Кантрыбуцыя бегала вакол канавы i мукала ў наш адрас свае каровiныя праклёны. У сажалку лезцi яна не хацела. Гэта была гiдлiвая, акуратная карова.
Мы стаялi i маўчалi.
Дно сажалкi было гразкае, мулкае. Мы па саменькi пуп стаялi ў слiзкай тванi.
А вышэй, да самай шыi, была вада - каламутная i смярдзючая. Сапраўдныя памыi. Доўга мы тады прастаялi з Явам у тых памыях. Паўгадзiны, не меней. Аж пакуль Кантрыбуцыя не супакоiлася i не адышлася. Яна была яшчэ вельмi гуманная i высакародная, карова гэтая - Кантрыбуцыя. Бо яна падкiнула тарэадора Яву не рагамi, проста мордай. I калi мы нарэшце вылезлi з сажалкi, няшчасныя i завэдзганыя, як парсюкi (не мы, а сам бруд), яна i словам не напомнiла нам пра нашы нядаўнiя адносiны. Мы засталiся сябрамi. Ява пасля ўсяго не толькi нiколi больш не бiў яе, але заўсёды частаваў цукеркамi, якiя давала яму мацi.
I цяпер, калi мы, журботна ўздыхаючы, засыпаем наша няўдалае метро, Кантрыбуцыя выглядвае з кароўнiка i спачувальна пазiрае на нас. Дарагая Кантрыбуцыя! Якое ў цябе вялiкае i пяшчотнае сэрца. Ты адзiная разумееш i шкадуеш нас. Дзякуй табе, карова!
- Яшчэ не закончылi, антыхрысты! - так неспадзявана грымнуў ззаду дзед Варава, аж мы папрысядалi. Мы страцiлi пiльнасць, не заўважаючы, што ж у нас за спiной робiцца. Папалiся-такi.
Наперадзе сцяна свiнарнiка, з бакоў - густы бур'ян, ззаду дзед Варава. Уцякаць няма куды. Так i здранцвелi мы, прысеўшы, як кураняты перад каршуком.
- Не бойся, не крану!
Гэтыя словы нiбыта паднялi нас, разагнулi нам ногi. I як быццам хтосьцi роварнай помпай качнуў - так мы ўздыхнулi! I дрыготкiя нашы вусны самi па сабе расцягнулiся ў агiдную лiслiвую ўсмешку. Але дзед на нашу ўсмешку не паддаўся. Не любiў дзед такiх усмешак. Суровы быў дзед Варава.
Яго твар быў шэры i плямiсты, як залеташняе лiсце. Вусны тонкiя i моцна стуленыя, быццам у роце вада. Вочы без павек, круглыя i нерухомыя, як у пеўня. Здавалася, што дзед заўсёды нечым здзiўлены. Але так толькi здавалася. Мабыць, не было ўжо на свеце нiчога, што магло б здзiвiць дзеда Вараву. Яму пайшоў восемдзесят трэцi.
- Канчайце, гаўрыкi, i iдзiце рыхтаваць урокi, дыктант на носе.
Мы скрывiлiся. Мы гэта ведалi. I хто прыдумаў гэтыя дыктанты? Ды яшчэ вясною, калi ў паветры пахне футболам i цуркамi-палкамi, калi птушкi лямантуюць, як гандляркi на рынку, i калi так сонечна i цёпла, што мы з Явам ужо тройчы купалiся.
- Усё, здаецца. Так, як i было. Праўда ж? - нясмела пытае Ява, прытоптваючы нагамi свежую зямлю.
Дзед скоса пазiрае на нашу работу - вiдаць, што ён не вельмi задаволены. Але кажа:
- Iдзiце, iдзiце ўжо. Але ведайце, яшчэ раз што-небудзь падобнае - вушы паабрываю i свiнням выкiну.
Бокам, спiнамi да бур'яноў, мы праходзiм каля дзеда i, абмiнуўшы яго, штосiлы бяжым. Уцякаем.
I якраз учасна: яшчэ iмгненне - i дзедава рука з размаху прыляпiлася б да маiх нагавiц...
Я жыву па суседству з Явам. I праз хвiлiну мы ўжо аддыхваемся ў нашым садку.
Мы сядзiм у бульбе пад вiшняю. Сядзiм i бядуем, што такая прыкрая няўдача напаткала нас з тым "метро". Але доўга сумаваць мы не ўмеем.
- Слухай, - раптам кажа Ява, - а давай зробiм... падводную лодку.
- Давай, - не задумваючыся, кажу я. I толькi пасля таго пытаю: - А з чаго?
- Са старой пласкадонкi. Той, што каля вярбы...
- А як?
- Ваду вычарпаць, дзiркi пазатыкаць, прасмалiць, верх забiць дошкамi. Вось тут перыскоп. Вось тут люк. На днiшча баласт.
- А рухавiк?
- На вёслах будзе. Нам жа не трэба, каб дужа ходкая. Абы падводная.
- А дыхаць?
- Праз перыскоп.
- А на паверхню як выплываць?
- Баласт выкiнем i выплывем.
- А як вадой залье i затопiць?
- Ты што, плаваць не ўмееш? Вось яшчэ! "Як? Як?" Дулю з макам з табою зробiш!
- Сам ты дуля з макам! Якi разумны!
- Ды ну цябе, - сказаў Ява ўжо прымiрэнча. А я i зусiм нiчога не адказаў не хацелася сёння сварыцца.
Мы выйшлi з саду i скiравалiся да старога калодзежа з жураўлём, з якога ўжо даўно i ваду не бралi - так затванiўся. Я перахiлiўся i гучна крыкнуў у задушлiвую i прапахлую цвiллю i балотам цемрадзь: "Го!" Я люблю гокаць у калодзеж: такое "го" атрымлiваецца - аж у вушах ляскацiць. Такое "го" толькi ў калодзежы i пачуеш. Любата, а не "го". Вось - i зараз...
- Го!
- Го!
- Го!
Толькi адгалоскi пайшлi - няйначай аж да цэнтра зямлi.
I раптам у гэтыя адгалоскi ўплялося жаласнае тонкае скавытанне. Я натапырыў вушы.
- Ява! - кажу. - Там хтосьцi ёсць.
- Манi!
- Ану, гокнi i паслухай.
Ява перагнуўся i гокнуў. Мы прыслухалiся. I выразна пачулi з глыбiнi плаксiвае шчанячае скуголенне.
Мы пераглянулiся.
- Нейкая недарэка ўкiнула туды цюцiка, - сказаў Ява.
- Точна, - сказаў я.
- Ну дык што? - сказаў Ява.
- Трэба выцягваць, - сказаў я. Хаця мог гэтага i не гаварыць. Бо ён такiм тонам запытаў, што гэта ўжо быў i адказ.
- Значыць, так, - сказаў Ява. - Я сядаю ў цэбрык i спускаюся. А ты мяне трымаеш.
- За што? Хiба я цябе так утрымаю?
- Ты i сапраўды слабак. Не ўтрымаеш.
- Дык, значыць, я спускаюся, а ты мяне будзеш трымаць, калi ты такi дужы.
- Не, спускацца буду я. Я першы сказаў... I... i ў цябе была тыдзень назад ангiна. Табе нельга ў калодзеж. I наогул, у цябе насаглотка... Мы, ведаеш што, - вяроўку прывяжам вунь да таго бруска - вагi. I ты будзеш цягнуць. Вельмi зручна.
- А дзе ўзяць вяроўку?
- А вось шворка.
- Дык на ёй жа каза. Разам з казою прывяжам, цi што?
- Каза так пагуляе, нiдзе не дзенецца.
- Ну што ж, давай!
- Мме-е-е! - радасна праспявала адвязаная каза i адразу пабегла ў шкоду. Але нам не было часу яе выхоўваць.
Ява сеў у цэбрык, я ўзяўся за шворку, прывязаную да бруска на кароткiм плячы жураўля.
- Папускай! Папускай пацiху, - загадаў Ява.
Аперацыя пачалася.
Спуск прайшоў нармальна, i праз нейкiя паўхвiлiны пачулася глухое, як з бочкi, Явава: "Стоп! Харош!"
Я кiнуўся да калодзежа:
- Галльоў! Крынiцанаўт Ява! Як сябе адчуваеце?
- Выдатна! Пульс нармальны. Бязважкасцi няма. Цiск трыста атмасфер. Прыняў на борт пацярпеўшага таварыша Сабакевiча. Ой-йой-ой! Ты чаму адпусцiў? Тут вельмi гразка! Засмоктвае! Цягнi хутчэй!
Я войкнуў. Учапiўся абедзвюма рукамi за шворку i пачаў цягнуць.
Ого-го! Ох! Эх! Ух! Ну й цяжка! Цягну, аж прысядаю. З усiх сваiх сiл, усёй вагою цела цягну шворку ўнiз. I раптам адчуваю, што ногi адрываюцца ад зямлi. Ой, горачка! Гэта ж я зараз падымуся i буду вiсець над зямлёю, як жаба на кручку, толькi нагамi буду дрыгаць.
Пераважылi мяне Ява са шчанючком. Ой-йой-ой!
- Ява! - крычу ў адчаi. - Ява! Памагай, бо я ў неба лячу!
Зразумеў, пэўна, Ява сiтуацыю, паслухаўся, бо пяты мае зноў дакранулiся да зямлi. А тут я нагою зачапiўся за корань, што якраз каля мяне вытыркнуўся з зямлi. Закрактаў я ад напружання - вось-вось жылы, як струны, палопаюцца - i з калодзежа, як бурбалка, павольна паказалася галава Явы.
Першым на зямлю ступiў "таварыш Сабакевiч" - кудлатае, аблавухае, рудое шчаня, а потым ужо Ява.
Я адразу заўважыў, што шчаня не з нашых двароў. У нас мы ўсiх сабак ведалi - ад здаравеннага Грыўкi, што ў дзеда Салiвона, да пазаўчора народжаных, сляпых яшчэ шчанят Жучкi бабы Маланнi.
- Хацеў бы я ведаць, хто яго туды кiнуў, - сярдзiта прахрыпеў Ява. - Ногi павырываў бы.
Шчаня, схiлiўшы набок галаву, глянула спачатку на Яву, потым на мяне i заматляла хвосцiкам, напэўна, дзякуючы за паратунак. Знаёмства адбылося. Мы адразу спадабалiся адзiн аднаму.
- Гайда на рэчку! - сказаў Ява. - Трэба памыць Сабакевiча - глянь якi!
У тым, што ён Сабакевiч, а не Шарык, Палкан альбо Жучка, не было сумнення. Мянушка, жартаўлiва прыдуманая Явам у смярдзючай цемры калодзежа, прылiпла да шчанюка адразу i назаўсёды.
Мы пабеглi да рэчкi.
Падводная лодка з пласкадонкi навечна патанула ў забыццi.
РАЗДЗЕЛ II
"Вермахт!.. Дваццаць жалезных!.."
- Рэнь i Заўгародны! Выйдзiце з класа! Хутка вы карову на ўрок прыведзяце. Парушальнiкi дысцыплiны. Зрываеце мне навучальны працэс! - Галiна Сiдараўна ажно кiпела.
Мы пакорлiва паплялiся за дзверы. У калiдоры Ява расшпiлiў сарочку, нагнуўся, i Сабакевiч выскачыў на падлогу i заматляў хвастом, нiбыта нiчога не здарылася.
- Вось яшчэ! - дакорлiва сказаў яму Ява. - Не мог памаўчаць. Не ў цябе ж пыталi, а ў Паўлушы. Чаго выскачыў?
Сабакевiч вiнавата схiлiў галаву набок. Мабыць, ён зразумеў, што падвёў нас.
Галiна Сiдараўна выклiкае мяне адказваць урок. Я падняўся, успамiнаючы, ведаю я яго цi не. I па старой звычцы штурхнуў Яву - падказвай, маўляў! I тут Сабакевiч, што сядзеў у Явы за пазухай, высунуў праз расшпiлены каўнер галаву i на ўвесь клас: "Гаў!" У класе - рогат. I Галiна Сiдараўна, вядома, абурылася. Яна вельмi строгая, Галiна Сiдараўна, i вельмi любiць нас выхоўваць.
- Нiчога, перажывём, - сказаў Ява. - Не маглi ж мы яго пакiнуць на волю лёсу. Каб яго зноў хто-небудзь укiнуў у калодзеж.
Ужо выходзячы на вулiцу, я заўважыў на табурэтцы каля дзвярэй школьны званок. Бабы Марусi, якая загадвала званком, калоцячы iм ад урока да ўрока, не было вiдаць. Рашэнне ўзнiкла маланкава. Я зладзейкавата азiрнуўся - цап! - i званок ужо ў мяне пад сарочкай.
- Хай вучацца, калi такiя разумныя! - падмiргнуў Яве. -Не патрэбны iм перапынак. Абыдуцца.
- Малайчынка! - пахвалiў мяне Ява. Нiбыта хтосьцi кухаль цёплага малака вылiў за пазуху - радасць цяплом разлiлася ў грудзях: не часта мяне Ява хвалiць.
Мы - шух-шух - i ў кусты за школай. У саменькi гушчар зашылiся, ажно пад сцяну хлява. Цёмна тут, зацiшна - надзейнае месца.
- Хай цяпер знойдуць! Вось панiка будзе! Не закончацца сягоння ўрокi. Да заўтрашняга дня будуць вучыцца. Хi-хi! Без званка яны, як без рук. У навучальным працэсе званок - галоўная рэч, - сказаў я, выцягваючы яго з-пад сарочкi.
- Гэта ты шыкоўна прыдумаў. Малайчынка! - прамовiў Ява i ўзяў з маiх рук званок (я адчуваў, што яму было не па сабе ад таго, што гэта не ён прыдумаў, а ён прывык усё прыдумляць сам).
- О! Ведаеш што! - падскочыў ён раптам. - Мы яго Сабакевiчу на шыю прывяжам. Га?
- Здорава! - сказаў я. Хаця i не змiкiцiў, для чаго гэта патрэбна.
Але я быў бы сапраўдным парсюком, калi б не сказаў, што гэта здорава (ён жа мяне хвалiў).
- У цябе няма матузка якога? - запытаў Ява.
Я кiнуўся ў кiшэнi.
- Няма.
- От чорт! I ў мяне няма. Слухай, а давай папружку.
- Вось яшчэ... А штаны?
- Гэта ж не назусiм. Рукой патрымаеш. Калi б у мяне былi на папружцы, а не на шлейцы, хiба я...
А так як я быў сёння "малайчынка", то адмаўляцца проста не меў права.
Уздыхнуўшы, я зняў папружку, i Ява пачаў спрытна прывязваць званок Сабакевiчу на шыю.
- Здорава! Вось здорава мы прыдумалi! - паўтараў ён.
I раптам... I раптам за сцяною хлява мы пачулi такое, што ўмомант прымусiла нас забыць пра званок, пра Сабакевiча, пра ўсё на свеце. Хлеў гэты ўжо не быў школьны. Проста задняй сцяной ён выходзiў у школьны сад. Хлеў належаў дзядзьку Бурмiлу, заўзятаму рыбаку, якi жыў бабылём i амаль што ўвесь час прападаў на рыбалцы.
Мы ажно ўлiплi ў сцяну хлява, прыцiскаючыся вушамi да каструбаватых, негабляваных дошак. Размову вялi Бурмiла i Кныш, калгасны шафёр, якi жыў па суседству з Явам.
Вось што мы пачулi (да нас даляталi толькi ўрыўкi размовы):
Бурмiла: Яно, канечне, так... Але...
Кныш: Затое ж падаруначак ад немцаў будзеш мець во якi! На дзесяць гадоў хопiць...
Бурмiла: Гы-гы!
Кныш: ...Вермахт шчодры...
Бурмiла: Чаму ж, вядома...
Кныш: Павiнна быць дваццаць жалезных... Дакладна... А якасць... Бранябойная... Р-раз - i няма! Будзьма!
Чуваць дзыньканне шклянак - мабыць, Кныш з Бурмiлам выпiваюць.
Кныш: Купiм у Кiеве што трэба - i за справу!
Бурмiла: Сам не можаш?
Кныш: Калi б у мяне быў час i калi б я плаваў так, як ты, я наогул без цябе абышоўся б.
Бурмiла нешта прамармытаў, але мы не разабралi анi слоўка.
Кныш (разнервавана): А... Крыж-накрыж! Трэба лавiць момант, а ты! Гэта ж такая ўдача, што мяне пасылаюць з гэтай школьнай экскурсiяй...
Бурмiла: Ну, добра! Завербаваў.
Кныш: Толькi ж нiкому нi-нi. Нiводнай жывой душы. Бо як дазнаюцца...
Бурмiла: Каб я скрозь зямлю правалiўся! Што я - маленькi! Гэта ж такая справа...
Кныш: Ну, дык да заўтра!
I ўсё. Запанавала цiшыня. Напэўна, Кныш i Бурмiла выйшлi з хлява.
Мы пераглянулiся.
Не ведаю, якiя былi ў мяне вочы. Але вочы ў Явы гарэлi i свяцiлiся, як у харта-сабакi. А што? Хацеў бы я паглядзець на вашы вочы, калi б вы пачулi такую размову.
- Га?! - разявiў я рот.
- Га?! - разявiў рот Ява.
Але мы больш не паспелi сказаць нi слова. Бо ў гэты момант пачуўся знаёмы залiвiсты голас школьнага званка. Мы так i скамянелi з адкрытымi ратамi. Захопленыя таямнiчай размовай, мы зусiм не заўважылi, што Сабакевiч некуды знiк. I вось... На карачках, па-сабачы, мы хутка пашкрэблiся праз гушчар i высунулi з кустоў галовы.