- Эх, бацечка, - адказаў малодшы сын, - я б ахвотна чаму-небудзь навучыўся. Але найперш хачу навучыцца, каб мне было страшна.
Пачуў гэта старэйшы брат i заўсмiхаўся, падумаў: "Божа, якi ўсё-такi мой брат дурань. З яго нiколi нiчога не атрымаецца".
Уздыхнуў бацька i кажа малодшаму сыну:
- Чаму-чаму, а страху ты павiнен навучыцца. Толькi на хлеб наўрад цi гэтым заробiш.
Неўзабаве зайшоў да iх у госцi дзяк. Пачаў бацька пра сваю бяду яму жалiцца, расказваў пра малодшага сына.
- Калi так, - адказаў дзяк, - страху ён мог бы ў мяне навучыцца. Прышлiце сына да мяне.
Бацька задаволены: "Вось хлопца i прыладкую куды-небудзь".
Стаў жыць яго малодшы сын у дзякавай хаце. I даручыў яму гаспадар званiць у званы. Аднойчы будзiць ён свайго работнiка апоўначы i загадвае падняцца на званiцу ды бiць у званы.
"Цяпер ты навучышся страху", - падумаў дзяк. Потайкам ён прабраўся на званiцу, стаў насупраць вакна ўвесь у белым. Званар, як толькi ўзяўся за вяроўку, убачыў прывiд i крыкнуў:
- Хто гэта?
Постаць у белым не адгукнулася, не здрыганулася.
- Адказвай альбо згiнь, табе тут няма чаго рабiць! - закрычаў хлопец.
Але дзяк прадаўжаў стаяць.
- Што табе трэба? - зноў закрычаў званар. Калi не адкажаш, то скiну ўнiз з лесвiцы.
Дзяк думаў, што да гэтага справа не дойдзе, i стаяў моўчкi. А пасля трэцяга вокрыку, хлопец падбег i скiнуў прывiд з лесвiцы ўнiз.
Адзванiў работнiк у званы. Вярнуўся дамоў i моўчкi лёг спаць. Доўга чакала дзячыха свайго мужа, а ён усё не вяртаўся. Урэшце зрабiлася ёй страшна. Яна разбудзiла хлопца i давай распытваць:
- Цi не ведаеш ты, куды гэта мой муж дзеўся? Ён жа на званiцу падняўся раней за цябе.
- Не ведаю, - адказаў хлопец, - але бачыў я, нехта стаяў на лесвiцы ўвесь у белым. Адмоўчваўся на мае запытаннi i не хацеў пакiдаць званiцу. Я палiчыў, што ён злодзей, i скiнуў унiз. Схадзiце ды зiрнiце на яго.
Кiнулася дзячыха да званiцы i знайшла там свайго мужа. Ён ляжаў у куце ды стагнаў, зламаў сабе нагу.
Прынесла жонка мужа дадому, кiнулася з плачам да хлопцавага бацькi.
- Ваш сын, - сказала дзячыха, - вялiкую бяду ўчынiў, скiнуў майго мужа з лесвiцы, i той зламаў нагу. Забiрайце ад нас свайго шалапута.
Напалохаўся бацька, пабег да дзяка i давай лаяць сына. Як той нi апраўдваўся, а бацька сваё:
- Эх, мне з табой адно гора. Iдзi-тка ты куды-небудзь, каб вочы мае цябе не бачылi.
- Добра, бацечка, ахвотна пакiну вас. Пайду страху вучыцца, каб гэта рамясло мяне кармiць магло.
- Вучыся чаму хочаш, - махнуў бацька рукой. - Вось табе пяцьдзесят талераў, iдзi з iмi куды хочаш. Ды толькi не кажы нiкому чый ты, бо мне за цябе сорамна будзе.
- Добра, бацечка, выканаю ўсё, як просiце.
Ранiцай юнак укiнуў у кiшэню бацькавы грошы i выйшаў на вялiкую дарогу. Iдзе i сам сабе паўтарае: "Ах, каб мне стала страшна! Ах, каб мне стала страшна!"
Пачуў гэту просьбу адзiн падарожнiк, далучыўся да юнака. Нейкi час яны iшлi разам. Убачылi шыбенiцу, падарожнiк дый кажа:
- Бачыш, вунь стаiць дрэва, а на iм вiсяць сем чалавек. Вяселле згулялi, а цяпер лётаць вучацца. Садзiся пад тым дрэвам, а як ноч наступiць, то страху i навучышся.
- Калi так хутка я навучуся страху, - адказаў хлопец, - то прыходзь да мяне ранiцай i атрымаеш ад мяне пяцьдзесят талераў.
Усеўся дурань пад дрэвам, на якiм былi падвешаны людзi, i пачаў змроку чакаць. Пахаладала, i ён распалiў касцёр. А ноччу ўзняўся калючы вецер, што нават касцёр не саграваў. Зiрнуў ён уверх, а там павешаныя гайдаюцца. Падумаў хлопец: "Я ля кастра зябну, а яны ўверсе зусiм адубеюць". Ад прыроды ён быў жаласлiвы, таму прыставiў лесвiцу да дрэва i палез адвязваць мерцвякоў. Сцягнуў усiх унiз, пасадзiў iх ля кастра. Ды i сам сцiшыўся, прыгрэўся. Раптам бачыць, гарыць адзежа ў мерцвякоў. Ён крычыць iм:
- Эй, будзьце з агнём асцярожныя, а то я вас зноў зацягну на шыбенiцу.
Ды хто ж яго пачуе, калi вакол кастра адны нябожчыкi. Раззалаўся хлопец i зноў падвесiў iх на дрэва. Стамiўся ад такой працы, прысеў ля агню i моцна заснуў.
Ранiцай прыходзiць знаёмы падарожнiк па грошы i кажа:
- Ну, цяпер ты даведаўся, што такое страх?
- Не, - адказаў хлопец, - адкуль мне яго ведаць? Тыя, што наверсе, i рота за ноч не адкрылi ды такiя дурнi, ледзь не спалiлi свае старыя лахманы.
Зразумеў прахожы, што не атрымае абяцаных грошай, сказаў пры развiтаннi:
- Такога, як ты, яшчэ нi разу не сустракаў.
Пайшоў хлопец далей сваёй дарогай. Iдзе i зноў мармыча:
- Ах, каб мне стала страшна!
Пачуў гэта адзiн возчык, цiкавiцца:
- Хто ты такi?
- Не ведаю, - адказаў дурань.
- А ты адкуль?
- Не ведаю.
- Хто твой бацька?
- Гэтага мне расказваць не дазволена.
- А што ты ўсё пра сябе мармычаш?
- Э-э, - адказаў хлопец, - хачу, каб мне стала страшна, а мяне нiхто гэтаму не навучыць.
- Iдзi за мной, - сказаў возчык, - я дапамагу табе.
Пад вечар яны прыпынiлiся ў карчме, вырашылi там пераначаваць.
Гаспадар карчмы, як толькi даведаўся, чаго жадае малады хлопец, сказаў яму:
- Калi табе хочацца навучыцца страху, то выпадак для гэтага ёсць.
Гаспадар расказаў яму, што непадалёк ад карчмы стаiць заварожаны замак. Варта там правесцi тры ночы запар, i страху можна навучыцца.
- Няўжо?!
- Слухай, хлопча, - таямнiча паведамiў карчмар, - кароль таго замка абяцае смельчаку аддаць у жонкi сваю дачку-прыгажуню. Там ёсць вялiкiя скарбы, але яны зачараваныя. Хто прагонiць ад iх злыя духi, той стане багатым. Было, на жаль, ужо багата ахвотнiкаў пабываць у тым замку, але нiхто не вярнуўся назад.
Як толькi развiднела, пайшоў хлопец да караля i кажа:
- Калi будзе дазволена, то я хацеў бы правесцi тры ночы ў вашым зачараваным замку.
Каралю спадабаўся адчайны юнак, ён i прапанаваў:
- Прасi ў мяне тры рэчы, можаш iх узяць з сабой у замак.
Хлопец адказаў:
- Дайце мне агню, сталярны станок i такарны разам з разцом.
Кароль загадаў удзень занесцi ўсё гэта ў замак. А ноччу хлопец-смяльчак пайшоў туды. У адным з пакояў расклаў агонь, паставiў побач сталярны станок, а на такарны сам усеўся, зноў пачаў мармытаць:
- Ах, каб мне стала страшна!
Апоўначы чуе дзiўныя галасы:
- Мяў-мяў! Як нам холадна!
- Эй, вы, дурнi, - крыкнуў хлопец. - Калi вам холадна, то падсаджвайцеся да агню ды грэйцеся.
I толькi ён так сказаў, як да яго скокнулi дзве вялiзарныя чорныя кошкi. Селi па баках, вочы агнямi гараць. Крыху сагрэлiся i прапануюць:
- Прыяцель, а давай у карты згуляем.
- Чаму б не згуляць - пагадзiўся хлопец. - Толькi пакажыце спярша вашы лапы.
I выпусцiлi кошкi свае кiпцюры.
- Э-э, якiя яны ў вас доўгiя! Iх трэба крыху абрэзаць.
Схапiў ён кошак за шкiркi, падняў на сталярны станок i моцна прыкруцiў лапы. Пасля, мёртвых, выкiнуў праз вакно ў ваду.
Толькi прысеў ля агню, як з усiх куткоў павылазiлi чорныя кошкi i чорныя сабакi на распаленых ланцугах. Яны страшна крычалi, раскiдвалi агонь, хацелi яго патушыць.
Гэта раззлавала хлопца. Ухапiў ён разец i давай ганяць страшыдлаў. Каго забiў, выкiнуў у сажалку. Астатнiя разбеглiся.
Вярнуўся ён да агню, раздзьмуў яго, захацелася яму паспаць. Азiрнуўся, бачыць у куце вялiкi ложак.
- Гэта якраз мне i трэба, - узрадаваўся юнак.
А як толькi ўлёгся, ложак той пачаў рухацца i пакацiўся па замку, як бы ў яго запрэглi вараных. Праз парогi i лесвiцы, то ўнiз, то ўверх. Ды раптам гуп!-гуп! - перакулiўся ложак, бытта гара на хлопца навалiлася. Вызвалiўся з-пад яго i кажа:
- Хай на iм катаецца той, каму ахвота.
Лёг ля свайго агню i заснуў. Так моцна спаў, што кароль, калi ранiцай убачыў яго, думаў ён мёртвы:
- Шкада мне хлопца-прыгажуна.
Пачуў гэта юнак i прачнуўся, сказаў:
- Усё было добра. Адна ноч прайшла, перажыву i дзве астатнiя.
Вярнуўся хлопец да карчмара, а той вачам сваiм не верыць, пытаецца:
- Ну, навучыўся страху?
- Не, усё марна. Ах, каб хто расказаў мне, што гэта за страх!
На другую ноч зноў пайшоў смяльчак у стары замак. Сеў ля агню, думае. З прыходам поўначы пачулiся шумы, стукi. Раптам з трубы выскачыла палова чалавека i звалiлася перад iм.
- Гэй, - крыкнуў хлопец, - а дзе ж другая палова? Гэтага мала!
Зноў падняўся шум, усё загрымела, завыла, i з трубы выпала другая палова.
- Пачакай, я для цябе раздзьму агеньчык.
Раздзьмуў, азiрнуўся, бачыць - страшны чалавек усеўся на яго месца.
- Так мы не дамаўлялiся, - зазлаваў юнак. - Лаўка мая!
Спiхнуў ён страшыдла i ўсеўся на сваё месца. I выпала потым з трубы багата яшчэ такiх жа людзей. Яны прыцягнулi косткi мерцвякоў, два чарапы i пачалi гуляць у кеглi. Юнак пацiкавiўся:
- Слухайце, вы, а цi нельга з вамi пагуляць?
- Можна, калi грошы ў цябе водзяцца.
- Грошай хапае. А вось кеглi ў вас не зусiм круглыя.
Узяў ён чарапы, прыладкаваў iх на такарны станок, абтачыў.
- Так-то лепш будуць качацца. Цяпер гульня пойдзе весялей!
Згуляў юнак з iмi, прайграў крыху грошай. А як толькi пачало развiдняць, усе страшыдлы разбеглiся. Ён яшчэ паспеў моцна заснуць.
Прыходзiць ранiцай кароль:
- Ну, як гэту ноч правёў?
Прыходзiць ранiцай кароль:
- Ну, як гэту ноч правёў?
- У кеглi гуляў, некалькi талераў прайграў.
- А хiба табе не было страшна?
- Што вы, весела было. Эх, уведаць бы мне толькi, што такое страх!
На трэцюю ноч да хлопца з'явiлiся шэсць велiканаў. Прынеслi на пахавальных насiлках памёршага стрыечнага брата. Ён ляжаў халодны ў труне.
Юнак узяў нябожчыка на рукi, падсеў з iм да агню, пачаў расцiраць халодныя рукi. Нiчога не дапамагло, кроў не разыходзiлася па жылах. Тады хлопец вырашыў легчы з iм у пасцель i сагрэць яго сваiм целам. Так i зрабiў.
Адагрэўся мярцвяк, заварушыўся ды як крыкне:
- А цяпер я цябе задушу!
- Што?! - здзiвiўся хлопец. - Ты мне так хочаш аддзячыць? Калi так, то вяртайся ў сваю дамавiну.
Ён падняў мерцвяка, кiнуў яго ў дамавiну i прыкрыў векам. З'явiлiся шэсць велiканаў i вынеслi яго.
- Усё нiяк не робiцца мне страшна, - сам сабе паскардзiўся хлопец.
Тады раптам да яго падступiўся адзiн з велiканаў, ростам вышэй за ўсiх i старэйшы за iх, з доўгай сiвой барадой, закрычаў:
- Ах ты, хлапчук! Ты зараз даведаешся, што такое страх. Ты павiнен памерцi!
- Як гэта?!
- Вось зараз...
Страшыдла працягнула рукi да хлопца, хацела ўхапiць яго, але ён выкруцiўся i сказаў:
- Цiшэй, няма чаго рукi распускаць! Калi ты моцны, то i я не слабы.
- Давай памераемся сiлай!
Велiкан павёў хлопца ў кузню, узяў сякеру i адным махам увагнаў кавадла ў зямлю.
- Я здолею не горш, - сказаў хлопец i падышоў да другога кавадла.
Стары сагнуўся, каб лепей бачыць, як юнак будзе заганяць кавадла ў зямлю. Барада яго апусцiлася. А хлопец хуценька адсунуў кавадла дый зашчамiў у яго бараду страшыдлы.
- Вось ты i трапiў да мяне! Цяпер твая чарга памiраць.
Пачаў велiкан стагнаць, прасiцца. Паабяцаў вялiкае багацце. Паверыў хлопец, адпусцiў яго.
Павёў стары ў падзямелле замка i паказаў юнаку тры куфры, поўныя золата.
- Адна частка золата, - сказаў ён, - беднякам, другая - каралю, а трэцяя табе.
Мiж тым прабiла дванаццаць, i дух знiк. Хлопец застаўся адзiн упоцемку. Стаў прабiрацца вобмацкам. Знайшоў дарогу да пакоя, дзе гарэў агонь, i заснуў.
Прыходзiць ранiцай кароль, пытае:
- Ну што, цяпер страху навучыўся?
- Не!.. Пабываў тут мой памёршы стрыечны брат. Прыходзiў нейкi барадач, але што такое страх, так мне нiхто i не сказаў.
Кароль паведамiў яму:
- Ты замак мой вызвалiў ад чараў, можаш цяпер жанiцца на маёй дачцэ.
- Гэта добра, - адказаў хлопец, - але што такое страх, я так i не ведаю.
Паднялi з падзямелля золата. Згулялi вяселле. Малады кароль, як нi кахаў сваю жонку, як нi быў задаволены, а не-не дый паўтараў:
- Каб стала мне страшна!
Надакучыла слухаць такое каралеве. От аднойчы служанка i кажа ёй:
- У гэтай справе я дапамагу. Ён страху навучыцца!
Пайшла яна да ручая, якi бруiўся ў садзе, набрала поўны цэбар печкуроў. Ноччу, як толькi малады кароль заснуў, сцягнула жонка з яго коўдру i вылiла на яго поўны цэбар халоднай вады з печкурамi. Пачалi маленькiя рыбкi скакаць, цялёпкацца па целе маладога караля, ад чаго ён прачнуўся ды як закрычыць:
- Вой, мiлая жонка, як мне страшна, як страшна! Так, цяпер я ўжо ведаю, што такое страх!
КАРОЛЬ ДРАЗДАБАРОД
У аднаго караля была дачка, якая праславiлася на ўвесь свет сваёй прыгажосцю. I праўда, красуняй яна была вышэй усякай пахвалы, але затое i ганарыстая, як нiхто. Нiкога з жанiхоў не лiчыла яна вартым сваёй рукi. Хто нi сватаўся да яе, усе атрымлiвалi адмову ды яшчэ якое-небудзь злое слоўца цi насмешлiвую мянушку ў дадатак. Стары кароль усё дараваў сваёй адзiнай дачцэ, але пад канец нават яму надакучылi яе капрызы i дзiвацтвы.
Ён загадаў наладзiць пышнае свята i склiкаць з далёкiх краёў i суседнiх гарадоў усiх маладых людзей, якiя яшчэ не згубiлi надзею спадабацца каралеўне i дабiцца яе прыхiльнасцi.
З'ехалася нямала жанiхоў. Iх паставiлi ў рад, аднаго за другiм, па старшынству роду i велiчынi даходу. Спачатку стаялi каралi i наследныя прынцы, потым - герцагi, потым - князi, графы, бароны i, нарэшце, простыя дваране.
Пасля гэтага каралеўну павялi ўздоўж раду, каб яна магла паглядзець на жанiхоў i выбраць сабе мужам таго, хто больш за ўсiх прыйдзецца па сэрцу.
Але i на гэты раз нiхто не прыглянуўся каралеўне.
Адзiн жанiх здаўся ёй надта тоўстым.
- Пiўная бочка! - сказала яна.
Другi - цыбатым i даўганосым, як журавель на балоце.
- Жураўлiныя доўгiя ногi не знойдуць шляхi-дарогi.
Трэцi ростам не ўдаўся.
- Ад зямлi не вiдаць - баюся растаптаць!
Чацвёртага яна знайшла надта бледным.
- Белы як смерць, худы як жардзiна!
Пятага - надта румяным.
- Чырванаскуры, на рака падобны!..
Шостага - недастаткова стройным.
- Свежае дрэва - за печкай сушанае. Было сырое, стала сухое, было прамое, стала крывое!
Словам, усiм хапiла на арэхi.
Але чамусьцi горш за ўсiх дасталася маладому каралю, якi займаў у шэрагу жанiхоў ледзь не самае ганаровае месца.
Вось у iм, здаецца, не было нiчога смешнага. Любой дзяўчыне прыйшоўся б ён па густу, толькi не нашай каралеўне. Яна, бачыце, угледзела, што бародка ў яго вастрэй, чым трэба, i надта выдаецца ўперад. I гэтага было дастаткова, каб пазабаўляцца над iм, як можна.
- Ах! - усклiкнула яна i засмяялася. - Паглядзiце! Паглядзiце! У яго барада, быццам дзюба ў дразда. Кароль Драздабарод! Кароль Драздабарод!
А калi на свеце нямала ахвотнiкаў пасмяяцца над суседам, то слоўца гэта тут жа падхапiлi, i нiхто з той пары не называў iнакш маладога караля, як кароль Драздабарод.
Але ў кожнай забавы ёсць канец.
Калi стары кароль, бацька чароўнай каралеўны, убачыў, што дачка яго зусiм i не думае выбiраць сабе жанiха, а толькi дарэмна забаўляецца людзьмi, якiя з'явiлiся па яго запрашэннi, ён моцна раззлаваўся i пакляўся сваёй галавой i каронай, што выдасць яе за першага жабрака, якi трапiцца, якi пагрукае ў браму.
Прайшло два днi. I вось пад вокнамi палаца затрымцелi струны, i нейкi вандроўны музыка зацягнуў песеньку. Спеў быў варты музыкi, ды i песня была з тых, якiя спяваюцца не дзеля весялосцi, а толькi для таго, каб расчулiць слухачоў i выпрасiць у iх трохi грошай цi кавалак хлеба.
Але кароль прыслухаўся i паслаў па музыку сваiх слуг.
- Упусцiце яго. Няхай зойдзе сюды! - сказаў ён.
Брудны, абарваны жабрак нясмела ўвайшоў у палац i праспяваў перад каралём i каралеўнай усё, што ведаў i помнiў. А потым нiзка пакланiўся i папрасiў мiласцiва ўзнагародзiць яго не столькi за ўмельства, колькi за старанне. Кароль сказаў:
- Якая праца, такая i плата. Мне так спадабалiся твае спевы, браток, што я вырашыў выдаць за цябе родную дачку.
Пачуўшы гэтыя словы, каралеўна ў жаху кiнулася перад бацькам на каленi, але кароль нават не паглядзеў на яе.
- Нiчога не зробiш! - сказаў ён. - Я пакляўся сваёй галавой i каронай, што аддам цябе за першага жабрака, якi трапiцца, i я стрымаю сваю клятву!
Колькi нi плакала каралеўна, колькi нi малiла - усё было дарэмна. Яе тут жа абвянчалi з жабраком-музыкай.
А пасля вянчання кароль сказаў:
- Не бывае такога, каб жонка жабрака жыла ў каралеўскiм палацы. Можаш адпраўляцца са сваiм мужам на ўсе чатыры бакi.
Жабрак музыка, не кажучы нi слова, узяў за руку маладую жонку i вывеў яе за браму. Першы раз у жыццi каралеўна пешкi выйшла з бацькоўскага палаца.
Апусцiўшы галаву, не азiраючыся па баках, iшла яна следам за сваiм мужам па камянiстай пыльнай дарозе.
Доўга iшлi яны так па раўнiнах i ўзвалках, па дарогах, дарожках i сцяжынках. I нарэшце сцяжынка вывела iх у засень густога лесу.
Яны селi адпачыць пад старым дубам, i каралеўна спытала, мiжволi задзiвiўшыся цянiстымi дрэвамi:
- Чый гэта лес на захад i на ўсход?
- Там гаспадар - кароль Драздабарод.
Была б ты яго жонкай дарагой
То быў бы твой.
Каралеўна задумалася, а потым уздыхнула i прашаптала:
- Каб зноў мне заручыцца са свабодай,
То стала б жонкай я Драздабарода!
Музыка скоса паглядзеў на яе, але нiчога не сказаў. Яны пайшлi далей.
I вось перад iмi - паўнаводная рака, а ўздоўж берага сцелецца свежы, сакавiты луг.
Каралеўна зноў спытала:
- Чый гэта луг над мостам сiнiх вод?
- Там гаспадар - кароль Драздабарод.
Была б ты яго жонкай дарагой
То быў бы твой.
- Ах, - сказала каралеўна, глытаючы слёзы.
Каб зноў мне заручыцца са свабодай,
То стала б жонкай я Драздабарода!
Музыка нахмурыўся, пакiваў галавой, але i тут нiчога не сказаў ёй. I яны зноў пайшлi далей.
Калi сонца пачало хавацца за пагоркамi, каралеўна i жабрак-музыка падышлi да сцен вялiкага багатага горада. Над залатой цяжкой брамай узвышалася круглая вежа.
Каралеўна спытала:
- Чый гэта горад з вежай ля варот?..
- Там гаспадар кароль Драздабарод.
Была б ты яго жонкай дарагой
То быў бы твой!
Тут каралеўна не вытрымала. Яна горка заплакала i ўсклiкнула, заломваючы рукi:
- Каб зноў мне заручыцца са свабодай,
То стала б жонкай я Драздабарода!..
Музыка раззлаваўся:
- Слухай, галубка! - сказаў ён. - Не вельмi мне па густу, што ты на кожным слове згадваеш другога i шкадуеш, што не пайшла за яго. А я, што ж, недастаткова добры для цябе?