Имена прилагательные
Вспомним цвета:
кызыл [къызыл] - красный
ак [акъ] - белый
коңгырт [къоң"орт] - карий, коричневый
кара [къара] - черный
яшел [йəшел] - зеленый
сары [сары] - желтый
соры [соро] - серый
ал [ал] - розовый
алсу [алсу] - розоватый
зəңгəр - голубой
зəңгəрсу - голубоватый
кҮк - синий
шəмəхə - фиолетовый
Поговорим по-татарски:
1. - Бу алма яшелме?
- Юк, кызыл.
2. - Бу алма кызылмы?
- əйе.
3. - Бу алма сарымы?
- əйе, сары.
4. - Бу алма кызылмы?
- Юк, бу алма кызыл тҮгел.
5. - Бу алма яшелме?
- əйе, бу алма яшел.
6. - Костюмың нинди?
- Соры.
7. - Пальтоң нинди?
- Кара.
8. - Катяның джемперы нинди?
- Зəңгəрсу.
9. - АйгӨлнең сарафаны нинди?
- Шəмəхə.
К этим прилагательным, выражающим цвета, добавим еще и другие широкоупотребительные:
матур - красивый
олы - крупный; старший
Җылы - теплый
салкын - холодный
кыска - короткий
озын - длинный
караңгы - темный
якты - светлый
акыллы - умный
ҖҮлəр - глупый
тəмсез - невкусный
тəмле - вкусный
əче - кислый
кайнар - горячий
баллы - сладкий
ачы - горький
биек - высокий
тəбəнəк - низкий
киң - широкий
тар - узкий
Качественные прилагательные имеют степени сравнения, наиболее распространенные из которых сравнительная и превосходная степени.
Сравнительная степень образуется добавлением к прилагательным аффиксов - рак/-рəк:
кызыл-рак (краснее)
яшел-рəк (зеленее)
акыллы-рак (умнее)
баллы-рак (слаще)
ҖҮлəр-рəк (глупее)
салкын-рак (холоднее)
Например:
Бу алма зур, бусы (это) - зуррак
Бу алма сары, бусы - сарырак.
Бу Җилəк кызыл, бусы - кызылрак.
Бу кофта матур, бусы - матуррак.
Бу шарф яшел, бусы - яшелрəк.
Бу Җилəк тəмле, бусы - тəмлерəк.
Бу икмəк зур, бусы - зуррак.
Бу чəй кайнар, бусы - кайнаррак.
Поговорим по-татарски.
1. - Чəй тəмлеме?
- Тəмле.
- Лимон кирəкме?
- Кирəк. Рəхмəт.
2. - Алма кызылмы?
- Кызыл.
- Кирəкме?
- Бир.
- Мə.
- Рəхмəт.
3. - Кофта матурмы, Сания?
- Матур.
- Кемнеке?
- əнинеке.
4. - ГӨлфия, чəй кайнармы?
- Кайнар тҮгел.
- Җылымы?
- Җылы.
- ə миңа кайнар чəй кирəк.
- Ярар.
5. - əни, чəең баллымы?
- Баллы. Рəхмəт, кызым.
6. - əти, Өегез Җылымы?
- Юк, улым, Җылы тҮгел.
- Салкынмы?
- Салкын шул.
7. - əби, катык тəмлеме?
- Тəмле, улым.
- əби, бир əле.
- Мə, улым, аша.
- Рəхмəт, əби!
8. - əни, мин зурмы?
- Юк, улым, син кечкенə.
- Юк, əни, мин зур.
- Син зур тҮгел, улым, кечкенə.
9. - Рəхим, урамда Җылымы?
- Юк, Җылы тҮгел, салкын.
- Рəхмəт.
10. - əни, урамда яктымы?
- Юк, кызым, караңгы.
11. - Мəрфуга, улыбыз акыллымы?
- əйе, акыллы, Хəмит.
12. - Бу алма зурракмы?
- əйе.
13. - Бу Җилəк кызылракмы?
- Юк, яшелрəк.
14. - Бу кофта матурракмы?
- əйе, матуррак.
15. - Бу бала акыллыракмы?
- Акыллырак.
16. - Син олыракмы?
- Олырак.
17. - Син кечкенəрəкме?
- Кечкенəрəк тҮгел.
18. - əни, мин абыйдан олыракмы?
- Юк, улым, кечкенəрəк.
19. - Сəрия, мин синнəн озынракмы?
- Юк, кыскарак.
20. - əби, син бабайдан кыскаракмы?
- əйе, улым.
21. - əби, бу чəй кайнарракмы?
- Юк, балам салкынрак.
22. - Мансур əфəнде, сез Разыя ханымнан олыракмы?
- əйе.
23. - əти, Өй урамнан Җылыракмы?
- Юк, улым, салкынрак.
Превосходная степень образуется следующими способами. В татарском языке есть особая форма выражения, заключающаяся в повторении (первого или двух первых звуков) + - п, иногда - м, а затем прилагательного; они становятся своеобразными частицами. Но не все прилагательные имеют такую превосходную степень. Это, в основном, качественные прилагательные (особенно обозначающие цвета):
кызыл - кып-кызыл (красный-красный)
ак - ап-ак (белый-белый)
яшел - ямь-яшел (зеленый-зеленый, презеленый)
кара - кап-кара (пречерный)
сары - сап-сары (желтый-желтый)
ал - ап-ал (розовый-розовый)
зəңгəр - зəп-зəңгəр (голубой-голубой)
кҮк - кҮм-кҮк (синий-синий)
Превосходная степень образуется и от других качественных прилагательных (и наречий):
тирəн - тип-тирəн (глубокий-глубокий)
якты - яп-якты (светлый-светлый)
сай - сап-сай (мелкий-мелкий)
якын - яп-якын (близко-близко)
озын - оп-озын (длинный-длинный)
кыска - кып-кыска (короткий-короткий)
ачы - ап-ачы (кислый-кислый)
Другим способом выражения превосходной степени является добавление частиц иң (самый), бик (очень); они добавляются ко всем качественным прилагательным:
бик матур (очень красивый); иң матур (самый красивый)
бик зур (очень большой); иң зур (самый большой)
бик кайнар (очень горячий); иң кайнар (самый горячий)
бик озын (очень длинный); иң озын (самый длинный)
бик яшел (очень зеленый); иң яшел (самый зеленый)
бик кара (очень черный); иң кара (самый черный)
Превосходная степень может быть выражена так же и добавлением слов аеруча (особенно), гаять (очень):
аеруча матур (особенно красивый)
гаять зур (очень большой)
аеруча озын (особенно длинный)
гаять кыска (очень короткий)
аеруча тəмле (особенно вкусный)
гаять акыллы (очень умный).
Есть и другие, более утонченные формы превосходной степени. Но это только для сведения:
зурларның зуры - большой из больших
акыллының акыллысы - умный из умных
матурның матуры - красивый из красивых.
Задание 1. Прочитайте предложения и переведите.
Бу алма зур. Бу алмалар зуррак. Бу кыз матур. Бу - бик матур кыз. Өй Җылы. Өй Җып-Җылы. Урман яшел. Урманнар ямь-яшел.
Үлəн сары. Үлəннəр сап-сары. КӨн бик матур. КӨннəр аеруча матур. Син гаять акыллы. Галим Рəшиттəн акыллырак.
РӨстəм миннəн зуррак. Саша Колядан кечкенəрəк. Син бик зур. Син - иң зур бала. ГӨлфия - иң кечкенə бала. Сəрия - гаять акыллы. Мирза аеруча акыллы. Чəчəк кып-кызыл. Бу чəчəклəр аеруча кызыл. КӨн салкын. КӨннəр сап-салкын. КӨн салкынрак.
Задание 2. Вставьте прилагательные.
1. - Бу алма… мы?
- Юк, яшел.
2. - Галиянең костюмы … мы?
- əйе.
3. - Айсылу … костюм аламы?
- Юк, зəңгəр.
4. - Аның портфеле … мы?
- Юк, кап-кара тҮгел.
5. - Синең машинаң… ме?
- əйе, …
6. - Булатның машинасы нинди?
- …
7. - əтиеңнең машинасы нинди?
- …
8. - Сезнең квартирагыз бик … мы?
- Юк, бик … тҮгел.
На прощание вам три пословицы.
Алтын кирəк тҮгел, акыл кирəк (Не нужно алтына, ум нужен).
Акыллы ир хатынын яманламас [акъыллы ир хатынын йаманламас] - (Умный муж не станет поносить жену).
Акыллы сҮз алтыннан кыйбат [акъыллы сҮз алтыннан къыйбат] - (Умное слово дороже золота).
Сау булыгыз!
Урок 15
Школа. Диалоги. Задания.
(Унбишенче дəрес)
К теме "Школа" добавим следующие новые слова, и в диалогах вы их сможете использовать.
Мəктəп - школа
укучы [укъучы] - ученик
шəкерт - шакирд, ученик
укытучы [укъытучы] - учитель
сорау [сора - ] - вопрос
Җавап [Җа - ап] - ответ
дəрес - урок
дəреслек - учебник
такта [такъта] - доска
акбур [акъбур] - мел
тəнəфес - перемена
татар теле - татарский язык
рус теле - русский язык
билге - оценка
бишле - пятерка
дҮртле - четверка
Өчле - тройка
икеле - двойка
берле - единица
ал - бери, получай
икеле алма - не получай двойку
чҮпрəк - тряпка
Өй эше - домашнее задание
укыта - учит, преподает
Өйрəтə - учит, обучает
рəсем - рисование
тарих - история
кҮнегҮ - упражнение
бирем - задание
əдəбият - литература
сыйныф - класс
кыңгырау - звонок
сыйныф Җитəкчесе - классный руководитель
Теперь поговорим по-татарски:
1. - Нурия, бҮген ничə дəрес?
- Өч дəрес.
2. - АйгӨл, сездə кем укыта?
- Халидə апа.
3. - Мансур, бҮген рəсем дəресе бармы?
- əйе, бар.
4. - Галия апа, Сез безгə керəсезме?
- Хəзер.
5. - Бу нинди сорау?
- Бик яхшы сорау.
6. - Хəзер нинди дəрес?
- География.
7. - Хəзер нинди дəрес?
- Татар теле.
8. - Сездə ничə укучы бар?
- Унике.
9. - Рəсимə, тактага чык əле.
- Хəзер.
10. - Бу такта чистамы?
- Чиста.
11. - Син бҮген нинди билге алдың?
- Бишле.
12. - əни, мин бҮген ике дҮртле, бер бишле алдым.
- Рəхмəт, улым.
13. - Кəрим, чҮпрəк бармы?
- Бар. Менə.
14. - БҮген Җыр дəресе бармы?
- əйе, бар.
15. - Сездə сыйныф Җитəкчесе кем?
- МӨнирə апа.
16. - Тəнəфес кайчан?
- Хəзер.
17. - Балалар, нинди сораулар бар?
- Юк.
18. - Укучылар, Өй эшен языгыз. Марат, син дə яз!
- Хəзер.
19. - РӨстəм, укытучыгыз кем?
- Котдус абый.
20. - Ришат, дəреслеклəрең бармы?
- Бар, Кəрим абый.
- Яңамы? (Новые ли?)
- əйе.
21. - Балалар, кем сӨйли?
- Мин, апа.
- СӨйлə, Шамил.
22. - Укучылар, кем əйтə?
- Мин!
- Мин!
- Мин!
- əйдə, Камил əйт!
23. - Укучылар, дəфтəрлəрегез бармы?
- Бар.
- Дəфтəрлəрегезгə языгыз: "БҮген - егерменче ноябрь".
24. - БҮген тарих дəресе бармы?
- əйе, бар.
25. - əдəбият дəресе буламы? (будет ли?)
- Була.
26. - Сезнең сыйныфта тарихны кем укыта?
- Сания апа.
27. - Бишенче класста əдəбиятны кем укыта?
- ТаҺир абый.
28. - Сезнең сыйныфта ничə кыз бар?
- Унбиш.
29. - Унынчы класста ничə егет (парень) бар?
- Егерме бер.
30. - Укучылар, кем беренче Җавап бирə?
- Мин, Нурия апа!
- Мин, Нурия апа!
- Мин, Нурия апа!
- əйдə, Хəлим, Җавап бир əле.
31. - Мəрзия, бҮген кичə (вечер) буламы?
- Белмим, Сəлимə.
- Рəйсə, син белəсеңме?
- Белəм.
- Нəрсə белəсең?
- Кичə бҮген була.
- Рəхмəт.
Задание 1. Составьте диалог "В школе".
На прощание опять вам четыре пословицы.
Белем малдан кадерле [белем малдан къəдерле] - Знание дороже богатства.
Бер галим мең наданга тора [бер "алим мең надаң"а тора] - Один ученый стоит тысячи неграмотных.
Уйнап сӨйлəмə, уйлап сӨйлə - Не говори играючи, говори подумав.
Җиде йортның телен бел, Җиде тӨрле белем бел - Знай языки семи (букв.) домов, знай семь разных наук.
Сау булыгыз!