Мастак быў дзед на ўсё на гэта:
Лавiў нямала ён за лета;
Былi лiны, язi i плоткi
Лузаў дзед добра сабе злоткi:
Было за што кручок загнуць,
Было i ў краму з чым зiрнуць.
I любяць дзеда Юрку ўнукi,
Яны цалуюць яму рукi,
А дзед у плечы iх цалуе
I абаранкам патрактуе.
Цукеркi дзеду - не, не любы,
Няхай iх качкi: псуюць зубы,
Дык лепш не знаць iх, ну iх к ляду,
Гэту дзявочую прынаду!
Звычайна дзед быў вельмi цiхi,
Не падымаў нiдзе шумiхi,
Але быў сталы i разумны,
Такi разважлiвы i ўдумны
Ну, чалавек старога складу,
Калi што скажа, то да ладу,
Але дзе крыўда i махлярства
Тады дзед меў адно лякарства
Не паглядзiць ён, хто такi ты:
Хоць чорт, хоць д'ябал знамянiты,
Пляваць яму на тваю масць,
Але ўжо чапаласу дасць.
Адзiн на ўсiх пайсцi гатовы,
Без разважання, без размовы!
Ну, а калi дзед падгуляе,
Тады ён йзноў адменнасць мае,
Тады ён нават i бушуе
I трохi сына памуштруе;
Але пад гэтым бушаваннем
Хавае гумар з насмiханнем:
Больш жарты строiць, чым ваюе.
- Язэп, ўставай!- крычыць ён сыну.
Ўставай у гэтую ж хвiлiну!
Бярэ дзед ноты ценаровы,
Нiбыта злосны яго бровы.
- Чаго да хлопца прывязаўся?
Лепш лёг бы каменем. Набраўся!
Гаворыць баба i сярдуе,
А дзед яе як бы й не чуе.
- Ўставай, лайдак, малiся Богу!
Язэп варушыцца ў бярлогу,
Ўстае, пачухваецца, плача:
Што-то за доля, за бядача!
Цi ён распуснiк? цi ён збойца?
- Ну, кленч!.. хрысцiся! ў iмя Ойца!..
Язэпа трохi дзед павучыць,
I памуштруе, i памучыць,
Бо трэба ж iх адукаваць
I паслушэнству навучаць.
Яшчэ на дзеда паглядзеце,
Калi дзед вып'е на банкеце.
У дзеда шчокi румянеюць,
У дзеда вочы весялеюць,
Гарохам дзедаў смех якоча,
А сэрца руху, шуму хоча.
"Эх, ешча-шчышча! Ешча-шчышча!"
Тут дзед i цмокае, i свiшча,
Як салавей з сiваваронкай,
Ды як зальецца песняй звонкай!..
Не! дзеду трэба болей руху,
I дзеду цесна ў тым кажуху.
Кажух на лаву дзед скiдае
I бубен-рэшата хватае,
Бубнiць у вечка чым папала
Ды як прышчоўкне! ды прыўдала!
Тут вам i полька, i мазурка...
Такi быў дзед, нябожчык Юрка!
I дзядзька быў рыбак выдатны,
Хоць больш урыўкавы, прыватны,
Але лавiў-такi нямала,
I дзядзьку ў рыбе шанцавала.
Бывала, пострыжнi прыправiць,
На шчупакоў нясе i ставiць.
Глядзiш - о, добрая мiнута!
Шнур з вiлак спушчан, палка ўгнута,
Схапiў жыўца шчупак i свiшча,
Дастаў - ў два локцi шчупачышча!
I з вудай дзядзька шчасце мае:
Язёў занадзiць i кiлзае;
Язi ў тры хунты i ў чатыры!
Агледзiць дзядзька букты, вiры,
Картофель зварыць i гароху,
I надзiць рыбу ён патроху.
Лавiў наш дзядзька нераткамi
I венцярамi i сачкамi,
Ды аднаго ўсё ж бракавала:
У дзядзькi чоўна не ставала.
Каля адрынкi пад страхою
У дзеда Юркi сiратою
Валяўся човен так, без дзела,
На сонцы сохла яго цела,
I човен, праўда, ўжо няновы.
Дзед Юрка быў рыбак скарбовы,
Скарбовай чайкай карыстаўся,
А ўласны човен так валяўся,
Як бы ў адстаўцы той сенатар,
Хоць на чаўны дзед быў аматар.
Дзед Юрка дзядзьку паважае
I да яго прыхiльнасць мае:
Антось не знае такой моды
Рабiць у рыбе перашкоды,
I глупства ён рабiць не стане,
I ў венцер дзедаў не загляне.
- Бяры, Антось, ты човен гэты.
Рассохся трохi ён за лета
I сям-там нават пакалоўся,
I шашаль, можа, дзе завёўся,
Але, агледзеўшы, нiчога:
Яшчэ паслужыць мала-многа.
Антось, як сонца, засвяцiўся:
Даўно аб чоўне ён смуцiўся.
Дадому дзядзька ехаў лёсы,
Кладзе ён човен на калёсы,
I едзе наш Антось вясёлы,
I з iм падсмейваюцца й колы.
На рэчку човен ён спускае
Няхай сабе тут намакае;
А там, управiўшысь з сяўбою,
Залье Антось яго смалою,
Агледзiць i заканапацiць,
А дзе i бляхаю прыхвацiць.
"Засвiшча човен мой стралою!"
Так думаў дзядзька сам з сабою.
Пакуль Антось канчаў работу,
На рэчцы човен меў турботу:
Як толькi добра сонца ўгрэе,
Кастусь у чоўне ўжо дурэе
Без нагавiц, ў адной кашулi,
I хоць за ногi мыцкi тнулi,
I запускалi як бы спiцы,
Але скiдаў ён нагавiцы,
Бо так спрытней быць каля чоўна
I нагавiцы - рэч умоўна.
Зазнаў тут бедны човен гора:
Каламi Костусь яго пора,
I ва ўсе бокi яго круцiць,
I толькi воду каламуцiць,
Бо тут гразi больш, чым вады,
I мулу, рознае брыды.
Бубнiць тут човен, ходзiць рэха
Такая хлопцу з iм пацеха!
Антось на човен свой як гляне
I весялей на сэрцы стане:
Якi б нi быў, а ўсё чаўнок,
I шчылiн мала, як намок.
Тым часам дзядзька ненарокам
Глядзеў на човен добрым вокам.
Дзянёк ён выбраў больш-менш вольны,
Iдзе вясёлы i давольны.
На бераг човен выцягаюць,
Алесь i Костусь памагаюць.
- Набок вярнеце, дном угору!
Палечым зараз, наш ты хворы!
Да чоўна дзядзька так звярнуўся
I тут жа зараз завiнуўся.
- Бярэце пакулле i спiцы...
Памчымся мы на нiз крынiцы,
Аж толькi вецер засвiдруе!
Язду ўжо дзядзька тут смакуе.
- Вы шчыльна, шчыльна затыкайце!
Што наймацней, брат, забiвайце!
Ды дружна, борзда канапацiць,
Каб час не зводзiць i не трацiць!..
Стары ўжо, падла, i трухлявы:
Увесь, як рэшата, дзiравы,
Гаворыць дзядзька ў час работы,
Сабе, другiм дае ахвоты.
Iдзе работа i размова
I канапачанне гатова.
Смалою трохi засмалiлi
I на ваду чаўнок спусцiлi.
Але тут цесна, вады мала,
I дно аб землю шаравала.
А дзядзька хоча дзеля спробы
Дальш з гэтай выбрацца трушчобы:
Там, далей, рэчка не такая
I глыбiнi даволi мае.
Праз плот чаўнок гуртом куляюць,
На нiз паволi прапiхаюць,
А дзядзька сам садзiцца ў човен.
"Плыве човен, вады повен,
Ды ўсё - хлюп! хлюп! хлюп!"
Спяваюць хлопцы i жартуюць,
I дзядзька з чоўнам дальш шыбуюць.
А дзядзька важны выгляд мае;
Замест вясла прысок трымае,
А твар яго, як сонца, ясны,
Бо гэты човен - яго ўласны,
I не цячэ ён анi-нi;
Чаўнок, куды нi павярнi.
I трэба ўсё-такi зазначыць
Такой працэссi вам не бачыць:
Алесь i Костусь човен пхаюць,
Падол кашуль ў зубах трымаюць,
А дзядзька ў чоўне - сонца ў коле!
Тым часам човен i на волi,
Бо тут глыбока рэчка грае,
I хлопцам пуп вада мiнае.
- Ну, годзе, хлопцы, досыць вам:
А ну-ткаль спробую я сам!
I дзядзька ўжо тут адразэчку
Пачуў, што выехаў на рэчку,
I гэта яснасць сходзiць з твара.
Бярэ ён прыс, ён повен жара.
Рашучасць думкi, смеласць руху,
Эх, колькi сiлы, колькi духу!
Зусiм iстота ў iм другая!
На прыс ён разам налягае
Ды на нагах калi прыгнецца!
Тут човен раптам як рванецца,
Бы той спалоханы шчупак!
Герой наш дзядзька, наш рыбак,
Адразу ў дзве бяды папаўся:
Перш-наперш прыс у гразь вагнаўся,
А човен носам - трах у дрэва!
А дзядзька раптам - гоп налева!
I ногi ў портках адмысловых
Не проста ў зрэбных - шарачковых
Адно ў паветры бурканулi
Ды ў воду ўмомант баўтанулi!
Ўсхапiўся дзядзька мокры, брудны,
А вынiк спробы той паскудны:
Чаўнок - не човен, а карыта,
I нос i частка дна адбiта;
Прысок тырчыць, як струп на плеху,
А хлопцы поўзаюць ад смеху,
А дзядзька сам - цар без кароны
I выгляд - мокрае вароны!
XII. СЕСIЯ
У iнтарэсах асвятлення
Яшчэ нязнiкшага з'яўлення
Не шкодна б святам, вольным часам,
Схадзiць на сесiю з Мiхасем.
Мiхась паснедаў, прыадзеўся
I на кiрмаш схадзiць ён меўся,
Не то што б там якiя справы
Былi патрэбны i цiкавы,
А проста так сабе ў нядзельку
Праведаць Залмана цi Эльку.
Мiхал - навошта ўжо таiцца?
Любiў-такi павесялiцца,
Зайсцi да Малкi цi Ляйботы,
Каб збыць за чаркаю згрызоты.
Цi так цi не, ва ўсякiм разе
Другое мелася на ўвазе:
Мiхал любiў каля бутэлькi
Пытаць тых-сiх наконт зямелькi,
Бо так на службе дапяклi,
Што гэта думка аб зямлi
Запала ў сэрца назаўсёды,
Як промень волi i свабоды.
На тую ж сесiю штотыдня
Хадзiў Мiхал да пана-злыдня.
Звычайна з ранiцы ў нядзельку,
Калi пакiне пан пасцельку,
Аб'ездчыкi са стражнiкамi
Сюды схадзiлiся, з'язджалiсь,
З гадзiну добрую сланялiсь
Або мянцiлi языкамi,
То часам востра, то пагана,
Пакуль не клiкалi да пана.
Вось i цяпер, у дзянёк гэты,
Як мае быць ужо адзеты,
Сказаць, адзеты i фарсiста
I гладка выбрыўшыся, чыста,
Мiхал ужо разгладжваў вусы.
- Асцерагайся ж ты спакусы:
Прыйдзi хоць раз дадому ў часе!
Звярнулась жонка да Мiхася.
Ох, гэта нуднае прыслоўе,
Бадай яму ўжо безгалоўе!
I колькi раз ён чуе гэта!
Ну й надаедная ж кабета:
Вось так i выкiне на вока!..
Мiхал абураны глыбока,
I гнеў мяняе яго вочы.
Ой, ды й язык жа ты жаночы:
Цi ёсць, цi не прычына тая
Ўсё роўна менцiць i кусае.
- Ну, як табе ўжо не абрыдне
Казаць адно сто раз на тыднi?
Сказала сорак раз i - квiта!
Мiхал адказвае сярдзiта,
Глядзiць, паблiсквае вачыма
I злосна ўскiдвае плячыма.
- Бо праўда вочы табе коле,
I не мiнеш ты нябось Сроля,
Не людская твая натура,
Не пахне дом свой i пячура:
Абы гарэлка на прымеце
Ты ўсё гатоў забыць на свеце!
Мiхась стаiць, знявагi поўны,
I погляд кiдае бязмоўны.
О, колькi крыўды ў iм, абразы!..
Э! лепш змаўчаць ёй, лепш тры разы
I не адказываць нiчога.
Ён толькi ўбок плюе з парога,
Iдзе - сам гнеў i сама бура,
Са лба на бровы збегла скура,
А губы шчыльна-шчыльна сцяты,
Дзвярмi ён грукнуў, выйшаў з хаты
I злосць душы i сэрца пляму
Выносiць з дому аж за браму;
I нейкi час ён па дарозе
Iдзе абураны, ў трывозе,
На жонку злосны, на самога,
Бо ў словах жонкi праўды многа.
Але ж нашто калоць у вочы?..
Цьфу! дня табе няма i ночы,
Анi часiначкi спакою;
Чорт кожны вяжацца слатою,
А тут яна шэй-на-катрынку
Як завядзе, дык без упынку.
Мiхал аб помсце строiць планы.
Вось ён нап'ецца, прыйдзе п'яны,
Каб аж язык не варушыўся,
Калi такiм лiхiм радзiўся;
Няхай крычыць сабе тады.
А не - не ўзяць два днi яды
Наперакор сваёй жанчыне,
Пакуль яе злосць не астыне?
Мiхал i клiн ужо мiнае.
Направа сцежачка сляпая
Вядзе балотцам на ачосы.
Мiхал iдзе пакуль што босы
I на дарожку зварачае,
Iдзе свяржэнскiмi маргамi
I гразь памешвае нагамi.
I покi ён мiнуў лагчыны,
На лбе разгладзiлiсь маршчыны
I ў сэрцы бура уляглася.
Другiя думкi на Мiхася
Цяпер найшлi нейк неўзаметкi,
Ды толькi iх маўклiвы сведкi
Лясок, дарожка, елкi, хвоi,
Свае ў iх думкi i настроi.
Балотца пройдзена памалу.
Густым ляском па буравалу
Мiхал выходзiць на гасцiнец.
Цяпер у думках пан-злачынец.
I не хацелася б з iм знацца,
Нi справы мець, нi спавядацца,
Нi слухаць лаянкi-пагрозы;
Але нi злосць твая, нi слёзы,
Нi моцна шчэмлены кулак
Не зменяць справы анiяк
Цярпi! чаму? дакуль цярпенне?
Калi канец яму, рушэнне?
Няўжо ўвесь век жыць з панскай ласкi
I перад iм чуць абавязкi?
I слугаваць яму, старацца
I ў тры пагiбелi згiнацца?
Адказ адзiн: няма, брат, ходу,
Хоць з моста кiдайся ты ў воду;
Няма зямлi свае i хаты,
I мусiш гнуцца, як пракляты,
Бо ты нi мяса i нi рыба.
Iдзе Мiхал, прад iм сялiба,
Засценак добра так знаёмы,
I хоць няважныя харомы
Тут гэта шляхта збудавала,
Але жыве i гора мала!
Хоць шляхцiц цёмны, як саган,
Затое ж сам сабе ён пан:
Паноў ляснiчых знаць не знае,
Прад iмi спiны не згiнае:
Пад бокам паша, агароды,
I лес, i поле - ўсе выгоды.
Мiхал зiрнуў i пазайздросцiў:
Чаму й не ён мiж ягамосцяў?
Нядзелька, свята - людзi вольны,
Свая ахвота, свой дазвол,
На рынак едуць, хто ў касцёл,
Як гэты Людвiк багамольны,
А хто пагульвае так дома;
А ты вось совайся, як бома,
Ды бойся лiха i падкусу
Не ступiш кроку без прымусу.
За горкай панская пасада,
Як у вяночку, каля саду
Ў глыбi прасторнага дзядзiнца
Стаяла з боку ад гасцiнца.
Будынак, парк i агарожа
Было ўсё слаўна i прыгожа;
Мастацкi зробленая брама
Ласкала вока гэтаксама,
Але Мiхалу не хацелась
Глядзець на гэта ўсё - прыелась,
I панскi дом з ласiным рогам
На Мiхася глядзеў астрогам,
Бо тут, апроч тае знявагi,
Сказаць, ад кожнага брадзягi,
У стражнiкоўскiм сваiм лёсе
Нiчога ведаць не прыйшлося.
А гэта сесiя, спатканне,