– Ай-яй-яй! – жартаўліва здзівіўся Віктар. – Не палохай ты мяне, а то я не ведаю, як трымаць сябе перад гэткай асобай. Хоць і досыць добрыя кветкі, але ж увагі ўжо занадта.
– Тлумачыцца гэта тым, што яна – рэдкі госць з цёплых краін і расце ў нас, як бачыш, сама ў грунце.
– Хай сабе сама і расце. Чаго ж з ёю так цацкацца? Ці, можа, якая асаблівая карысць ёсць ад яе?
– Кажуць, што надзвычайна памагае ад каросты.
– Вада і мыла яшчэ лепш дапамагаюць.
– Акрамя таго, у ёй ёсць нейкі наркатычны матэрыял. Калі пад'есці мёду, сабранага пчоламі з гэтых кветак, дык можна аглухнуць і ашалець.
– Дык вось чаму гэта «божае дрэўца»! Завошта ж тады яго шанаваць? – абурыўся Віктар. – Трэба за гэта нішчыць, а не шанаваць.
– Не бойся, яна ў нас вельмі рэдкая. Звычайна расце ў Крыме, вакол Чорнага мора ды ў Паўднёвай Эўропе і нікому там не перашкаджае. Яе нават спецыяльна садзяць у садзе, бо яна раней за ўсіх цвіце. Яна цвіце нават раней, як распусціць сваё лісце. Кажуць, што яе паўтараста год назад завезлі ў Эўропу з Кітая.
– Вось якая цаца, – засмяяўся Віктар. – Ну, хай сабе расце на здароўе. Хадзем, а то яшчэ ашалееш.
Нарэшце яны падышлі да сваёй сажалкі. Вада ў ёй значна спала, у некаторых месцах выступіла зямля. Пратока каля грэблі зрабілася зусім вузкай. Але ў розных месцах заставаліся яшчэ ямы з больш глыбокай вадой.
Падышоўшы да адной з такіх ямін, хлопцы заўважылі, як у вадзе шмыгнула нешта цёмнае. Не паспелі прыгледзецца, як каля берага паказалася бліскучая цёмна-бурая круглая галава з белай плямай на носе. У роце незнаёмы «злодзей» трымаў рыбіну.
– Выдра!… – крыкнуў Віктар, але галава схавалася раней, як ён скончыў гэтае слова. – Ах, паганая! Яна ўсю нашу рыбу зжарэ! Тым болей што яна часта адгрызае толькі спіну, а рэшту кідае.
– Будзем тады лавіць яе разам з рыбай, – прапанаваў Мірон.
– Ну не, брат, яна не такая дурная. Яе толькі ў пастку можна злавіць, ды і то трэба паставіць каля нары. А нара мае два выхады: адзін наверх, а другі пад ваду. Аднаго разу чатыры чалавекі па чарзе пільнавалі выдру шэсць тыдняў і не маглі злавіць. У кожным разе, трэба хоць прагнаць яе.
Хлопцы раздзеліся і падрыхтавалі сваю «сетку».
– А можа, укусіць яшчэ гэты драпежнік? – прамовіў Мірон.
– Калі загнаць яе ў кут, то яна можа і кінуцца, а так не адважыцца.
Калі хлопцы падышлі да сярэдзіны лужыны, дык убачылі, што на беразе, сярод травы, слізганула доўгае, на кароценькіх ножках, цела выдры. Спіна была цёмна-бурая, а спод – святлейшы.
– Эх, дабро ўцякае! – з жалем сказаў Віктар. – Адна скура чаго варта! Рублёў трыста можна атрымаць.
– Ого! А есці яе можна? – запытаўся Мірон.
– Можна, і нават мяса добрым лічыцца.
– Пашукаем тады яе нару.
– Нары, мусіць, тут і няма. Яна робіць яе каля вады. А гэтая вада выпадковая, часовая.
– Шкада, – уздыхнуў Мірон. – Давай тады лавіць сваю ўласную рыбу.
«Уласнай» рыбы налавілі лёгка, у дадатак яшчэ выцягнулі некалькі камякоў нейкага кісялю з чорнымі крупкамі.
– Гэтая жабіная ікра толькі кашулю запаскудзіць, – сказаў Мірон, з гідлівасцю адграбаючы гэты кісель.
Ідучы назад, яны зайшлі ў лес пашукаць яшчэ журавін і ў адным кутку, сярод густога ельніку, знайшлі прытульную пляцоўку, пасярод якой было нацярушана шмат свежага пер'я.
– Загінула ад драпежніка нейкая птушка, – прамовіў Мірон.
Віктар агледзеў мясціну, перагледзеў пер'е, то чорнае, то чорнае з белым, то стракатае, і нарэшце сказаў:
– Не, тут ніхто не загінуў. На гэтым месцы цецерукі збіраюцца такаваць, гуляюць, б'юцца. Гэтае пер'е і ёсць вынікі іхняй бойкі. Каб паляўнічыя знайшлі такое месца, яны зараз жа зрабілі б тут засаду.
– А можа, і нам зрабіць?
– А што ты зробіш з голымі рукамі? Цецярук асцярожны. Паляўнічыя звечара робяць буданы і цярпліва чакаюць усю ноч. У іх стрэльбы. А мы што будзем рабіць? Рукамі іх не зловіш.
– А калі напэўна вядома, што яны на гэтым месцы будуць скакаць ды біцца, то можна ім петлі параскідаць.
– Гэта іншая справа. Варта падумаць.
Усю дарогу яны меркавалі: з чаго зрабіць петлі? І нічога не маглі прыдумаць, апрача таго, што прыйдзецца ахвяраваць Віктараву споднюю кашулю. Але і тут была небяспека, што ахвяра можа быць бескарыснай. Для такіх петляў трэба калі не конскі волас, то прынамсі тонкі і моцны шпагат. Тонкія вяровачкі са старых, трухлявых нітак будуць занадта слабыя, а з пасмаў кашулі – зусім нягодныя. Так падышлі да дому і нічога не вырашылі.
Тут Мірон зірнуў на змяіную скуру, якая сушылася на галіне, раптам спыніўся і крыкнуў:
– Вось хто нам дапаможа! Парэжам гэтую скуру на тоненькія паскі, і яны будуць не горшыя за валасінкі.
– Праўда! – падхапіў Віктар. – Цяпер я бачу, што ўсё на свеце можна абярнуць на карысць чалавека.
Хутка згатавалі сабе абед і не марудзячы ўзяліся за змяіную скуру. Але зараз жа і апусцілі рукі… Ну як было парэзаць яе, ды яшчэ на тонкія пасачкі, без нажа?
Віктар ледзь не заплакаў.
– Гэта ж вечная пакута! – скардзіўся ён. – Усё ідзе добра, з кожнага становішча можна знайсці выхад, усё можна абярнуць на сваю карысць, і на кожным кроку адна перашкода – нож! Які дурань трымае нож у торбе? Каб я ведаў гэта, дык сам палажыў бы сабе ў кішэню. Праз цябе ўся пакута!
– Чаго заскуголіў? – агрызнуўся Мірон. – Я сам заўсёды трымаю нож у кішэні. Але ж ці не звычайная справа, адрэзаўшы хлеб, палажыць разам з ім і нож? І я, каб ведаў, што праз цябе перакулімся, дык таксама ўзяў бы нож у кішэню. Ды і позна ўжо пра гэта казаць – нічога не паможа. Лепш набяромся цярплівасці ды пачнём калупаць чым можна. Часу хапае.
І пачалі «калупаць». І спражкай, і трэскай, і касцямі рыб, і вострым гузікам. А Віктар дадумаўся яшчэ распаліць сваю спражку на агні ды ёю смаліць. Усё разам, – а больш за ўсё цярплівасць, – пачало даваць вынікі. А першыя вынікі надалі бадзёрасці, упэўненасці і яшчэ раз цярплівасці. Спачатку яны разрэзалі змяіную скуру ўздоўж напалам, а тады ўжо кожны працаваў над сваёй паловай. Шэсць гадзін карпелі яны над гэтай працай і, нарэшце, зрабілі тое, што было ім патрэбна.
– Гэта ж самыя дасканалыя сілы ў свеце! – цешыўся Віктар са свае працы.
Зараз жа і панеслі іх на месца. Цікава было папільнаваць, як пойдзе справа, але раздумаліся, што не варта пакутаваць усю ноч.
– Дапамагчы справе мы нічым не можам, – казаў Віктар, – а спудзіць можам. Толькі каб устаць заўтра як мага раней.
Параскладалі сілы сярод палянкі, замацавалі канцы, вярнуліся назад і паляглі спаць.
Віктар прачнуўся апоўначы і чакаў раніцы каля вогнішча. Ледзь зашарэлася на ўсходзе, ён разбудзіў Мірона, яны ціхенька накіраваліся ў лес.
Яшчэ здалёк пачуліся ў тым баку гоман, плясканне, балбатанне, нібы там сабраўся нейкі натоўп. Потым выразней пачуліся гукі – чуфф-фы, чушш! Чуфф-фы, чушш!
Хлопцы паўзлі наперад не дыхаючы, сэрцы іх калаціліся.
Падпаўзлі. Зірнулі. На палянцы білася некалькі пар цецерукоў ды так, што толькі пер'е ляцела ва ўсе бакі. Асабліва вызначаўся стары такавік, чорны з белымі палосамі на крылах. Навакол, па галінах, сядзелі рабыя цяцёркі і глядзелі на гэтае спаборніцтва, якое адбывалася выключна дзеля іх.
Яны крыкамі падбадзёрвалі байцоў, а тыя стараліся з усіх сіл, каб паказаць сябе перад красунямі.
Усё гэта хлопцы заўважылі адным зіркам, а калі прыгледзеліся пільней, то ўбачылі, што ў двух цецерукоў ужо заблыталіся ногі і яны бездапаможна бараніліся ад сваіх ворагаў. Вось зачапіўся і стары такавік, трывожна закрычаў, забіў крыламі і вырваўся.
– Бяжым! Каб і тыя не вырваліся! – шапнуў Віктар.
Лопат крылаў аглушыў хлопцаў. Спалоханыя птушкі мігам зніклі. А ў руках таварышаў засталіся два добрыя цецерукі, кіло па два вагою.
X
Цяпер ужо спажывы было дні на чатыры. Але зноў бяда: як яе захаваць, каб не папсавалася?
– Давай склеп рабіць, – не то жартам, не то сур'ёзна сказаў Віктар.
– Галоўнае не ў склепе, а ў солі, – адказаў Мірон.
– Тады давай сушыць на сонцы ды вэндзіць мяса, як гэта робяць іншыя ў такіх выпадках.
– Гэта было б добра, але як разрэзаць яго на тонкія лустачкі?
– Ну, тады давай будаваць клетку, – сыпаў прапановы Віктар.
– А! – сцяміў Мірон. – Гэта ўжо іншая рэч. І сапраўды: цецерукі былі жывыя, значыцца, лепш за ўсё было захоўваць іх жывымі.
– У такім разе, пакуль ёсць рыба, мы абодвух будзем гадаваць, – сказаў Мірон, – а дзеля гэтага зробім маленькі хлеўчык.
– Нават і не надта маленькі, бо, можа, і яшчэ завядзецца якая жывёліна, напрыклад, дзікае парася, заяц, медзведзяня.
– Карова, авечка! – перадражніў Мірон.
Як бы там ні было, а катушок будаваць трэба. Так парашылі хлопцы. І лепш за ўсё было прыбудаваць яго да шалаша. Тут яшчэ раслі кусты, з якіх можна было зрабіць «зруб». Форма будынка залежала не ад будаўнікоў, а ад таго парадку, у якім раслі кусты. Але гэта нічога не абыходзіла. У параўнанні з хатай пабудова катуха была ўжо лёгкай справай, і не болей як праз гадзіну ён быў гатовы.
Найбольш сур'ёзным аказалася пытанне з дзвярыма. Рабіць і прыстасоўваць так, каб яны зачыняліся і адчыняліся, без нажа было цяжка і марудна.
– Дык і не трэба турбавацца! – сказаў нарэшце Мірон. – Пасадзім і запляцём іх зверху. Калі трэба будзе, распляцём і выцягнем.
– А што ты будзеш рабіць з большымі жывёламі? – сур'ёзна сказаў Віктар.
Мірон зірнуў на яго, не разумеючы, жартуе той ці не, і сказаў:
– Ну, калі трапіцца цяля ці авечка, тады пабудуем хлеў з бярвенняў, на завесах, з замком.
– А чым карміць гэтых цецерукоў?
– Ды почкамі, маладым лісцем.
Такім чынам у іх гаспадарцы завялася першая жывёла.
Цяпер самым балючым пытаннем пасля нажа застаўся гаршчок. Гэтулькі дзён яны не елі нічога гарачага, калі не лічыць рыбы і мяса.
– Не, трэба ісці шукаць гліны! – рашуча сказаў Віктар. – Гэта ж сорам не знайсці такога дабра!
– Ты не кажы пра яе з такой знявагай, – сказаў Мірон. – Мы прывыклі так на яе глядзець толькі таму, што яе ў нас шмат, ды мы яе не выкарыстоўваем як належыць. На ёй можна развіць вытворчасць цэглы, чарапіцы, падземных труб. Хай замест драўляных дамоў усюды будуць камяніцы; хай замест саламяных і нават іржавых жалезных дахаў усюды будуць чарапічныя; хай усюды будуць пракладзены трубы для вады, каналізацыі, асушкі зямлі – і тады ўбачыш, што такое гліна.
Узялі на плечы свае дубіны і пайшлі. У Віктара аж рукі свярбелі, калі ён браў сваю «вожыкавую булаву».
– Эх, каб трапіць на якога добрага ворага! – казаў ён.
– Не надта рызыкуй, – стрымліваў Мірон. – Не думай, што твае калючкі небяспечныя для ўсіх.
Бліжэйшыя месцы былі ім ужо знаёмы, таму яны накіраваліся глыбей у лес. Пасля змрочнага бору, бадай што аднолькавага ва ўсе поры года, яны выйшлі ў шырокую сонечную зялёную лагчыну. Трава тут ужо вырасла настолькі, што хоць касі яе. Бяроза, альха, арэшнік, крушына шамацелі сваімі лісцямі, як улетку. То тут, то там над імі ўзвышаліся дубы, ліпы або адзінокія сосны з шырокімі верхавінамі. Здавалася, і сонца тут грэе мацней, чым там, на беразе.
Хоць нашы хлопцы і не думалі любавацца прыродай, але мімаволі спыніліся перад такім хараством і моўчкі пачалі азірацца. А праз некалькі хвілін пачулі, што ў кустах нехта… папярхнуўся і закашляўся. Сэрцы таварышаў моцна закалаціліся.
– Чалавек?!
Яны кінуліся ў той бок і… выгналі лёгкую прыгожую казулю.
– Няўжо гэта яна кашляла? – з крыўдай спытаў Мірон.
– А то хто ж? – панура адказаў Віктар, нібы ён быў вінаваты ў гэтай памылцы.
На некаторы час настрой хлопцаў быў сапсаваны…
Доўга яны блыталіся па лесе, заглядалі ў кожны куток, спуджвалі сваіх знаёмых суседзяў. Зноў бачылі дзіка і зноў пастараліся схавацца ад яго, хоць Віктар і гатоў быў уступіць з ім у бойку.
– Наогул я лічу, – разважаў ён, – што дарма кажуць і пішуць пра ўсялякія лясныя жахі. Вазьмі ты хоць гэтага дзіка: свіння і толькі, і нічога жудаснага няма, нават сам баіцца нас.
– Ты ж ведаеш, што і леў і тыгр ухіляюцца людзей, але ж ніхто не скажа, што яны не небяспечныя, – даводзіў Мірон.
Аднаго разу з кустоў выбегла і спынілася, задраўшы галаву, новая жывёла.
– Ці не сабака? – усцешыўся Мірон.
– Не, воўк! – адказаў Віктар і мацней сціснуў сваю булаву.
Воўк ляснуў зубамі і знік.
– Вось з гэтым дык мы маглі б справіцца са сваімі дубінамі, – сказаў Віктар. – Шкада, што ён не напаў на нас. Яны нападаюць толькі тады, калі іх шмат.
Нарэшце хлопцы натрапілі на адзін абрыў, дзе з-пад пяску відаць была гліна. Накапалі яе і пайшлі назад.
Па дарозе зацікавіліся адной нарой.
– Мусіць, лісіная, – заўважыў Мірон.
– Мабыць, так, – сказаў Віктар, прыглядаючыся да нары і слядоў, – але штосьці яна крыху завялікая. Пашукаем навокал другіх выхадаў.
І сапраўды, у розных месцах знайшлі яшчэ тры выхады.
– Вернемся сюды і паспрабуем выкурыць яе дымам, – прапанаваў Віктар. – Адзін стане каля аднаго выхада і будзе пільнаваць, другі будзе выкурваць праз другі выхад, а рэшту завалім.
– Добра! – згадзіўся Мірон.
Аднеслі гліну і зараз жа вярнуліся да гэтага самага месца з агнём.
Каля ніжэйшай, шырокай дзіры падрыхтавалі вогнішча, для ліса пакінулі самы далёкі выхад, а рэшту засыпалі і запхалі ламаччам.
– Пачакай, – сказаў Віктар. – Трэба добра пашукаць, бо могуць яшчэ быць выхады. Тады ўся наша праца будзе дарэмнай.
Пасля доўгага стараннага шукання сапраўды знайшоўся яшчэ адзін выхад.
– Ну, цяпер можна пачынаць, – сказаў Віктар. – Ты раскладай агонь, а я там буду пільнаваць.
Мірон разгроб нару шырэй, глыбей, так, каб агонь быў пад верхнім пластом зямлі, і падпаліў. Калі разгарэлася, Мірон пачаў кідаць вільготнае старое лісце, трухлявае галлё. Густы дым распоўзся каля нары, але, здавалася, зусім не ішоў усярэдзіну.
– Што рабіць? – крыкнуў ён Віктару. – Дым не ідзе ў нару.
– Нічога! – адгукнуўся той. – Частка яго трапляе! Дзьмухай!
Мірон пачаў дзьмухаць. Справа пайшла лепш: і лепш гарэла, і дым уганяўся ўсярэдзіну.
Віктар жа стаяў ля другога выхада і напружана чакаў. На ліса ён пашкадаваў сваёй булавы і ўзяў Міронаву дубіну. Доўга цягнуўся час. Усё здавалася, што вось ужо нешта там варушыцца, але нікога не было. Не так ужо шмат часу прайшло, а хлопцам пачало здавацца, што яны стаяць тут немаведама колькі. Мірон нецярпліва пазіраў у Віктараў бок. Той усё стаяў з паднятай дубінай, нібы скамянелы. Рукі яго здранцвелі.
Нарэшце сапраўды заварушылася.
Але Віктар ледзь не выпусціў дубіны з рук, калі ўбачыў замест лісінай галавы доўгую, белую морду з дзвюма чорнымі палосамі ўздоўж яе.
Тырканулася морда раз-другі – і зараз жа назад. Але вось каля яе з'явіўся маленькі дымок… Бедная жывёліна вымушана была вылазіць… Праўда, яна не бачыла ворага, бо Віктар стаяў ззаду, але ўсё роўна адчувала бяду. Віктар ужо здагадаўся, што гэта за звер, і супакоіўся: гэтая нязграбная жывёліна не паспее ўцячы, як ліс!
Жывёліна зрабіла пару крокаў наперад; паказалася спіна з шараватаю грубай поўсцю.
Віктар апусціў дубіну раз… другі… Жаласна кугікнула жывёліна свіным голасам…
– Гатова! – крыкнуў Віктар.
Мірон мігам падбег да яго.
– Што гэта такое? – вылупіў ён вочы.
– Барсук! – урачыста адказаў Віктар. – Але ж стой! Яшчэ нешта варушыцца!
З нары вылазіла двое барсучанят, якія здурнелі ад дыму. Яны былі такія мілыя, пацешныя, што хлопцам і ў галаву не прыйшло іх забіваць. Іх забралі жывымі.
– Вось табе і яшчэ жывёла для гаспадаркі! – сказаў Віктар.
– Я ж казаў, што трэба будаваць добры хлеў.
– А есці іх можна? – зараз жа запытаўся Мірон.
– Ніхто не забараняе, але звычайна іх не ядуць.
– А скура каштоўная?
– Не вельмі. За дарослага рублёў пяць атрымаць можна.