Шуның ничə сумы сезнеке?
Шуңа барып əйтегез əле.
Шуны китап шкафыннан алып бир əле.
Шуннан без ҖəяҮ кайттык.
Шуларга ник и" тибар итмисез?
Шуларның машиналары бишəҮ.
Шуларга телеграмма Җибəрдегезме?
На прощание вам 2 пословицы.
Энə кая, Җеп шунда [энə къайа, Җэп шунда]. - Где иголка, там и нитка.
Биялəй эченнəн йодрык кҮрсəтмə [бийəлəй эчэннəн йодрокъ кҮрсəтмə]. - Не показывай кулак из варежки.
Сау булыгыз! Сезгə уыّлар телим.
Урок 30
Дни недели. Диалоги. Будущее время. Задания.
(Утызынчы дəрес)
- Исəнмесез, хӨрмəтле дуслар!
БҮген пəнҖешəмбе (сегодня четверг).
Иртəгə Җомга (завтра пятница).
БерсекӨнгə шимбə (послезавтра суббота).
Кичə чəршəмбе иде (вчера была среда).
Еще раз вспомним дни недели с понедельника: дҮшəмбе, сишəмбе, чəршəмбе, пəнҖешəмбе, Җомга, шимбə, якшəмбе.
Названия дней недели наши предки взяли из персидского языка. Выходным для мусульман была пятница - Җомга и следующие дни (шимбə и далее) имеют в своем составе общие части. Вы, наверное, заметили? Якшəмбе - первый день после шимбə, дҮшəмбе - второй день после шимбə, сишəмбе - третий день после шимбə, чəршəмбе - четвертый день после шимбə, пəнҖешəмбе - пятый день после шимбə. Вы вероятно, знаете, что праздничный день у мусульман - пятница (Җомга). Поэтому старшее поколение и верующие в четверг стремились переделать (и теперь) все свои домашние дела, чтобы ими не заниматься в пятницу. В пятницу ходят на особо торжественный пятничный намаз в мечети.
Вы не забыли эти слова? Давайте их вспомним. Переведите каждое слово.
кӨн иртəн атна кыш
тӨн кич белəн ел яз
иртə иртəгə ай быел
кич бҮген тəҮлек
кӨндез кичə Җəй
тӨнлə ял кӨне кӨз
Теперь поговорим:
1. - БҮген нинди кӨн?
- БҮген дҮшəмбе.
- Юк, бҮген сишəмбе!
- Юк инде, бҮген дҮшəмбе бит!
2. - БҮген егермесеме? (двадцатое ли?)- əйе.
3. - БҮген ничəсе? (какое число?)
- БҮген унбише.
- УндҮрте тҮгелме?
- Юк, унбише.
4. - БҮген, чəршəмбеме, пəнҖешəмбеме?
- БҮген чəршəмбе.
- Ник сорыйсың?
- Театрга барабыз.
- Кайчан?
- ПəнҖешəмбе кӨнне.
- Билетыгыз бармы?
- Бар.
- Ничə?
- Ике.
5. - БҮген бабай Җомга намазына барамы?
- Белмим шул.
6. - Сез "Җомга кӨн кич белəн" тапшыруын карыйсызмы?
- əйе, карыйм.
- Ошыймы(нравится)?
- Ошый.
7. - Син дҮшəмбе кӨнне бушмы? (свободен ли?)
- Буш. Ник сорыйсың?
- Кинога ике билет алган идем. Барасыңмы?
- Барам. Рəхмəт.
8. - РӨстəм, шимбə кӨнне безгə кунакка килегез. Кызыгыз да килсен.
- Рəхмəт, Хəниф.
9. - əни, якшəмбе кӨнне бəлеш пешерик əле?
- Ярар, улым.
10. - Балалар, ял кӨнне урманга экскурсиягə барабыз.
- ə кайда Җыелабыз(собираемся)?
- Вокзалда. Иртəн сəгать сигездə. Мин сезне кӨтəм. Барыгыз (все) да килəсезме?
- Килəбез, килəбез.
11. - БҮген ничə градус Җылы?
- Өч градус.
12. - Иртəгə ничə градус була?
- Минус сигез градус.
13. - Иртəн ничə градус иде?
- ДҮрт градус салкын иде.
14. - Сез МəскəҮдə ничə кӨн торасыз?
- Биш кӨн.
- Кайчан кайтасыз?
- Якшəмбе кӨнне.
- Билетыгыз бармы?
- Бар.
15. - Фəния, син ТӨмəндə ничə ел яшəдең?
- Сигез ел.
- Бик кҮп. Кайчан Казанга кайттың?
- Быел.
16. - Фəнис, бҮген тӨнлə əнине каршы алабыз (встречаем). Килəсеңме?
- Килəм. Поезд кайчан килə?
- ТӨнлə сəгать уникедə.
17. - əни, бҮген кич безгə кунаклар килə. Тəмле ризыклар блюда) пешерик əле.
- Нəрсə пешерик соң, улым?
- Шулпа, пəрəмəч, чəкчəк.
- Вакыт бик аз (мало). Ярар, пешерəм.
18. - Владивостокка ничə тəҮлек барасыз?
- ДҮрт тəҮлек.
- Бик озак!(долго).
19. - Быел кунакка кайтасызмы, ГҮзəл?
- Кайтабыз.
- Кайчан?
- Җəй кӨне.
- Кемнəр кайта?
- Ирем, улыбыз, кызыбыз Һəм мин.
20. - Нəсимə, сез узган ел кайда ял иттегез?
- Без Финляндиягə бардык.
- Ничек?
- Безнең анда туганнарыбыз бар. Алар чакырды(позвали).
- Ничə кӨн булдыгыз?
- Ике атна.
- Ошадымы?
- Бик ошады. Без Хельсинкида тордык. Анда татарлар кҮп яши.
- КҮпме?
- Финляндиядə 800дəн артык(больше) татар бар дилəр.
21. - Быел Җəй кӨне БӨтендӨнья(Всемирный) татар корылтае булды бит. Син катнаштыңмы?(участвовал?)
- Юк, мин телевизордан карадым.
- Анда бик кҮп иллəрдəн (страна) татарлар килгəн иде: Финляндиядəн, Америкадан, ТӨркиядəн, Австралиядəн, Германиядəн, Япониядəн…
- Ул вакытта Казан бик матур иде. КӨннəр дə матур иде.
- Кунаклар Болгарга бардылар, театрларга, концертларга бардылар. Татар авылларына, сабантуйларга бардылар.
- Син белəсеңме, Казанда тӨрекчə Һəм татарча "Заман"("Время")газетасы чыга.
- əйе, ул газетаны кҮрдем.
- Укыдыңмы?
- əйе. Мин бераз тӨрекчə белəм. Анда тӨрек теле дəреслəре дə бар.
- əйе шул. Мин дə тӨрек теле Өйрəнəм.
Теперь переходим к изучению будущего неопределенного времени.
Будущее время
В татарском языке будущих времен три: будущее неопределенное, будущее категорическое и будущее в проّедّем.
Будущее неопределенное время
Будущее неопределенное имеет аффиксы - ар/-əр, - ыр/-ер, - р.
Единственное число
Мин ∙ яз-ар-мын ∙ кӨт-əр-мен ∙ бар-ыр-мын
Син ∙ яз-ар-сың ∙ кӨт-əр-сең ∙ бар-ыр-сың
Ул ∙ яз-ар ∙ кӨт-əр ∙ бар-ыр
Мин ∙ кер-ер-мен ∙ сӨйлə-р-мен ∙ укы-р-мын
Син ∙ кер-ер-сең ∙ сӨйлə-р-сең ∙ укы-р-сың
Ул ∙ кер-ер ∙ сӨйлə-р ∙ укы-р
Множественное число
Без ∙ яз-ар-быз ∙ кӨт-əр-без ∙ бар-ыр-быз
Сез ∙ яз-ар-сыз ∙ кӨт-əр-сез ∙ бар-ыр-сыз
Алар ∙ яз-ар-лар ∙ кӨт-əр-лəр ∙ бар-ыр-лар
Без ∙ кер-ер-без ∙ сӨйлə-р-без ∙ укы-р-быз
Сез ∙ кер-ер-сез ∙ сӨйлə-р-сез ∙ укы-р-сыз
Алар ∙ кер-ер-лəр ∙ сӨйлə-р-лəр ∙ укы-р-лар
Задание 1. Просклоняйте по лицам глаголы в будущем неопределенном времени: ал - бери, аша - кушай, əйт - скажи, пешер - вари.
Задание 2. Поставьте глаголы в нужных лицах в будущем неопределенном времени.
Мин сезгə кил…
Ул миңа əйт…
Сез безгə бир…
Без апага бар…
Сез кибеттəн ал…
Алар трамвайга кер…
Будущее категорическое время
Это время имеет аффиксы - ачак/-əчəк, - ячак/-ячəк. К глаголам на согласный добавляются первые, а к глаголам на гласный - вторые. Это время выражает процесс, который обязательно должен произойти:
Единственное число
Мин ∙ бар-ачак-мын ∙ кил-əчəк-мен
Син ∙ бар-ачак-сың ∙ кил-əчəк-сең
Ул ∙ бар-ачак ∙ кил-əчəк
Мин ∙ укы-ячак-мын ∙ сӨйлə-ячəк-мен
Син ∙ укы-ячак-сың ∙ сӨйлə-ячəк-сең
Ул ∙ укы-ячак ∙ сӨйлə-ячəк
Множественное число
Без ∙ бар-ачак-быз ∙ кил-əчəк-без
Сез ∙ бар-ачак-сыз ∙ кил-əчəк-сез
Алар ∙ бар-ачак-лар ∙ кил-əчəк-лəр
Без ∙ укы-ячак-без ∙ сӨйлə-ячəк-без
Сез ∙ укы-ячак-сыз ∙ сӨйлə-ячəк-сез
Алар ∙ укы-ячак-лар ∙ сӨйлə-ячəк-лəр
Задание 3. Просклоняйте по лицам глаголы в будущем категорическом времени: кал, ал, кер, Җит.
Задание 4. Поставьте глаголы в будущем категорическом времени.
Мин сезгə кил…
Ул миңа əйт…
Сез безгə бир…
Без апага сӨйлə…
Сез кибеттəн ал…
Алар трамвайга кер…
Задание 5. Проспрягайте глаголы в будущем неопределенном и будущем категорическом временах. Составьте с ними предложения.
Сана - считай
куй - поставь
каршы ал - встречай
буя - крась
атла - шагай
бəйрəм ит - празднуй
рəсем яса - рисуй
йокла - спи
тор - вставай
Сау булыгыз! Сезгə зур уңышлар телим.
Урок 31
Будущее в прошедшем. Диалоги. Отрицательная форма глаголов будущего времени. Задание.
(Утыз беренче дəрес)
- Исəнмесез!
- Хəерле кӨн!
Продолжаем изучение форм будущего времен.
Есть еще третье будущее время - будущее в прошедшем. Его форма - ачак/-əчəк, - ячак/-ячəк" + "иде. Выражает оно действия, которые должны были осуществиться в будущем, но, скорее всего, не осуществились. Говорящий подразумевает прошлые действия, которые должны были происходить.
Единственное число
мин кил-əчəк иде-м (я должен был прийти)
син кил-əчəк иде-ң (ты должен был прийти)
ул кил-əчəк иде (он должен был прийти)
Множественное число
без кил-əчəк иде-к (мы должны были прийти)
сез кил-əчəк иде-гез (вы должны были прийти)
алар кил-əчəк-лəр иде (они должны были прийти).
Эта форма не так широко распространена в речи, и поэтому, если вы хотите просклонять все фонетические варианты, можете это сделать самостоятельно.
Теперь поговорим по-татарски, употребляя формы глагола в будущих временах.
1. - БҮген дəрес булырмы?
- Булыр.
2. - Поезд килерме?
- Килер.
3. - Син бу китапны укырсыңмы?
- Укырмын.
4. - əби, син тагын безгə килерсеңме?
- Килермен, кызым, килермен.
5. - Быел, алма кҮп булыр микəн? (будет ли?)
- КҮп булыр.
6. - Быел кыш салкын булыр дилəр(говорят).
- əйе шул.
7. - РӨстəм, син миңа хат язарсыңмы?
- Язармын, Галия.
8. - Без авылга кайтырбызмы?
- əйе.
- Кайчан?
- Ике атнадан.
9. - Син безгə керерсеңме?
- Кайчан?
- БҮген кич.
- Ярар(ладно).
10. - Без очрашачакбызмы?
- əлбəттə (конечно).
- Кайчан?
- Бер елдан.
- Кайда?
- Университетта.
11. - əни, безгə кунаклар кайчан килəчəклəр?
- БҮген кич, улым.
- Кемнəр килəчəк?
- Равил абый, Сəкинə апа, МəхмҮт абый, Разыя апа, аларның кызы ГӨлфия, улы ХӨсəен.
12. - Казанда метро булачакмы?
- Булачак дилəр.
13. - Сез ТӨркиягə барачаксызмы?
- əйе.
- Кайчан?
- Җəй кӨне.
- Кемнəр барачак?
- Безнең директор, аның хатыны, баш инженер Һəм мин.
14. - Быел безнең институтта яңа факультет ачылачак.
- Кем əйтте?
- Ректор.
- Нинди факультет?
- Экономика факультеты.
15. - Безгə бҮген премия бирəчəклəр.
- Кайчан?
- Кич белəн.
- Ничə сум бирəчəклəр?
- ДҮрт йӨз сум.
- Шəп!(отлично!)
16. - Мин сезгə узган ел килəчəк идем, əмма килə алмадым.
- Ник?
- Авырдым(болел).
- астаханəдə (больницада) яттыгызмы (лежал)?
- əйе, бер ай больницада булдым.
- Хəзер хəлегез ничек(как здоровье)?
- Хəзер əйбəт. Рəхмəт.
Еще несколько слов об отрицательных формах этих времен.
К корням этих глаголов добавляются аффиксы отрицания. Посмотрим их таблицу:
Единственное число
Мин бармам бармаячакмын бармаячак идем(я не пойду) (категорически не пойду) (не должен был идти)
Син бармассың бармаячаксың бармаячак идең(ты не пойдешь) (категорически не пойдешь) (не должен был идти)
Ул бармас бармаячак бармаячак иде (он не пойдет) (категорически не пойдет) (не должен был идти)
Множественное число
Без бармабыз бармаячакбыз бармаячак идек (мы не пойдем) (категорически не пойдем) (не должны были идти)