- Можа быць, узiмку ляжыць снег, а тут усё так жа горача i растуць шампiньёны, - пажартаваў Серж, мiж iншым, з адчуваннем таго, што жарт няпросты, з падвойным дном.
- Так, так, i на мяжы зiмы ходзiць анёл з вогненным мячом, - падхапiла Iрына, не адчуўшы другога дна.
...Грыбная лiхаманка досыць затрымала iх у дарозе. Захопленыя, яны проста забылiся, што канец жнiўня - не чэрвень: сонца заходзiць значна раней.
Ззаду засталося бураковае поле. Яны заблудзiлiся ў доўгiх, пераблытаных вулiцах сяла, сярод дыхтоўных хат пад шыферам i хлявоў, крытых замшэлым толем. Iм прыязна паказалi дарогу. За сялом Серж выцягнуў з калодзежа вядро вады, такой ядрана свежай, што нiбы ў мароз ламала зубы. Напiўшыся, ён папрасiў жонку аблiць яго i зняў дзеля гэтага кашулю...
Так, спяшаючыся, але не адмаўляючы сабе нi ў якiм уражаннi, яны наблiзiлiся да мэты - грады крутабокiх узгоркаў. Маленькiя сельскiя могiлкi прытулiлiся на самай нiзкай з гэтых страшэнных спiн, а самую высокую ўвенчвала арлiнае гняздо - дзяцiнец гарадзiшча, падобны на Манамахаву шапку. Гэты "кулiч", акружаны кальцавым валам, я ўпершыню паказаў Iры i Сержу здалёк, ад грэбеня далiны шампiньёнаў. Ён вiдзён на дзесяткi вёрст. Цяпер, аплыўшы пад цяжарам шматлiкiх стагоддзяў, дзяцiнец насоўваўся ў адвячоркавай смузе, ахоплены чарамi i вядзьмарствам, - падножжа воблачнага горада, рэрыхаўская цвярдыня, здольная прымусiць трымцець любую рацыянальную душу.
Калi яны, выбраўшы самы пакаты пад'ём, дасягнулi седлавiны ўзгорка, цяжкая шапка ўжо страцiла аб'ём i сiлуэтам прыклеiлася да ультрамарынавага фону. Тут Серж мiмаходам зiрнуў на гадзiннiк i ўбачыў, што ўжо пачатак дзевятай гадзiны.
- Ну i што? - сказала Iра. - Апошнi аўтобус, здаецца, у дваццаць адну дваццаць.
- Давай вернемся, - скурай на лапатках адчуўшы небяспеку, папрасiў Серж. У цемнаце тут вельмi проста ногi зломiш. Акрамя таго, вадзiцель аўтобуса наўрад цi дакладна трымаецца раскладу. Можа i раней паехаць.
- А можа i пазней.
- Гэта наўрад, ехаць няма каму - нядзеля... "Нядзеля" - раптам сказаў выразны голас над вухам у Сержа. Ён палез у нагрудную кiшэню гiмнасцёркi, дастаў блакнот i прачытаў запiсаны сваёю рукою графiк руху аўтобуса: "Адпраўленне з сяла X... - 18.00, 19.30, 21.20. Нядз. i святы - апошнi 19.30". У яго неяк адразу аслаблi навярэджаныя ногi. Сеў у траву.
Вядома, яны маглi спусцiцца i зусiм спакойна заначаваць у X... Ледзь не кожны селянiн з задавальненнем пусцiў бы iх у хату, а гаспадыня дала б павячэраць: густое пахучае малако пад рудою пенкаю, лусты мяккага i сытнага хлеба... I ў вынiку спакойнай ночы на тоўстых утульных сеннiках, мы з Сержам яшчэ незлiчоную колькасць гадоў сустракалiся б i гутарылi аб узвышаным i адцягненым. Але Iры суджана было прадэманставаць, што яна ўжо дык здольная на хуткiя i цвёрдыя рашэннi.
- Не дрэйфi, стары. Няма лiха без дабра. Здаецца, з часоў будатрада не спала на траве, пад адкрытым небам. Давай тут заначуем!
- Проста тут?
- Ага! Я стамiлася страшэнна. А месца якое! Бачыш гваздзiкi?
- Вось iменна, я не ведаю, якое гэта месца...
Iрына з размаху села ў траву i пастукала далонню па зямлi:
- Даставай падсцiлку. Ну? Да ранiцы зямля будзе халодная i мокрая...
Тут Серж перапынiў свой расказ, каб патэтычна ўсклiкнуць, хапаючы мяне за руку.
- I я ж усiм нутром адчуваў, што нельга тут заставацца, а ўсё ж такi застаўся! Ну, цi не баба я? Апошняя баба!
Iрына заснула першая, моцна абняўшы мужа i прыцiснуўшыся да яго ўсiм целам. Яе цёплае дыханне, рытмiчна дакранаючыся да Сержавай шчакi, паступова заваражыла яго...
Ён прачнуўся да рэзкага холаду. Iрына варочалася ў сне, адкацiлася i ляжала цяпер, скруцiўшыся абаранкам, каленi да падбародка, напалову па-за падсцiлкаю. Серж паспрабаваў асцярожна, каб не разбудзiць, перацягнуць яе назад. I раптам пачуў цiхае металiчнае пабразгванне. "Быццам нехта падтрэсваў вязкаю ключоў".
Трывога, якую не развеяў i сон, прымусiла яго замерцi на месцы. Маладзiковая ноч разгарнулася над вышынямi ўзлахмачаных узгоркаў, дражнячы халодным ветрыкам. Толькi па адсутнасцi зораў можна было пазнаць шапку гарадзiшча. Серж падняўся на каленi, потым устаў.
Унiзе, на раўнiне без агнёў, пазнавалiся толькi светлыя плямы сажалак, дарога i многа далей, за масiвамi чорных лясоў, сам гарызонт, абведзены электрычным зарывам Горада. Горад быў недасягальны, як задыякава святло. Ад нябачнай бахчы, дзе перад захадам сонца весялiлася Iра, нагой качаючы слановыя чарапы гарбузоў, нехта ўзбiраўся па схiле, цмокаючы i брынкаючы металам. Жах праняў Сержа да кончыкаў пальцаў, ён ледзь быў не закрычаў на ўвесь голас, але стрымаўся, прыкусiўшы костачкi рукi.
Цяпер ён выразна бачыў, як падымаецца на ўзгорак высокi белы конь, напружыўшы мышцы лапатак i дужай шыi. Конская галава кiвалася пры кожным кроку, падкрэслiваючы, якiх намаганняў каштуе яму пад'ём.
Як i ўсе гараджане, Серж ведаў, як гукаюць сабаку цi кошку, але звяртацца да каня, натуральна, не ўмеў. Таму ён не знайшоў нiчога лепшага, як памахаць рукою, свiснуць i прахрыпець тэатральным шэптам:
- Гэй, ты! Хадзi сюды!..
На здзiўленне, конь спынiўся i натапырыў вушы. Потым павольна павярнуў галаву да Сержа, быццам нечага чакаў.
- Зараз, галубок, зараз, мiлы, - замармытаў ён, вызваляючы сваю сумку з-пад Iрынай нагi, стаў лiхаманкава рыцца ў ёй. Сёння ўдзень яны з Iрынай наелiся булкi з сочывам i таму праiгнаравалi мяшочак цукровага печыва. Ах, як гэта печыва цяпер дарэчы.
Серж абышоў Iру, якая спала, i з мяшочкам у выцягнутай руцэ, з нейкiм супакойлiвым лепятаннем, пайшоў насустрач госцю.
Як толькi ён наблiзiўся ўсутыч, да яго вярнулася цёмнае, непрыемнае пачуццё - небяспека. Конь быў неверагодна прыгожы. Сельскiя працоўныя канякi гэтак не глядзелiся... Узняўшы шыракалобую галаву з раздзьмутымi ноздрамi, фанабэрыста глядзеў з-пад аксамiтных вейкаў даўганогi месячна-белы конь, варты Георгiя Перамоганосца. Капыты яго зграбна прытанцоўвалi, сталёвая пругкасць адчувалася ў круглых бабках. З-за крыжа, акрэсленага, як амфара, выбiваўся пышны, аж да зямлi, снежны хвост. Шыя над магутнымi грудзьмi, з ямачкай пад горлам, нагадвала пра лебедзя i казачнага змея. Конь капрызна страсянуў галавой, i велiчэзная шаўкавiстая грыва, узвiхрыўшыся, застыла на iмгненне, як пры запаволенай кiнапраекцыi. У непраглядных вачах адбiлiся два маладзiкi, надаўшы яго погляду выраз дзiкай неўтаймоўнай волi.
Адступаць было позна. Серж паклаў на руку печыва i падаў яго. Далiкатныя, сухiя, халаднаватыя губы слiзганулi па далонi. Дзiўнай аброццю ўтаймоўвалi гэтага жарабца: пад падбародкам матлялiся, выклiкаючы знаёмы звон, мудрагелiстыя нашараваныя цуглi, на шчоках блiскалi фiгурныя бляхi... Прафесiйнае Сержава вока нават пры скупым месячным святле ўмомант вызначыла бронзу.
Зрэшты, у паводзiнах каня не было нiчога казачнага;
Злiзнуўшы адно печыва, ён стаў абмацваць губамi мяшочак, а калi Серж адняў руку, каб дастаць новую порцыю, нецярплiва застукаў нагой...
Далей Сержаў расказ стаў дзiўны i не вельмi складны. Сябра блытаўся, па некалькi разоў вяртаўся да аднаго i таго ж, змаўкаў, упарта гледзячы сабе пад ногi, i штохвiлiнна то задаваў мне пытанне: "Няўжо так з'язджаюць з глузду?", то малiў не лiчыць яго вар'ятам, таму што "ўсё было так рэальна".
Здаецца, быў нейкi недаступны свядомасцi iмгненны пераход i ноч, поўная ўрачыстай цiшынi канца лета, стала вiльготным няяркiм сакавiцкiм днём. Шлёпалi капыты, распырскваючы калатушу бруднага снегу, хвацкiя воклiчы вершнiкаў перакрывалi ржанне. Коўзаючыся i прысядаючы крыжамi, конi з апаскаю спускалiся па схiле. Кучаравыя даўгавухiя воi, апранутыя ў скуру з грубымi жалезнымi пласцiнамi, у простыя круглыя шлемы, з усяе сiлы нацягвалi павады, i вiселi каля сядла пунсовыя шчыты.
Белы жарабец гарцаваў перад Сержам. Коннiца абыходзiла яго з двух бакоў. Але цяпер д'ябальскi конь быў асядланы, i на iм, боцiкамi ўпiраючыся ў страмёны, сядзела маленькая жанчына-коннiк з вялiкiмi вачыма.
Мяркуючы па ўсiм, уражанне, зробленае ёю на майго сябра, было неверагоднае. Ён называў тую жанчыну "царыцаю", хоць яна была кiмсьцi накшталт камандзiра коннага атрада. Юны твар, круглы i шыракаскулы; лёгкi шрам, якому нос быў абавязаны сваiм задраным кончыкам; неадкрытыя смаляныя валасы да лапатак - забаўка золкага ветру. У яркiх цёмна-карых вачах вясёлае шаленства, напышлiвасць, гарэзлiвасць. Гледзячы на ма ленькiя i абветраныя рукi, якiя ўладна трымалi павады, Серж падумаў, што вершнiцы будзе радасна адным дакладным ударам развалiць плячук ворага. Яна выклiкала страх i вабiла, як маланка. Зверху кальчугi - расхiнутая безрукаўка з сiвае воўчае шкуры, да бронзавага пояса прывешаны меч, якi звужаўся па ўсёй даўжынi.
Жанчына кiнула Сержу адну толькi фразу, кароткую i звонкую, нiбы каманда. Цi то тыя словы былi ўсё-такi падобныя да расейскай мовы, цi то па iншай, толькi пазней угаданай прычыне, але ён зразумеў, што "царыца" паўжартам пагражае яму сваiм гневам, калi падвядуць падковы... Потым яе ўвагу адцягнулi крыкi i рогат воiнаў. Маладзенькi коннiк з тонкай шыяй i недарэчна шырокiмi пад бычынай скурай плячыма, амаль хлопчык, памылiўся i даў шэнкеля на слiзкiм схiле, замест таго каб асадзiць... Iрвануўшыся, конь павалiўся на каленi, i юнак кулём вылецеў з сядла. Пакацiўся шлем, "царыца" фыркнула, нiбы дзеўчанё. Воiны дражнiлi юнака, клiчучы па iменi: "Усясвет, Усясвет!"
Потым жанчына, ужо не цiкавячыся Сержам, абцасамi выцяла каня i стала спускацца разам з усiмi, пагойдваючыся станам. Белабрысы Ўсясвет нязграбна паднiмаўся, абцiраў рукавом гразь з твару. Хтосьцi, праязджаючы, торкнуў яго тупым канцом дзiды, i маладзён выцягнуўся дагары iзноў...
Апамятаўшыся пасля сустрэчы з "царыцаю", Серж выявiў, што i сам апрануты ў цесны сырамятны каптан з нагруднымi пласцiнамi зверху шэрай палатнянай кашулi навыпуск, што за поясам у яго сякерка з доўгiм вузкiм лязом, на пальцы бронзавы пярсцёнак, скураныя штаны ўвабраны ў мяккiя боты накшталт каўказскiх.
Ужо не ўпершыню адчуваючы нядобрае ў гэтым расказе, я запытаўся ў яго: як выглядалi рукавы ў кашулi?
Ён задумаўся на iмгненне i адказаў:
- Доўгiя, з чырвонай вышыўкай - такi двайны радок каля запясця.
- А канцы, канцы рукавоў? Зашпiльвалiся?
- Не, суцэльныя, вельмi цесныя. Калi адзяеш альбо здымаеш, ледзь-ледзь кiсць прасунеш.
Прызнацца, гэтая дэталь уразiла мяне больш, чым усе чары ў Сержавым расказе. Узнаўляючы вопратку жыхароў гарадзiшча, якое належала да вялiкай правабярэжнай культуры, мы бiлiся над шматлiкiмi пытаннямi, у тым лiку - пра зашпiльку рукава. Мастакi, iлюстраваўшы нядаўна вялiкi акадэмiчны зборнiк, старалiся "хаваць" запясцi воiнаў, найчасцей за шчытом... Толькi нядаўна выказалi найбольш абгрунтаванае меркаванне, што кашулю шылi з шырокiм рукавом, якi ўшываўся па руцэ воiна. Серж пра гэта ведаць не мог...
Я змоўчаў. Але, праўду кажучы, пачаў куды больш уважлiва слухаць блытаную аповесць, часцей задаваць пытаннi. Сам таго не ведаючы, Серж ператвараў кучу разрозненых археалагiчных ведаў у гарманiчную, стройную сiстэму, адною без асаблiвай увагi кiнутаю дэталлю ён запаўняў прагалы, якiя дзесяцiгоддзямi мучылi навуковы свет. Мiмаходам разбiў ён многiя гiпотэзы, зноў-такi яму невядомыя, бо адкрытых публiкацый не было. А паасобныя, у тым лiку - о радасць! - i мае, пацвердзiў. Марозам апякала мне спiну, як у Сержа ноччу ад звону аброцi, калi ён пачынаў апiсваць якi-небудзь прадмет збруi, зброi, побыту, нават не ведаючы яго назвы, i пры гэтым выяўляў надзвычайную дакладнасць!
Карацей кажучы, пакуль Серж гаварыў, мае пытаннi былi сур'ёзныя, а адказам я верыў i памiж волi прыкiдваў, якую буру могуць выклiкаць некаторыя адкрыццi...
З'ехаўшы з узгорка, воiны пускалi коней у галоп. З гучным гоманам i посвiстам iмчалiся па мокрай, раз'езджанай капытамi раўнiне. Лебядзiнымi крыламi ўскiдваючы грыву, наводшыбе ад гнядых i буланых слаўся белы гiпагрыф, у думках празваны Сержам "Машынай часу". Можна было разабраць, як кучаравяцца чорныя валасы маленькай амазонкi i сонца ўспыхвае на яе поясе...
Правёўшы яе вачыма да голага, чорнага, як на гравюры, лесу, дзе ў далёкай будучынi ўзнiкне сяло Х..., Серж адвярнуўся i ўпэўнена пайшоў да брамы. Яшчэ колькi крокаў, i ён убачыў скучаны, як чараду куранятаў пад крылом у квахтухi, дымны горад. Дымiла зборышча двухсхiльных дахаў, якiя раслi проста з зямлi. У велiзарнай калюжыне пэцкалiся дзецi, ухутаная баба цягнула вядро з калодзежа. На тым канцы сяла палiлi салому ў яме - мабыць, дзеля ганчарскiх патрэб. Серж знайшоў вачамi сваю хату i ўспомнiў, што абяцаў малодшым братам засекчы сёння пеўня. Што ж, ён быў кавалём i ювелiрам, i яго прызначылi ў коннiцу рэзерву на той выпадак, калi атрад будзе разбiты i давядзецца абараняць падыходы да гарадзiшча.