ў лесе пасвятлее,
Глядзiш - на рэчку ён шыбуе
I лёд сякеркаю мацуе,
То падбяжыць i скаўзанецца,
I сам сабе ён засмяецца;
То спынiць крок, замрэ, застыне
Такая радасць тут хлапчыне!
Лядок закохкае, угнецца
I вось-вось зломiцца, здаецца,
Але нястрашны i знаёмы
Для хлопца гэтыя надломы,
Палоскi-стрэлы гаваркiя,
I моцны скрэпы ледзяныя.
Марозiк крэпiць, лёд таўшчэе,
I рэчка вольная нямее,
Да дна вадзiца вымярзае
I ходу, бедная, не мае,
I цесна там ёй, i нямiла
Яе халодная магiла;
Але дарма: жывую сiлу
Не запраторыш ты ў магiлу,
Мароз бязжаласны i люты!
Хоць ты звязаў i крэпка путы,
Скаваў i рэчкi i азёры
I ўсё зацiснуў пад запоры,
Разлёгшысь лёдам i снягамi
Над чыстым полем i лугамi,
Ды ты жыцця, брат, не здалееш,
Як ты нi дурыш, нi шалееш.
Глядзi - скрозь ковы ледзяныя
Сачацца кропелькi жывыя,
Дарогу новую шукаюць
I лёд вадою залiваюць.
I праўда: рэчачка-крынiчка,
Хаця i мелка, невялiчка,
Але такую сiлу мае,
Што лёд угору падымае
I ломiць глызу, як нацiну.
- Гэ, брэшаш ты, мароз, не згiну
Я пад карою ледзяною,
Пабарукаемся з табою!
Як бы гаворыць смела, гулка
Марозу бойкая рачулка.
I мiж марозам i вадою
На гэтай рэчачцы зiмою
Такiя справы вынiкаюць,
Што надта Костуся займаюць.
Калi на рэчку ён нi прыйдзе,
Глядзiць - штось новае там выйдзе:
То лёд, уздуўшыся гарбамi,
Бубнiць, як бубен, пад нагамi,
То ападзе нанiз, угнецца,
На дно пластамi пакладзецца,
А па кустах, на абалонi,
Цiскi парваўшы i супонi,
Вада шырока разальецца,
I снег на кашу пабярэцца,
I як нi гне мароз, нi гладзiць,
Але нiчога не парадзiць,
I чуць ён толькi аслабее,
Чуць-чуць адлiжкаю павее,
Глядзiш - вадзiца лёд злiзала,
Ў раўку пясочак паказала,
I хвалькi жвавыя за хваляй,
Як i нябыта, бягуць далей,
Пакуль мароз не засярдуе
I сiлу зноў ён не пачуе,
Каб закаваць раўчук праворны
За розум надта непакорны.
I вось надарыцца часамi
Мароз над ўсiмi маразамi;
Iдзе сярдзiта, пагражае,
Па даху гонтамi страляе;
У завiтушках дым бялявы
Нясе, як воблак кучаравы,
I потым з iм набок рванецца,
Бы пiсар-вухар расчаркнецца.
А як вакенцы размалюе
I розных дзiваў там намосцiць,
Яму аматар пазайздросцiць,
I прад марозам ён спасуе.
Мароз - штукар i жарты любiць,
Не раз, штукуючы, загубiць
Таго, хто ў рукi пападзецца,
Яшчэ над бедным насмяецца:
"Прыляж, бядача, ты з дарогi
Няблiзкi хатнiя парогi,
Мароз дарожным падпявае,
Лажысь - пасцелька пухавая
I ўся агоньчыкамi ззяе!
Заснi, сагрэйся, мой пахiлы,
Пакуль табе прыбудуць сiлы,
А я салодкi сон навею
I гожай казкаю сагрэю".
I хто паддасца нагаворам,
Засне навекi пад прасторам
Халодных зор, снягоў глыбокiх,
Сярод дарожак адзiнокiх.
Мароз - мастак i, пыхту поўны,
Узносiць слуп на неба роўны,
Высокi, вогненны, крывавы!
Той слуп - i страшны i цiкавы
Гарыць злавесна, ўвесь чырвоны.
Мароз на небе ставiць троны,
Вянцы на месяц ускладае,
Па снезе зоркi рассыпае,
I так прыгожа, так старанна
Бярозе белай тчэ убранне,
Бы той дзяўчыне пад вянчанне.
I як з-за лесу сонца ўстане
I на бярозу тую гляне,
Засвецяць ў iнеi праменнi,
Як найдарожшыя каменнi.
Мароз - паважны. Як вяльможа,
Знасiць свавольнiцтва не можа,
I на той час, як ён пануе,
Па небе хмарка не вандруе,
I ўсе стварэннi занямеюць,
I патыхаць вятры не смеюць.
Ўсё цiха, мёртва, нерухома.
Сядзiць звяр'ё мiж буралома
I знака жыцця не пакажуць,
Вароны дзюба не развяжуць,
Ўсе нахахорацца, нi зыку
Ўладарства холаду вялiка.
I верабей з усёй раднёю
Не шкне, схаваўшысь пад страхою.
Адзiн мароз адно ўладае,
На ўсё ён рукi накладае,
Ўсё гне халоднаю нагою;
I лес пад сiняю смугою
Застыў, стаiць, як амярцвелы,
Башлык надзеўшы чысты, белы.
I толькi ён, мароз заўзяты,
Мароз занадта зухаваты,
Адзiн па лесе пахаджае,
Бо роўных ён сабе не мае.
Зазнаўся, ой, мароз, зазнаўся!
Ды дзень яшчэ не зачынаўся:
Пастой, мароз, пастой хвалiцца
Мо i цябе хто не збаiцца!
I толькi зоркi пабялелi,
У хаце дзверы зарыпелi,
Скрыпяць калодзежы, вароты,
Пайшла разгульвацца работа.
Iдуць па воду маладзiцы,
Як макаў цвет, гараць iх лiцы;
Бяжыць з кудзеляю дзяўчына,
За ёю хлопец-малайчына
Адкулься зараз увязаўся,
I смех i гоман там зачаўся.
Прыгрэбнiк глуха б'е дзвярамi,
Жанкi трушком iдуць з кашамi,
Лучыну iмi прыкрываюць
I жарам холад выганяюць.
А там мужчыны ўзварухнулiсь,
Ў гумно па сена пацягнулiсь,
Ды толькi - звычай такi маюць
Мароз пахваляць i палаюць,
А падхадзiўшысь каля дому,
Бяруць сякеру, санi, бому
I едуць ў лес вазiць калоды
Ляжаць на печы няма моды.
I хоць мароз крапiць пякучы,
Да ног даходзiць скрозь анучы
I снегам вочы зашывае,
Мужык жыве i не шманае;
З саней саскочыць, хлысне пугай
Каня i вылае "дзяругай",
Бяжыць, аб плечы б'е рукамi,
Яшчэ й прытупвае нагамi,
I так блазнее, так дурэе,
Аж покi лоб не замакрэе.
Ўжо Костусь двойчы неўзаметкi
Саскокваў з печы на разведкi,
У вокны доўга прыглядаўся,
Ў малюнкi так ён углыбляўся,
Што ў iншы свет перабiраўся.
На шыбе ўсё: снапкi ржаныя,
Чароты хвацкiя, буйныя,
I розных красак, траў нямала.
У душу летам патыхала,
А з iм i вобразы другiя
Ўставалi, сэрцу дарагiя.
Вось тут лясок, вось крыж пахiлы,
Як вартаўнiк чыёй магiлы,
На цiхай горцы пахiлiўся,
Бы аб пакойнiку малiўся;
Там нiбы рэчачка цiкава
Звiлася ў вербах кучаравых...
Ўсё так павабна, так прыгожа
I так на праўду ўсё пахожа,
Што хлопец сам не памятае,
Дзе ён i што ён разглядае.
- Не стой ты, хлопец, пры аконцы:
З акна, як з зяўры, дзьме бясконца!
Зноў будзеш кашляць, - кажа мацi.
А хлопцу ўжо абрыдла ў хаце,
Нiяк блазноце не сядзiцца,
На рэчцы хоча апынiцца.
А тут яшчэ, як на спакусу,
Чуць дзядзька з хаты паказаўся,
Мароз ужо прымайстраваўся
I белым пухам сеў на вусу.
I хто з двара ў дом нi прыходзiць,
Пра холад гутарку заводзiць:
- Ну ж i мароз - аж нос зрывае!
А як на ўсходзе чырвань грае!
Слупы такiя паўставалi,
Пажарам страшным загулялi!
Такiя з'явы ў божым свеце!
Ну, як тут вытрываць, скажэце?
Кастусь у запечку стхарыўся,
Абуцца ў лапцi прымудрыўся,
А ў лапцях вушкi скураныя
Былi ўжо досыць пажылыя;
Цiшком сабраўся, апрануўся
Ды ў лес з сякеркаю кульнуўся.
А лес, як добры той знаёмы,
Стаiць збялелы, нерухомы
Абапал рэчачкi сцяною,
Над ёю сплёўшыся страхою,
Далёка кiнуўшы галiнкi;
А маладзенькiя ялiнкi
Пад белым пухам чуць заметны;
Яны так мiлы, так прыветны,
Бы тыя красачкi-дзяўчаткi,
Надзеўшы гожыя апраткi.
Затое ж хвоечкi малыя
Стаяць, як сiраты якiя,
Ад снегу выгнуўшысь дугою,
На дол прыпаўшы галавою.
"Пагнуў вас снег, мае хваiнкi!
Эх вы, гаротныя нацiнкi!"
Над iмi Костусь разважае,
I жаласць хлопца пашыбае.
I ён да хвоек падбягае,
Сняжок з iх цiха атрасае
I хвойкi зразу ажываюць,
Ўгару макушы падымаюць,
Спярша павольна, бы баяцца,
А потым пойдуць разгiнацца.
А хлопчык рады i смяецца,
Стаiць з мiнуту, не схiснецца,
Аддаўшысь нейкiм думкам-марам,
Аж б'ецца сэрца яго жарам.
Але пара, пара за дзела!
I ён да хвоек падбягае,
Замерла рэчка мiж лясамi,
Бярозы голымi сукамi
Сплялiся з вольхамi над ёю;
Ялiны цёмнай чарадою
Навiслi густа салашамi.
А вось старая дзеравяка
Упала ў рэчку, небарака:
Вiдаць, што бура палажыла
I мост жывы з яе зрабiла.
А лёд, бы мур сцямна-зялёны,
Чуць пасярэдзiне падняты,
Ляжыць, цяжэрны i зацяты,
Вартуе ходы ўсе i гоны,
Каб i стрыжэньчык не прабiўся.
I вось тут Костусь прыпынiўся,
На лёд глядзiць, штось разважае
I ў ход тапорык свой пускае.
Лядок закашляў, заiскрыўся,
На срэбра-друзачкi пабiўся;
Ляцяць крупiнкi ледзяныя,
Бы ўлетку пырскi дажджавыя,
I чуць апошнi лёд зламаўся,
З зямлi клубок вады падняўся
I з шумам коцiць паўзверх лёду,
Пачуўшы волечку-свабоду,
Ўсё большы, большы круг займае..
Але што гэта так спявае?
Адкуль тут музыка нясецца?
Чыя тут песня ў душу льецца?
Такога спеву-сугалосся,
Што тут над рэчкаю панёсся,
Нiхто не зложыць, не зайграе.
Цi гэта казку лес складае?
Цi даль ачнулася нямая
I немасць песняй парушыла,
Што спакон векаў утварыла?
Цi то нябёсы адамкнулiсь
I цiха-цiха адгукнулiсь
Зямлi, ўсяму яе стварэнню?
Цi то вясна йдзе ў аддаленнi?
Вось звоны звоняць цiха, гожа,
Спявае жаваранка божа,
А ёй утораць пташак хоры
На безгранiчнай дзесь прасторы,
Мiж мора гэтых зыкаў дзiўных
Нясецца ў хвалях пералiўных
Здалёку песня салаўiна...
Расце, гарыць душа дзяцiна
I ўсё на свеце забывае
I шчасце, радасць спажывае.
I хоць дазнаўся ён прычыны,
Адкуль той звон i спеў птушыны,
Але як стане прыслухацца,
Пачне сапраўды сумнявацца,
Што гэта iней так з вадою
Вядзе размову тут зiмою.
Дык вось чым рэчка хлопцу мiла,
Чым так яго прываражыла!
XX. КАЛЯДЫ
Прыйшлi пiлiпаўкi, Мiкола,
Дзянькi праходзяць больш вясёла,
Бо хоць зiма i крэпiць дужа,
I хоць бушуе яе сцюжа,
Бы тое дзiкае iгрышча,
I вецер жудасна засвiшча,
Як на дудзе цi на кларнеце
На нейкiм злыдневым банкеце,
Ды ўсё ж святлеюць даляў вочкi
I iх бялюткiя сарочкi.
Ёсць хараство i ў гэтых зiмах