Так нападаць на дзеўку швыдка,
Гаворыць дзядзька, бровы хмурыць,
I бальшуноў ён злёгку журыць.
Тады i хлопцы тон мяняюць;
Iдуць у лес, крычаць, гукаюць,
Як вучнi, вырваўшыся з школы,
I ўсе давольны i вясёлы,
А дзядзька ўперадзе тралюе
I галаву ўгару ўскiдае,
Бярозу добрую шукае
З салодкiм сокам, баравую,
Дзе б бобам кропелькi сачылiсь.
Знайшлi бярэзiну, спынiлiсь.
Залысiў дзядзька дрэва злёгку
(Сякерка востра, кара крохка),
Зрабiў заруб, латак прыправiў,
А пад латак гаршчок паставiў.
I соку кропелькi, як слёзы,
Як град, пасыпалiсь з бярозы,
Аж шкода нейк было дзярвякi:
Здавалiсь ранай тыя знакi,
Адкуль палiўся сок халодны
I пакiдаў свой комель родны.
Я помню дзень той. Вечарэла,
Зайшло ўжо сонейка, цямнела,
Агоньчык дзецi раскладалi,
Паленцы, трэсачкi збiралi,
I дзядзька тут жа, распрануўшысь,
Сядзеў на кукiшках, сагнуўшысь.
Прад iм стаяў гаршчок i мiска
I кошык з бульбай; тут жа блiзка
Вiдзён i збан быў палiваны,
Да палавiны ў дол ўкапаны,
Кружочкам шчыльненька накрыты.
- Алеська! скокнi, брат, вазьмi ты
У хатцы тарачку на печы!
Ну, варушыся ж ты, старэчы!
Наўкол пляменнiкi сядзелi,
На дзядзьку пiльна ўсе глядзелi,
Як ён, рукавы закасаўшы,
Па тарцы шоргаў, шапку зняўшы.
I кожны лёгка б дагадаўся,
Што тут сакрэт якiсь хаваўся,
Памеркаваўшы, як цiкава
Была для хлопцаў гэта справа
I як iх дзядзька завiхаўся.
А хто б яшчэ мог болей цямiць,
Таму б адразу прыйшло ў памяць,
Што дзядзька бульбу драў на клёцкi,
Каб згатаваць не па-жаноцку.
Бо што жанкi? раз што панята,
Ноль - слова нашага iм брата;
Як iх на розум тут нi ставяць,
Яны ж сваё ўсё права правяць
I робяць так, як i рабiлi,
Калi пяшком пад стол хадзiлi.
Але вось ён пакажа носа,
Стварэнне вы доўгавалоса,
Калi ён тут пагаспадарыць
I сам ды з сокам клёцкi зварыць!
Вось будзе штука вам, дык штука!
На тое ж спроба i навука.
А сок быў свежы, такi хвацкi,
Такi салодкi, забiяцкi!
Ён быў галоўнаю вiною
Таго, што познаю парою
Сядзелi дзецi чарадою
I з дзядзькi вочак не спушчалi
I стравы важнае чакалi.
- Эх, - цмокаў дзядзька, - наямося!
Зiрнулi хлопцы на Антося,
I слiну ўсе яны глынулi,
Паветра носам зацягнулi.
- Ну, што ж вы рукi паскладалi?
Ў агонь бы трэскi падкiдалi,
А то патухне зараз! Жыва!
Глядзелi хлопцы, як на дзiва,
Як дзядзька, цеста замяшаўшы,
Качаў галушкi, мiску ўзяўшы.
А чыгунок, бы пан пузаты,
Кiпiць, пыхцiць, шумiць заўзята,
Бо не з вадою ён, а з сокам.
Iдзе тут справа ненарокам;
Дзяржыся, браце! I чуць толькi
Ўзнялося булбатачак колькi,
Дык дзядзька зараз стаў пакрышку
Ў чыгунчык клёцкi кiдаць з лыжкi;
Укiне лыжку, памяшае
Ды зноў другую набiрае.
А хлопцы нават паўставалi,
Ў чыгунчык вочы паўстаўлялi,
Глядзяць, не моргнуць яны вокам:
Эх, мусiць, смачны клёцкi з сокам!
- Ну, дзядзька, можа, i гатовы?
Не сцерпеў Костусь, мовiў слова.
- Якi ты, хлопча, нецярпячка,
Няхай цябе затопча качка!
Гаворыць дзядзька на хлапчынку.
Няхай паварацца часiнку,
Каб сокам добра пранялiся,
Тады, брат, - эх! адно дзяржыся!
I дзядзька цмокнуў выразлiва,
I хлопцы зноў ждуць церпялiва,
А дзядзька, стоячы, паволi
Памешваў клёцкi. - Ну, даволi!
Сказаў Антось, i ўсе ўздыхнулi,
Як бы гару з плячэй сапхнулi,
I блiжэй к дзядзьку падступiлiсь.
- Глядзi, мо ўжо пераварылiсь,
Алесь зазначыў палахлiва.
- Ну, - Костусь кажа, - ото дзiва!
Не бойся: дзядзька лепей знае...
Глядзi, брат, клёцка унь якая!
А брат ты мой, як булавешка,
Як скула тая, што ў Дзямешкi!
I - ха-ха-ха! - зарагаталi.
- А каб вы, падлы, не даждалi!
Гаворыць дзядзька, сам смяецца,
Аж лыжка з клёцкамi трасецца.
- Ну, языкi параспускалi!
Не дам вам клёцак i панюхаць!
I стаў на клёцку дзядзька дзьмухаць,
Пакаштаваць каб было можна,
I ў рот падносiць асцярожна.
Замерлi хлопцы, а нi зыку:
Мiнута важна i вялiка;
Глядзяць на дзядзьку i чакаюць
I дзядзьку поглядам пытаюць:
"Ну як? цi смачны? цi салодкi?"
У зубы клёцку, бы ў ляшчоткi,
Зацiснуў дзядзька i губамi
Варушыць борзда, як часамi
Трусок цi зайчык над капустай,
Каб лепш дазнацца смаку-густу.
Пацмакаў дзядзька i ўсмiхнуўся,
Зiрнуў на хлопцаў, адвярнуўся
I тут, нiчога не сказаўшы,
Як плюне дзядзька, пажаваўшы!
Трах у чыгунчык ён нагою!
I так абцёрся ён рукою,
Што губы й нос чырвоны сталi
I нават вусы затрашчалi.
А хлопцы проста збiлiсь з тропу
I ў нейкiм страсе i ў захопу
На дзядзьку-кухара глядзелi,
Як бы яны аслупянелi.
Быў смешны дзядзька той часiнай
З пустою лыжкаю, з тычынай,
Якою трэскi ён варочаў.
А тут Алесь як зарагоча!
За iм адзiн, другi паехаў.
Такiх было тут жартаў, смехаў,
Што ўсiх трасло i калацiла
I дзядзьку смехам захвацiла.
- Ну, дзядзька, як на смак, прызнайся?
- Пакудства, брат, i не пытайся!
VIII. СМЕРЦЬ ЛЯСНIЧАГА
- Мiхал! Мiхале! О, Мiхале!
Пачуўся голас як бы здаля
Каля зямлянкi ранiчкою
I часты стук у шкло рукою.
- Ўставай, Мiхале, адзявайся!
- А хто там? - Я! хутчэй збiрайся:
Памёр ляснiчы наш! - Да можа?!
Мiхал ускочыў - моцны Божа!
I хто б мог думаць, спадзявацца!
Ўжо стаў ачуньваць, папраўляцца...
Каб хто сказаў - не даў бы веры,
Ды то аб'ездчык, пан Ксавэры,
Прынёс навiну гэту, смуту!
- Няхай пан зойдзе на мiнуту!
Сказаў Мiхал, адмкнуўшы дзверы.
Цераз парог ступiў Ксавэры,
Вайшоў у хатку i спынiўся,
Бо зразу ў ёй ашаламiўся,
I дальш не ступiш нi на крок:
Не хатка - проста катушок,
Няма дзе нават павярнуцца,
Як у сабачай цеснай будцы.
- Сядайце дзе-небудзь, сядайце!..
Эх, хата наша, выбачайце...
Мiхал калодку падстаўляе.
Уздыхнуў Ксавэры i сядае.
То быў мужчына ўжо паджылы.
- Ах, мой ты Божа добры, мiлы!
Ото ж як выбраўся ён скора!
Яшчэ не дальш як пазаўчора
Са мною гутарыў, смяяўся
I аба ўсiм мяне пытаўся,
Мiхал гаворыць i ўздыхае.
- Ох, браце: смерць не разбiрае
I не глядзiць нiкому ў зубы:
Гадзюкаю, брат, з-пад падрубы
Знячэўку ўсадзiць сваё джала,
Цi многа жыў, цi жыў ты мала,
Цi ты багаты, цi ты бедны,
Цi ты зайздросны, ненаедны.
Жывём, клапоцiмся, i дбаем,
I ўсе нарэшце паўмiраем,
У нейкiм згаснем летуценнi,
Сказаў Ксавэры ў засмучэннi.
- Так, гэта так, пане Ксавэры!
Ўжо загатованы паперы
Для часу нашага сканання
Рукою божага ўзыскання.
I ходзiць смерць, як цень, за намi,
Сказала Ганна са слязамi...
- Ну, я гатоў! - то пойдзем, браце,
Паплачам хоць па сваёй страце.
Мiхась з Ксавэрам выйшлi з хаткi.
Свiтала ўжо. Дзесь каля гаткi
У гэтым досвiтку маўклiвым
Крычалi гусi праразлiва,
Нястройным хорам гергеталi,
Ды качкi з шумам праляталi,
I кнiгаў нёсся плач з лукi,
Ў глыбi лясоў цецерукi
Ўжо зачыналi свае токi,
Усход вiталi агнявокi,
Вiталi шчыра i натхненна.
Мiхал з Ксавэрам задуменна
Iшлi праз лес, iшлi маўклiва.
I толькi зрэдку сiратлiва
Па слоўку ўроняць два служакi.
- Няма ў нас пана, небаракi!
Мiхал гаворыць. - Так, няма.
Жывi ўдава цяпер сама,
Сказаў Ксавэры задуменна.
- Ну, пане, будзе цяпер змена,
I пойдуць новыя парадкi,
Мiхал выказвае дагадкi.
- А пэўна: будзе талачэча,
Не без таго ўжо, чалавеча!
Ўздыхнуў Ксавэры. - Шкода пана!
Ох, бедны: выбраўся зарана!
А жыць бы мог, такi здаровы,
Ну, чалавек, як корч дубовы...
Пажыць бы трохi яму трэба,
Пакой душы яго i неба.
Так гаманiлi, йшлi прасткамi
То праз лужок, то хвайнiкамi
Ўсяе дарогi на паўмiлi,
Iшлi, нябожчыка хвалiлi,
Як чалавека й служку князя,
Як i вядзецца ў такiм разе.
- Не кепскi быў: i распытае
(Хай са святымi спачывае),
Як ты жывеш, цi ты галодны,
Цi ты спачыў, - як бацька родны,
Але, сказаць, яшчэ й не ўсякi!
А прынясеш што - без падзякi
Ужо не выпусцiць, заплацiць,
А на дарэмшчыну не квапiць.
- Быў чалавек ён справядлiвы,
Не фанабэрысты, праўдзiвы!
Ксавэры так жа пацвярджае.
На тым гаворка iх змаўкае.
Iдуць маўчком яны; заняты
Сваiмi думкамi з iх кожны.
"Так. У ляснiцтве кут парожны,
Куток паквапны i багаты,
Не застаiцца, не згуляе,
Паноў к сабе ён прыцягае,
Як рыб гарох у азярыне,
I кожны ў замку службу рыне,
Сюды пацiснецца з ахвотай,
I не прыедзе, а пяхотай
За душу мiлую прычхае,
Мiхал з сабою разважае.
Але хто ж гэта месца зойме?
Яно-то праўда: ў панскай плойме,
Сказаць, не будзе недастачы,
Ды гора ў тым - адзiн лядачы,
Другi без клёпкi, трэцi злосны,
Несправядлiвы, безлiтосны,
Як вось, напрыклад, Табартоўскi
Або падлоўчы, пан Бялоўскi.
Назначаць гэтакага ката,
Тады запахне свая хата.
Набыць дабра не надта лёгка,
Яно, як шклечка тое, крохка:
Чуць да яго не так кранешся
I з чарапкамi астанешся,
А лiха прыйдзе без падмогi,
Бо лiху - бiтыя дарогi
I ўсюды сцежкi яму вольны,
То роўна-гладкi, то вакольны,
Не абмiне яно нiкога".
Так смерць ляснiчага старога
Мiхала моцна ўскалыхнула
I ўсё ўверх дном перавярнула.
I тут у першы раз Мiхала
Вось гэта думка напаткала:
Купiць зямлю, прыдбаць свой кут,
Каб з панскiх выпутацца пут,
I там зажыць сабе нанова:
Свая зямля - вось што аснова!
Ўставала сонейка з-за лесу,
Скрозь тонкiх хмарачак завесу
Усюды косы раскiдала;
I ўсё жывенькае вiтала
Усход яго на ясным небе
I клапатком аб пiльным хлеба
Дзянёчак новы зачынала,
Калi Мiхал i пан Ксавэры
Ўзышлi маўчком на двор кватэры.
На горцы цiхай, невысокай,
Каля засценка недалёка,
У бок дарогi, ў глыбi сада
Стаяла панская пасада.
Прасторны, роўны двор, вясёлы
Заўсёды повен быў жывёлы:
Хадзiлi куры з певунамi
Ў кампаннi важнай з iндыкамi,
I, распусцiўшы хвост мятлою,
Павук пахаджываў з павою,
Як пан вяльможны, радавiты;
Ў кутку двара каля карыта
Шныралi качкi-плюскатухi;
Япрук заможны, лапавухi
Спацыраваў памiж платамi
I смешна ўскiдваў кумпякамi,
Калi часамi каля дому
Ён гукне, рохне па-свiному,
Здаецца, так, без дай прычыны,
I спрыт пакажа япручыны.
А каля кухнi пад аконцам
Сабакi грэлiся на сонцы
Таксама панскае пароды,
I iм было жыццё, выгоды.
Былi тут розныя будынкi:
Гуменцы, гумны i адрынкi,
Хлявы, i стайнi, i аборы,
Дабра, набытку былi горы.
Але ў машыне гаспадарскай,
Бы ў хiтрай штучыне слясарскай,
Згубiлась шруба - стоп, машына!
Няждана выпала пружына!
Рыгор-хурман хадзiў без дзела,
Спярша пабуркiваў нясмела,
Цяпер нiкога не баяўся,
Хадзiў i лёгенька хiстаўся:
Ён трохi стукнуў - цi не з гора?
- А ты чаго тут, мухамора?
Рыгор насеўся на кухарку.
Вось калi дам табе па карку!..
- Пайшоў! адстань! ото брыдота!
Прылез, як лысы чорт з балота!
- Эх, Наста! хочаш? ану, ў скокi!
Сказаў хурман i ўзяўся ў бокi,
Нагою тупнуў, закруцiўся,
Прысеў i ўстаў, заварушыўся
I то ўстае, то прысядае
I ногi ўперад выкiдае.
- Бадай ты спух! ото распуста!
А каб табе было, гад, пуста!
Няма нi сораму, нiчога...
Ды пашануйся ты хоць Бога.
Хоць бы граха ты пабаяўся!
Але Рыгор не сунiмаўся.
- Скачы, валяй i ты, Настуля!
Што ж? Калi гулi, брат, дык гулi!
Пан пойдзе ў рай, а мы з табою...
А мы - у букту з галавою!
- Пакiнь: нябожчык там, у доме!
Пайдзi праспiся на саломе!
I панi унь глядзiць! - Што панi?!
А я-то хто? пане-хурмане,
Дурное заткала ты! знаеш?
Чаму Рыгорам называеш?
Завi мяне... вяльможны пане!
- Няхай цябе зямля апране!
Ото брыда, ото завала:
Яшчэ каб панам называла!
Цi чулi людзi? Налiзаўся,
Як той сабака на разнiцы!..
- Но, но! бо пойдзеш без спаднiцы.
- Адстань! слатою навязаўся.
"На палiцы сланiна,
Панi пеўня смалiла,
А ў рандэльку стаiць лой,
Але не твой, не - не твой!"
А там, у доме, было гора:
Жывы i крэпкi яшчэ ўчора,
Сягоння быў ён нерухомы,
Глухi на ўсё, чужы жывому.
З засценку шляхта пасхадзiлась
I ў тым пакойчыку таўпiлась,
Дзе пан ляжаў у дамавiне.
- Няхай з святымi апачыне!
Ўздыхалi, хрышчучысь, старыя,
Схiлiўшы голавы сiвыя.
- Не кепскi пан быў! - гаварылi,
I цiха, стала адхадзiлi,
I доўга кучкамi стаялi.