У доме толькi адзiн пакой з шырокiм ложкам i павялiчанай шлюбнай фотакарткай у авальнай рамцы на сцяне.
- "Гэта праўда, што вы не падасланы Рышарам?" - перапытвала зноў у мяне.
Вочы ў яе выкацiстыя, i пры размове яна не адрывае iх ад субяседнiка. Ад гэтага ажно не па сабе робiцца. Здаецца, яна зусiм вас не слухае, але гэта толькi здаецца, таму што яна нiколi не губляе нiтку размовы.
- "Ты бачыш, Вольга, - з засмучаным выглядам звярнулася яна да сястры, якое складанае жыццё ў гэтым свеце? Я казала табе, што гэта дабром не скончыцца".
Я спытаўся, калi яна мяркуе вярнуцца на работу.
- Цяпер i нагi маёй там больш не будзе!
I ўсё дапытвалася ў мяне...
Музыка! Позiрк флейтыста малiў Мэгрэ набрацца цярпення.
- Ну, вось! Тым горш, калi я схiбiў. Але цяпер ужо нiчога не паправiш. Я сказаў ёй усю праўду!
- Якую праўду?!
- Што паненка крычала з акна: "Ратуйце!", што Луi заехаў мне па фiзiяномii, што прыйшлi вы i вам паказалi нейкую дзяўчыну ў кашулi, даводзячы, што гэта Жэрмена. Яна страшэнна раззлавалася. Я, праўда, сказаў, што афiцыйна нiякага следства няма, што вы занялiся гэтым, так сказаць, прыватна, што вы будзеце шчаслiвы сустрэцца з ёю, i, перш чым я дагаварыў, яна пачала збiрацца ў дарогу. У адных панталонах з аборкамi i ў станiку, не саромячыся мяне, яна стала корпацца ў сваiм чамадане, просячы прабачэння толькi ў сястры.
- "Разумееш, - кажа яна, - дзiця тваё ўсё роўна з'явiцца на свет божы, а я праз гэтую гiсторыю магу ўлiпнуць у такi пераплёт!.."
Я не ведаў, што рабiць, але падумаў, што вам будзе карысна выслухаць яе. Я не ведаў, куды яе весцi. I прывёў да вас. Мне ўдалося перагаварыць з вашай жонкай на лесвiчнай пляцоўцы. Божа мой! Якая мiлая ў вас жонка! Я папрасiў яе прыгледзець за Жэрменай, каб яна не збегла. Вы злуяце на мяне?
Як можна было злаваць на яго? Але душа ў Мэгрэ была не на месцы.
- Можа, так яно i лепш, - уздыхнуў ён.
- Калi ж я пабачу вас зноў?
Мэгрэ ўспомнiў, што апоўначы павiнен сустрэцца з рамiзнiкам Карнi.
- Магчыма, яшчэ сёння вечарам.
- Калi не пабачымся, то дазвольце мне прыйсцi да вас заўтра ранiцай, я ўжо ведаю, дзе вы жывяце. А! Яшчэ вось што...
Ён збянтэжыўся, не рашаючыся сказаць.
- Яна спыталася, хто аплоцiць яе выдаткi, i я сказаў... Я не ведаў, што сказаць... Прасiў яе не хвалявацца... Але калi гэта наробiць вам турбот, то я...
Мэгрэ выйшаў з рэстаранчыка, не дачакаўшыся канца музычнага нумара, i заспяшаўся да метро.
Убачыўшы святло пад дзвярыма сваёй кватэры, яго ахапiла лёгкае хваляванне. Даставаць з кiшэнi ключ не было патрэбы: дзверы расчынiлiся - мадам Мегр заўсёды пазнавала яго па кроках.
Яна дасведчана паглядзела на яго i весела кiўнула:
- Цябе чакае чароўная дзяўчына.
Слаўная мадам Мэгрэ! Яна не iранiзавала. Ёй проста хацелася быць прыязнай. Жэрмена сядзела, аблакацiўшыся на стол, з цыгарэтай у зубах; перад ёю стаялi талеркi з рэшткамi ежы. Яе вялiкiя вочы ўпiлiся ў Мэгрэ, быццам яна намервалася праглынуць яго. Было вiдно, што яна яшчэ не давярала яму.
- Гэта праўда, што вы з палiцыi?
Ён палiчыў за лепшае паказаць ёй сваё пасведчанне, i з таго моманту яна ўжо не зводзiла з яго вачэй. Перад ёй стаяў кiлiшак: мадам Мэгрэ дастала-такi вiшнёвую налiўку, якую зберагала для большай урачыстацi.
- Ты яшчэ не вячэраў?
- Дзякуй, перакусiў ужо трошкi.
- У такiм разе, я пакiдаю вас. Трэба памыць пасуду.
Яна прыбрала са стала, выйшла на кухню, але дзверы за сабою ўсё ж не зачынiла.
- Ваш сябар таксама з палiцыi?
- Не. Не зусiм. Ён выпадкова...
- Ён жанаты?..
- Жанаты. Здаецца.
Яму было трошкi няёмка ў сямейнай абстаноўцы з гэтай цiкаўнай дзяўчынай, а яна трымалася, як у сябе дома, устала, паправiла перад люстэркам на камiне прычоску.
- Можна? - дзеля прылiку амаль давяральна запытала яна i ўселася ў крэсла мадам Мэгрэ.
- Вы даўно знаёмы з мадэмуазэль Жандро? - запытаўся Мэгрэ.
- Мы разам вучылiся ў школе.
- Мне здаецца, вы з ансеваля, калi не памыляюся? У Ансевалi вы i вучылiся разам?
Яго здзiвiла, што наследнiца Жандро-Бальтазараў атрымала адукацыю ў невялiчкай правiнцыяльнай школе.
- Я хачу сказаць, што мы аднагодкi, рознiца ўсяго некалькi месяцаў. У будучым месяцы ёй стукне дваццаць адзiн год, а мне гэтулькi ж споўнiлася два тыднi назад.
- I вы абедзве хадзiлi ў адну школуў Ансевалi? - перапытаў Мэгрэ.
- Яна - не. Яна жыла ў манастыры ў Ньеўры. Але мы вучылiся ў адзiн i той жа час.
Цяпер ён усё зразумеў. I з гэтага моманту зрабiўся недаверлiвы, стаў уважлiва размяжоўваць ману ад праўды, праўду ад амаль праўды цi ад праўдападобнасцi.
- Вы чакалi нейкiх непрыемных падзей на вулiцы Шапталь?
- Я заўсёды лiчыла, што гэта дабром не скончыцца.
- Чаму?
- Таму, што яны ненавiдзяць адно аднаго.
- Хто?
- Мадэмуазель i яе брат. Я ўжо чатыры гады служу ў iх. Прыйшла адразу пасля смерцi мадам. Вы ж ведаеце, што яна загiнула пры крушэннi на чыгунцы, калi ехала на воды ў Вiтэль? Якi жах!
Яна сказала гэта так, быццам сама прысутнiчала пры тым, калi з-пад друзу вагонаў выцягвалi ахвяр.
- Пакуль мадам была жывая, самi разумееце, завяшчанне не мела значэння.
- Вы добра дасведчаны ў сямейных справах.
- Я ўраджэнка Ансеваля. I бацька мой там нарадзiўся. А дзед быў фермерам у графа i гуляў у бiльярд з самiм дзедам.
- Якiм дзедам?
- Так яго звалi ў нас. Вы нiчога не ведаеце? Я думала, што палiцыя ведае ўсё на свеце.
- Вы, несумненна, маеце на ўвазе старога месье Бальтазара?
- Ну, так, месье Гектора. Яго бацька быў рымарам у нашай вёсцы. А яшчэ i званаром. У дванаццаць год месье Гектор стаў карабейнiкам. Хадзiў ад фермы да фермы з корабам за плячыма.
- Гэта ён заснаваў кававае аб'яднанне "Бальтазар"?
- Ён, але гэта не замiнала майму дзеду да самай смерцi гаварыць яму "ты". Ён доўга не паяўляўся ў Ансевалi, а калi зноў з'явiўся, то быў ужо багаты. I купiў замак.
- Каму належаў замак?
- Графу д'Ансеваль, чорт вазьмi!
- Хто-небудзь з гэтай сям'i яшчэ жывы?
- Сын жывы. Дружок нашай мадэмуазель. Вы не пачастуеце мяне кiлiшкам налiўкi? Цi не з дому прыслалi?
- Не, жонка зрабiла.
- Як падумаю, што гэта карга - я не пра вашу жонку - набралася нахабства выдаць сябе за мяне i спаць у маёй пасцелi!.. Вы сапраўды бачылi яе ў адной кашулi? Яна куды таўсцейшая за мяне. Калi б я толькi захацела - такое б расказала пра яе!..
- Такiм чынам, стары Бальтазар, гаспадар фiрмы "Кава Бальтазар", адкупiў замак у д'Ансеваля. Ён быў жанаты?
- Быў, але жонка да таго часу памерла ўжо. У яго была дачка, не столькi прыгожая, колькi ганарыстая, i яшчэ сынок, месье Юберт, якi за ўсё жыццё нiчога талковага не зрабiў. Сястра яго - сапраўдная ведзьма, а ён - дабрун, ласкавы як цялё. I ўсё падарожнiчаў па свеце.
- Вас тады яшчэ i на свеце не было?
- Канешне. Але там i цяпер нiчагуткi не змянiлася!
Мэгрэ машынальна дастаў з кiшэнi запiсную кнiжку i пачаў занатоўваць прозвiшчы па парадку, як бы малюючы генеалагiчнае дрэва Бальтазараў. Ён адчуваў, што з такой дзяўчынай, як Жэрмена, неабходна пастаяннае ўдакладненне.
- Такiм чынам, спачатку быў Гектор Бальтазар, якога вы называеце дзедам. Калi ён памёр?
- Пяць год назад. Роўна за год да смерцi дачкi.
Мэгрэ, прыгадаўшы Фелiсьена Жандро, якi сам быў ужо далёка не малады, здзiвiўся:
- Ён, вiдаць, быў тады вельмi стары?
- Дзiва што! Яму восемдзесят восем было. Жыў адзiн як сыч у агромнiстым асабняку на авеню дзю Буа. I яшчэ ўласнаручна вёў усе справы, памагала толькi дачка.
- А не сын?
- Божа баранi! Яго сын не меў права нават нагой ступiць у офiс. Ён выдзяляў яму грошы на пражытак. Цяпер сынок жыве на набярэжнай непадалёк ад Пон-Нёфа. Шалапут!
- Хвiлiнку... Авеню дзю Буа... Дачка замужам за Фелiсьенам Жандро?
- Была. Але месье Фелiсьен - той таксама не смеў i носа сунуць у справы.
- Чаму?
- Кажуць, аднойчы яму паспрабавалi даручыць сёе-тое... А ён закляты iгрок... Яшчэ i сёння штодня прападае на скачках... Ходзяць чуткi, што ён нешта нядобрае ўтварыў з чэкамi цi вэксалямi, я там знаю?.. Дык цесць перастаў нават размаўляць з iм.
Пазней Мэгрэ давялося адведаць асабняк на авеню дзю Буа, адзiн з самых пачварных у Парыжы будынкаў з сярэдневечнымi вежамi i вiтражамi. Пабачыў ён i партрэт старога - васковы твар з выразна акрэсленымi рысамi, доўгiя сiвыя бакенбарды, наглуха зашпiлены сурдут, з-пад якога па абодва бакi чорнага гальштука выглядвалi палоскi жылета.
Калi б ён быў болей дасведчаны ў жыццi парыжскага свету, ён ведаў бы, што стары Бальтазар завяшчаў свой асабняк з усiмi карцiнамi, якiя ён сабраў там, дзяржаве. Ён хацеў, каб дом яго быў ператвораны ў музей. У свой час гэта выклiкала шмат плётак. Болей года эксперты вялi заўзятыя спрэчкi... i справа скончылася тым, што ў рэшце рэшт урад адмовiўся ад завешчанай маёмасцi, таму што большасць палотнаў аказалiся падробленыя.
Настане час, Мэгрэ пабачыць i партрэт дачкi - сiвыя валасы, сабраныя ў вузел на патылiцы, профiль "а ля iмператрыца Яўгенiя", твар, гэткi ж ледзяны, як i ў заснавальнiка кававай дынастыi.
Што да Фелiсьена Жандро, то Мэгрэ ўжо меў магчымасць бачыць яго нафарбаваныя вусы, гетры i трысцiну з залатой булдавешкай.
- Кажуць, стары ненавiдзеў усю сваю сям'ю - i сына, i зяця, i месье Рышара, якога цудоўна раскусiў. Ён прызнаваў толькi дачку i ўнучку. Дзед убiў сабе ў галаву, што толькi гэтыя дзве асобы належаць да яго роду, i пакiнуў завяшчанне, у якiм сам чорт шыю зверне. Месье Бракеман не дасць схлусiць.
- Хто такi месье Бракеман?
- Яго натарыус. Яму таксама гадоў пад восемдзесят. Яго ўсе баяцца, бо аднаму яму ўсё вядома.
- Што iменна?
- А я скуль знаю? Усё павiнна высветлiцца, калi мадэмуазель Элiз споўнiцца дваццаць адзiн год. Таму яны i вар'яцеюць, жмiнды. Асабiста мне ўсё роўна, я нi за таго, нi за другога. Калi б я толькi захацела...
Яму раптам прыйшло ў галаву:
- Месье Рышар?.. - сказаў Мэгрэ, уступаючы ў гульню.
- Папавiўся ён каля маёй спаднiцы. А я секанула яму проста ў вочы, што не на тую натрапiў, i параiла лепш пайсцi да Мары. "Я не такая дурнiца, як яна, каб дазволiць пакарыстацца сабой", - так вось i заявiла яму.
- I ён паслухаўся вашай парады?
- Скуль я ведаю? Што ён - шкляны, цi што? Калi хочаце ведаць, што я пра iх думаю - а я iх наскрозь бачу! - то ва ўсiх гэтых Бальтазараў не ўсе дома.
Жэрмена была ўзбуджана. Вочы яе зусiм скруглелi, а позiрк зрабiўся такi дапытлiвы, што Мэгрэ стала не па сабе. А яна ажно падалася да Мэгрэ здавалася, яшчэ мiг - i яна ўхопiць яго за каленi.
- А Луi таксама родам з Ансеваля?
- Ён сын нашага былога настаўнiка. Сёй-той, праўда, лiчыць, што ў сапраўднасцi ён сын папа, а не настаўнiка.
- Ён падтрымлiвае месье Рышара?
- Ды што вы?! Ён усё жыццё ходзiць за паненкай. Ён не пакiдаў старога да самай смерцi, на руках насiў яго, калi той занядужаў, i ўжо хто-хто, а ён павiнен ведаць, бадай, больш за ўсiх, больш, можа, нават за самога Бракемена.
- А Луi нiколi не заляцаўся да вас?
- Луi?
Яна разрагаталася.
- Ды куды яму! З яго парахна ўжо сыплецца! Па-першае, ён шмат старэйшы, чым можна падумаць. Прынамсi, яму не меней пяцiдзесяцi пяцi. I ўвогуле, капейчына цана яму ў базарны дзень, разумееце? Вось чаму мадам Луi i Альбер...
- Выбачайце, хто такi Альбер?
- Лёкай. Таксама з Ансеваля. Да дваццацi аднаго года быў жакеем.
- Выбачайце... Мяне вадзiлi па ўсiм доме, але я не бачыў пакоя, у якiм...
- Таму што Альбер начуе над стайняй, разам з Жэромам.
- З Жэромам?
- Вазаком месье Фелiсьена. Адзiн толькi Арсен, шафёр - ён жанаты i мае дзiцёнка - начуе дома.
Мэгрэ ў рэшце рэшт старанна занатаваў усе iмёны ў сваю запiсную кнiжку.
- Калi хто i стрэлiў у паненку, - а мяне гэта не здзiвiць, - то хутчэй за ўсё сам месье Рышар. Калi яны ўсчынаюць сварку...
- Яны часта сварацца?
- Каб не зманiць - штодня. Аднойчы ён гэтак сцiснуў ёй рукi, што яна цэлы тыдзень хадзiла з сiнякамi. Але i яна не промах, i яму таксама дастаецца будзь здароў. Але я гатова бiцца аб заклад, што стралялi не ў паненку.
- У каго ж тады?
- У графа!
- Якога графа?
- Вы ўсё яшчэ нiчога не цямiце? У графа д'Ансеваля!
- Сапраўды! Ёсць жа яшчэ адзiн граф д'Ансеваль!
- Унук таго, што прадаў замак старому Бальтазару. Мадэмуазель сама няведама дзе адкапала яго.
- Ён багаты?
- Ён? Ды ў яго нi капейчыны за душой!
- I ён бывае ў доме?
- Ён... Я хачу сказаць...
- Вас цiкавiць, цi ён спiць з ёю? Не думаю, што ён прагне гэтага. Цяпер вы разумееце? У iх ва ўсiх шарыкаў не хапае. Грызуцца як сабакi. Адзiн месье Юберт у баку ад усяго, а гэтыя двое, брат i сястра, вылузваюцца са скуры, каб уцягнуць i яго ў сваю калатню, заручыцца яго падтрымкай.
- Вы гаворыце пра Юберта Бальтазара, сына старога? Колькi яму год?
- Ды гадоў з пяцьдзесят. А мо трошкi больш? Ён такi далiкатны, так добра выхаваны. Як толькi прыйдзе да нас, дык заўсёды трошкi пагаворыць i са мной. Паслухайце! Цяпер ужо позна, цягнiкоў на Канфлан няма, а дзе ж я пераначую! У вас знойдзецца для мяне ложак?
Яе позiрк быў настолькi красамоўна правакацыйны, што Мэгрэ аж папярхнуўся i мiжволi глянуў на кухонныя дзверы.
- На жаль, у нас няма пакоя для гасцей. Мы зусiм нядаўна ўладкавалiся тут.
- Вы нядаўна пажанiлiся?
I гэтыя словы ў яе вуснах мелi амаль непрыстойны сэнс.
- Я ўладкую вас у гатэль.
- Вы ўжо будзеце ўкладвацца спаць?
- У мяне яшчэ сустрэча ў горадзе.
- Гэта праўда, што шпегам не часта даводзiцца начаваць ва ўласнай пасцелi? Пацеха, вы зусiм непадобны на палiцэйскага. Я ведала аднаго такога - ён быў сержантам, такое боўдзiла, высачэзны, смуглы-смуглы, Леанардам звалi.
Але Мэгрэ не цiкавiў Леанард.
- Я вам яшчэ буду патрэбна? А можа, мне вярнуцца да iх, нiбыта нiчога не здарылася? Тады я змагу кожны вечар расказваць вам, што там адбылося за дзень.
З кухнi данёсся грукат каструль, але зусiм не пагэтаму Мэгрэ адхiлiў зробленую яму прапанову. Жэрмена прыводзiла яго лiтаральна ў жах.
- Мы ўбачымся з вамi заўтра, - сказаў ён. - Хадзем, калi ласка...
Перш чым надзець свой капялюшык i палiто, яна зноў паправiла валасы перад люстэркам i схапiла пляшку з налiўкай.
- Можна? Я столькi гаварыла, столькi перадумала! А вы не вып'еце?
Не мела сэнсу расказваць ёй пра тое, колькi чарак кальвадосу, па сваёй ахвоце цi пад прымусам, выпiў ён за гэты дзень.
- Я магу вам цэлую процьму ўсяго нарасказваць. Ёсць людзi, якiя пiшуць раманы, а не перажылi i чвэрцi таго, што перажыла я. Калi б я ўзялася пiсаць...
Мэгрэ зайшоў на кухню, пацалаваў жонку ў лоб. Яна весела глянула на яго, i ў яе вачах прамiльгнуў гарэзны агеньчык.
- Я, магчыма, вярнуся позна.
- Не спяшайся, Жуль! - з вясёлай падколiнкай адказала мадам Мэгрэ.
Гатэль знаходзiўся ўсяго цераз некалькi дамоў, непадалёк ад бульвара Вальтэра. На вулiцы Жэрмена рашуча ўзяла свайго спадарожнiка пад руку.
- У мяне высокiя абцасы...
Чорт пабяры! Звычайна ж яна хадзiла ў драўляных башмаках!
- У вас вельмi мiлая жонка, скажу я вам. I гаспадыня яна цудоўная.
Мэгрэ не адважыўся даць ёй грошы, каб яна сама заплацiла за нумар. Ён сам зайшоў у адмiнiстратарскую i пачырванеў ад пытання адмiнiстратара:
- Пакой на ноч цi часова?
- На ноч. Толькi для мадэмуазель...
Пакуль адмiнiстратар выбiраў на стэндзе ключы, Жэрмена зусiм павiсла на руцэ Мэгрэ, цяпер ужо i не просячы прабачэння.
- Васемнаццаты нумар, трэцi паверх, налева. Хвiлiначку, зараз дам бялiзну.
Мэгрэ не любiў успамiнаць, як ён развiтаўся з ёю. Лесвiца была ўслана чырвонай дывановай дарожкай. Жэрмена ў адной руцэ трымала прасцiны, у другой ключ, прычэплены да меднай бляшкi. Адмiнiстратар зноў уткнуўся ў газету.
- У вас сапраўды няма да мяне больш пытанняў?
Яна стаяла на першай прыступцы. Круглыя вочы яе не адрывалiся ад Мэгрэ. Чаму яму прыгадаўся багамол, якi пасля спарвання пажырае свайго партнёра?...
- Не... На сёння ўсё... - прамармытаў ён.
- Ах, праўда ж, я i забылася, што ў вас спатканне. - Яе сакавiтыя вусны склалiся ў iранiчную ўсмешку. - Тады да заўтра?
- Да заўтра.
Што ж, гэтага i трэба было чакаць. Выйшаўшы з гатэля, Мэгрэ кiнуўся ў метро. Шчоўкнулi аўтаматычныя дзверы, i ён доўга ехаў у цьмяным святле падземкi, машынальна назiраючы за познiмi пасажырамi, па тварах якiх прабягалi мудрагелiстыя ценi.
Ён доўга блукаў па бязлюдных, ледзь асветленых вулiцах, пакуль не апынуўся ля парка Лявiйет i не адшукаў нарэшце вялiкую стадолу, забiтую парожнiмi, з узнятымi ўгору, аглоблямi. У глыбiнi двара патыхала цеплынёй стайняў.
- Карнi? Не, ён яшчэ не вярнуўся. Чакайце, калi хочаце.
Толькi а палове першай ночы з'явiўся п'янюткi рамiзнiк. Асавелым позiркам ён утаропiўся ў Мэгрэ:
- Дама з вулiцы Шапталь? Чакайце, чакайце! Яна дала мне цэлы франк гасцiнца. А высокi брунет...
- Якi высокi брунет?
- Той, што спынiў мяне на вулiцы Бланш, чорт пабяры, i загадаў мне пад'ехаць на вулiцу Шапталь i пачакаць ля дома нумар... нумар... Смехатура, я нiколi не запамiнаю лiчбы... Пры маёй рабоце гэта, прама скажам...
- Вы адвезлi яе на вакзал?
- На вакзал? На якi вакзал?
Рамiзнiк пахiстваўся. Доўгiм цырком ён сплюнуў проста перад сабой жвачку ад жавальнага тытуню, ледзь не пацэлiўшы на штаны Мэгрэ.
- Па-першае, загадана было не на вакзал... Па-другое... па-другое...
Мэгрэ ўсунуў яму ў руку франк.
- Яна ў гатэлi насупраць Цюiльры, на невялiчкай плошчы... Чакайце... Як жа называецца тая дамавiна?.. Я вечна блытаю гэтыя дамавiны... Во "Атэль дзю Луўр"! Но, малота! - таргануў рамiзнiк свайго каня.
Метро ўжо не працавала, трамваi i аўтобусы не хадзiлi, i Мэгрэ мусiў тупаць пешкi па бясконца доўгай вулiцы Фландр, перш чым дабраўся да ажыўленых плошчаў цэнтра.
Рэстарацыя "Клiшы" была, канешне, даўно зачыненая, i Жустэн Мiнар вярнуўся ў сваё жытло на вулiцы Ангiен, дзе яго напэўна чакаў чарговы сямейны скандал.
Раздзел V
ПЕРШЫЯ СЛАВАЛЮБНЫЯ ДУМКI МЭГРЭ
Мэгрэ галiўся перад люстэркам, прымацаваным у сталовай да зашчапкi аконнай рамы. У яго было прывычкай кожную ранiцу хадзiць услед за жонкай, завяршаючы свой туалет дзе прыйдзецца, - i для iх абаiх гэта былi самыя светлыя хвiлiны дня. Мадам Мэгрэ валодала каштоўнай якасцю - як на золку, так i ўвечары яна была аднолькава акуратная, аднолькава жыццярадасная. Яны расчынялi вокны, з асалодай дыхалi свежым паветрам. Да iх даносiўся грукат кувалды з размешчанай непадалёку кузнi, тарахценне вазоў, iржанне коней i нават ледзь улоўны пах свежага гною з суседняй стайнi.