I як нi думае галоўка,
Нiчога выдумаць не можа;
Нiяка просьба не паможа,
Калi на чым ляснiчы ўпрэцца.
- А можа, дасць Бог, ператрэцца.
I тут гадок цi два пабудзем,
Сабе не верачы i людзям,
Мiхал так думаў, сумняваўся
I тут астацца спадзяваўся.
Ды раз у сесiю Мiхася
К сабе ляснiчы заклiкае.
"Ну, гэта нешта азначае",
Ў Мiхала думка праняслася.
I ў канцылярыю ўваходзiць,
Вачэй з ляснiчага не зводзiць,
Чагось-та важнага чакае.
- Ага, ты тут! Ну, чалавеча,
Збiрай манаткi i ў Парэчча
За добры час перабiрайся!
Перад Вялiкаднем старайся
Туды, на месца, перабрацца.
Жывi там, нечага баяцца.
- Панок, за што? - Мiхал пытае.
Што за прычына ёсць такая?
Цi я па службе правiнiўся?
Цi на мяне пан угнявiўся?
Я не прадаў, не ўкраў нiчога...
Скажы, панок, на лiтасць Бога,
За што нас пан перамяшчае?
Ляснiчы строга пазiрае.
- Мне чалавек там добры трэба,
А не гультай якi, нязгрэба;
Такi ляснiк, як ты, каторы
Не будзе спаць п'яны ў разоры...
Парэчча - месца неблагое,
I поле там не так пустое,
Хоць менш яго, затое ж - паша!
Дык будзе хлеб табе i каша.
Пакуль я жыў, i ты не згiнеш,
Свае сям'i нябось не кiнеш
Куды ты дзенешся? трымайся,
Жывi i з Богам разжывайся.
Пайшоў Мiхал наш у задуме,
А па дарозе к цётцы Хруме
Ён трапiў з гора выпiць чарку,
Каб галаве яго на карку
Было лягчэй крыху трымацца.
- I што за страх перабiрацца?
Мiхал дарогай разважае.
Мяне ляснiчы паважае!..
А месца, праўда, не лiхое...
"I г-э-э-эй ты, наша жыццё зло-оо-е!"
Мiхась у лесе песню цягне
I тахты стрэльбай выбiвае,
Назад, наперад выкiдае,
Зайсцi скарэй дадому прагне
Навiнай важнай падзялiцца.
Iдзе ён смела, не баiцца
Праборкi дома за гарэлку:
Вялiка важнасць, што кватэрку
Ён з гора тога перакiнуў!
I на Мiхася жаль нахлынуў
I нейкi смутак навязаўся,
А ўрэшце ён усердаваўся,
А на каго? за што? - не знае,
А можа, так злосць напускае,
Каб дома жонка не крычала,
Тым болей што ўжо выглядала
Яго пасада з-за узгорка
I трохi рупiла праборка.
Мiхал вайшоў не зразу ў хату:
Каля хлява перш затрымаўся
I на свiнню так углядаўся,
Як бы за гэта браў ён плату.
Ад хлевушка ў гумно заходзiць,
З Антосем гутарку заводзiць,
I ўжо адтуль, раўней, як можна,
Iдзе дахаты асцярожна.
Але як бацька нi стараўся,
А ўсё ж ён лёганька хiстаўся.
Антось даўно замецiў гэта:
"Плыве, як панская карэта!"
I чуць ад смеху не качаўся.
А каб прымусiць i паверыць,
Што ён гарэлкi i не нюхаў,
Ў садок зайшоў i пчол паслухаў,
А ў сенях стаў сабаку перыць,
Што ўночы кепска дом пiльнуе,
Што мала брэша, кепска чуе,
Зайцоў не гонiць i не ловiць,
А толькi знае i наровiць,
Каб як у хату зачасацца.
- А, лiха матары i батцы!
А, дурань, воўча тваё мяса!
На двор брахаць, стары дурнiца!
Гаршчэчнiк, чортава ты пыца!
I, на сабаку накрычаўшы,
Тады ўжо стрэльбу з плеч знiмае
I на сцяну яе чапляе,
У хату ўходзiць, торбу зняўшы,
Садзiцца там, гаворыць мала,
Каб жонка зразу не пазнала,
Бо толькi скажа адно слова
Прапала хiтрасць, i гатова!
- I дзе ты гэтак налупiўся,
Каб ты смалы ўжо быў напiўся!
Ото натура! - жонка лае,
А ён смяецца, не шманае.
- Няма табе граху, нi посту!
Хоць у палонку кiдай з мосту!
- А ў пост, скажы, сварыцца можна,
Калi ты гэтака набожна?
Мiхал у жонкi запытаўся.
Або я п'яны цi валяўся?..
От не крычы ты i не лайся!
Лепш у дарогу ты збiрайся!
- Куды ў дарогу? Што пляцеш ты?
Прапiў свой розум, цi што, ўрэшты?
З трывогай жонка ўжо пытае
I тон сярдзiты свой мяняе,
Бо ёй у голасе Мiхася
Адразу праўда пачулася;
I дзецi блiжай селi к тату,
Якраз вайшоў i дзядзька ў хату.
- Дык так, Антось, пераязджаем,
Апошнi час тут дажываем.
- Куды? - Ў Парэчча, у балота!..
- Бадай ты спрахла! от брыдота!
Цягнiся зноў, а глуш такая!
Антось Парэчча праклiнае.
Ўздыхнула цяжка-цяжка мацi,
I зразу стала смутна ў хаце,
Як бы з усiх куткоў i шчылiн,
З усiх чуць-чуць заметных звiлiн
Сюды бяда панапаўзала
I гэтак прыкра пазiрала
На ўсiх, ад мала да вялiка,
Бязжаласна i без'языка,
Зрабiўшы ўмомант замяшанне,
I змоўклi ў хаце ўсе дазвання.
Знячэўку мацi аж прысела
Так пераборка ўжо дадзела!
Апроч таго, тут абжылiся,
На ногi трохi паднялiся;
Яшчэ б гадочак пажыць цiха,
Але найгоршае тут лiха
Збiрай зноў цапстрыкi, трасiся
Па каранях з дабром, з сям'ёю,
У саму бездараж вясною.
- Дзе наша, брат, не прападае!
Мiхал гаворку зачынае.
Цi ж толькi свету, што ў аконцы?
Або так мiла тут бясконца?
I там мы будзем жыць таксама;
Няма ўжо горшай, як тут яма.
А сенакос тут дзе? за светам!
А там блiзютка, каля дома
Парэчча добра мне знаёма!
А колькi зеленi там летам!
Як у вяночку, стаiць хата.
Грыбоў i ягад - страх багата!..
Там выгад болей, чалавеча!..
- Паедзем, татачка, ў Парэчча!
Ось там грыбоў папазбiраю!
Ой, iх збiраць ахвоту маю!
Схапiўся Костуська i скача,
А мацi з гора чуць не плача.
- Згараць яны няхай з грыбамi!
Але цi будзе хлеб часамi?
Антось пытае ўжо сярдзiта.
А колькi там пасеем жыта?
Зямлi, як бабе старой сесцi.
Папробуй сядзь на гэтым месце...
- А дзе ты дзенешся? i сядзеш!
Нiчога, браце, не парадзiш.
- Яму, як выпiў, гора мала!
На бацьку мацi зноў напала.
- А мне, ты думаеш, салодка?
Ды справа проста i каротка:
Не будзеш ты з ляснiчым спорыць,
Рабi вось тое, што гаворыць.
А не - йдзi вон: варона з куста,
А пяць на куст, бо хлеба луста
Нялёгка ўсiм, брат, дастаецца.
Пустым той кут не астанецца:
Не будзе нас - другi там сядзе,
I не зважаючы, не глядзя,
Якое месца i выгода.
- Што так, то так, ды працы шкода,
Якую мы тут палажылi;
Зямлю так добра мы ўгнаiлi.
А на каго мы працавалi?
Каму пасаду гатавалi?
Так, чорту лысаму з балота.
Прыпрэцца нейкая галота
Тваёю працай карыстацца,
Тваiм мазолем нажывацца.
Не толькi "дзякую" не скажа,
А хвiгу ў нос табе пакажа.
- Ну, што паробiш, як такая
Ужо нам доля выпадае?
На трэцi дзень прыйшлi падводы.
Ўсе сваякi папрыязджалi
I двор вазамi паўстаўлялi,
Як бы прыехалi ў калоды
Цi на кiрмаш каля калядак.
Тут быў страшэнны непарадак
На тое час быў перабору.
Была адчынена камора
I сенi насцеж. Як папала
Надоба розная стаяла.
Было ўсё зрушана, сарвана:
Крыжы з дзяжой каля паркана
На час кароткi прыхiлiлiсь;
Збаны, гаршкi мiж iх тулiлiсь,
I тры цабэркi там стаялi
I чарады свае чакалi;
I тут жа збоку, як той п'яны,
Ляжаў навой стары, драўляны;
Варстат, на часткi разабраны,
На трэскi кiнуты, валяўся;
А на вяроўцы мех гайдаўся,
Стары, скараўлены ад гною,
Забыты ўсiмi пад страхою.
Пусцела хата, сцены, лавы
I мелi погляд нецiкавы:
Ўсё тут было параскiдана,
Ўсё не на месцы, не прыбрана,
Як бы зусiм не тая хата.
Качэргi, вiлы i лапата
Ў кутку адным цяпер стаялi.
Гвазды то тут, то там тырчалi
Па ўсiх сцянах, як бы шчацiна.
Снавалi дзецi i мужчыны,
З сяней, з каморы скарб сцягалi
I на вазы яго складалi.
А мацi скрыню пакавала
I дробязь розную збiрала.
Ўсе варушылiся, снавалi,
Як бы мурашнiк раскапалi
Такая тут была трывога.
Вуглы счышчалi да нiчога
I забiралi ўсё да нiткi.
Падводы пухлi ўвачавiдкi.
А як закончылi складацца,
Зайшлi ўсе ў хату сiлкавацца.
Мiж голых сцен, несамавiтых,
Такiх панурых, абабiтых,
Астаўся стол адзiн на месце,
Каб у апошнi раз накрыцца
I даць мужчынам прыпынiцца,
На час кароценькi прысесцi
I выпiць чарачку, другую
За жыцце, долю маладую.
Тут быў Базыль, Антось Тацянiн,
Карусь Дзiвак (ён мiж парканiн
Схаваў трайню, рагач, дзве восi,
Тайком узяўшы ад Антося),
Яшчэ Карусь, Паўлюк Куртаты,
Сцяцок, Казюк Скарабагаты
Ды брат Мiхася i Антося,
Мужчын нямала набралося.
Пайшла ўкруг чарка i другая,
Гаворка ў хаце ажывае.
Адзiн Антось ужо смяецца
Сваiм закатным дробным смехам,
Аж галава з шырокiм плехам
I з сiвым воласам трасецца.
- Ды ты, брат Ганка, не смуцiся!
Вось выпi чарку, не журыся,
Няхай дае Бог спосаб новы.
- Ну, будзьце ж крэпенькi, здаровы!
- Э, выпi чыста! от кабета!
- Ды выпi, Ганна! Ну, што гэта?
Мужчыны ўсе тут загудзелi,
Ды дружна так яны населi,
Што Ганна тройчы прыгубiла
I чарку ўсю перакулiла.
- Ну, во гэтак, малайчына,
Хай будзе ж добрая часiна!
- Ой, буду п'яна - ашаломiць.
- Касцей гарэлка не паломiць!
Крычыць Базыль.
Здароў будзь, Павал!
I галаву ён закiдае
I спрытна чарку асушае,
Ды ломiць хлеба цэлы кавал,
Ды так жуе, што вушы ходзяць.
Мужчыны дарма час не зводзяць
I хутка чаркi асушаюць,
Гаспадарам дабра жадаюць
I добрай долi ўсiм дазвання
I цiснуць рукi на расстанне.
Карусь Дзiвак часiнай тою
Насiўся з восямi, з трайнёю,
У воз iх глыбей запакоўваў,
Ў сярэдзiну рагач засоўваў
I накрываў яго цабрамi,
Каб не знайшоў Мiхась часамi.
I воз ён свой у кут стаўляе,
Астацца ззаду патрапляе.
Мужчыны выйшлi на двор з хаты.
- Ну, варушы, Скарабагаты!
Сказаў Базыль свайму суседу.
Я за табою, брат, паеду.
I рад нагружаных хурманак
Паволi зрушыў, мiнуў ганак
I ў лес чуць значнаю трапою
Пацягся мернаю ступою.
I цяжка, цяжка Ганне стала,
Як бы ў грудзях там што апала,
I сэрца жаласцю заныла;
I ўсё тут стала так нямiла,
Што ўжо тут больш ёй не цярпелась
I бегчы ў свет адтуль хацелась,
Абы не бачыць сцен тых голых,
Куткоў пустых i невясёлых.
Ўжо конь запрэжан i чакае,
Капытам дол б'е нецярплiва.
Тым часам мацi тараплiва
Закон дзядоў сваiх спаўняе:
Кладзе кусочак хлеба з соллю
Пад красны кут у завуголле,
Апошнi раз глядзiць на хату,
Дзе многа дробязi на страту
Пайшло ў час гэты перабору.
- Ану, ты, мацi, iдзеш скора?
Мiхась з двара яе пытае;
I мацi хату пакiдае,
Бо ёй самой тут не цярпiцца,
I з плачам хрысцiцца, садзiцца,
Дзе дзецi дробныя сядзелi
I скарб быў зложан даражэйшы.
Алесь i Ўладзя, сын старэйшы,
Пайсцi пяхотам захацелi
I з дзядзькам лесам гналi статка.
Апошнi раз пустая хатка
З-за груш высокiх паказалась
Ды за узгорачкам схавалась;
I толькi комiнак гаротна
Над дахам высiўся маркотна
Ды студнi вочап адзiнока
Тырчаў над хатаю высока;
Гуменца смутна пазiрала
I быццам поглядам пытала:
"Куды яны ад нас з'язджаюць?
Чаму адных нас пакiдаюць?"
VI. КАЛЯ ЗЯМЛЯНКI
Я буду рады, калi ўдасца
Маiм людцам у вашай ласцы
Хоць на кароценькi часочак
Заняць хоць цесненькi куточак.
Жыццё iх, праўда, нецiкава,
Пра iх нiдзе не ходзiць слава,
Аб iх гiсторый не складаюць,
Пра iх i песень не спяваюць,
Апроч вятроў, што нудна ў плоце
Зiмой у горкай адзiноце
Халодны снег нясуць-здзiраюць
I бедным людзям байкi баюць
Аб жыццi, долi iх пахiлай
I плачуць-стогнуць над магiлай,
Дзе косцi iх у праху тлеюць
Адны вятры iх пажалеюць.
Але не кожны сцямiць мовы
I жальбы ветру мiж будовы:
Чаго ён жаласна спявае,
Каму ён песенькi складае?
I бацьку скора сын забудзе
Каротка памятка аб людзе,
Аб простым людзе. I такая
Ўсiм бедным доля выпадае:
Прайсцi свой круг, прамарнавацца
I невядомымi астацца
Ды быць забытымi тут ўсiмi
I сваякамi i чужымi.
I мне заўсёды горка стане,
Калi я ўбачу на кургане
Пад шэрым прыкладам драўляным
Прыпынак вечны селянiна.
Стаiць там крыжык-сiрацiна,
Сiвенькiм мохам ўвесь убраны,
З павязкай белай, даматканай.
Пытаю: хто тут пачывае?
Дзяўчына, можа, маладая
У поўным цвеце красы-сiлы
Сышла без часу да магiлы?
Цi здатны хлопец-малайчына?
Маўчыць магiла селянiна.
А хто пахован, я не знаю
I смутак моцны ў сэрцы маю.
А тут закопаны навекi
Надзеi, радасць чалавека
I гора схована лiхое
Жыццё бядачае людское.
Мае знаёмыя няўзрачны,
Нiчым не слаўны i не значны,
Ўсё людзi простыя, малыя,
Хоць па-сваему i ўдалыя,
Але ўдалымi iх не лiчуць.
Жывуць, цярплiва долю смычуць
I крыж нясуць мужычы цiха,
Дабра не бачачы з-за лiха.
Ды што зрабiць? Я б сам быў рады