- Як жа я пайду за цябе? Ты ж цяпер ужо Дойла. Хочаш, каб мяне Дойлiхаю дражнiлi?
Тоня быў зняважан да канца. Ён устаў i сказаў:
- Як быццам ты без мянушкi! Разяда! Цябе ж усе i завуць так з-за тых тваiх смярдзючых духоў, якiмi ты ўсiм некалi хвалiлася. Стаўбуней сабе ў дзеўках, разяда аблезлая.
I пайшоў са смуткам па ёй i па сабе. Яна адчувала сябе не лепш.
Страшэнны смутак мучыў яго доўга, але не ён пачаў абуджаць i варушыць думкi. Паварот справе дала новая мянушка. Праўда, яна была дадзена не самому Тоню, а яго каню. Але выгаварвалася заўсёды ў спалучэннi з Тоневай мянушкай, а гэта было яшчэ горш. Аднойчы, святочным днём, Тоня сядзеў адзiн на сваёй прызбе i думаў: "Пайду зараз да Насцi, адкрыю ёй душу, годзе мне мучыцца". Ён быў як прыглушаны. З яго думак не сыходзiла Насця, адзетая ў белае, такую ён бачыў яе неўзабаве да гэтага моманту. Тым часам з выгану цягнуўся дадому Тонеў конь. Тоневы вочы, не лечаныя да гэтага часу, зусiм аслабелi. А конь яго быў белы, так што Тоня не распазнаў, што гэта такое белае мiльганула ў яго перад вачыма пасярод вулiцы. I язык яго выгаварыў на ўсю вулiцу тое, што гняло яго сэрца.
- Здарова, Насця! - гукнуў Тоня, махнуўшы шапкай свайму каню.
На суседняй прызбе грунуў рогат i не сцiхаў, можа, з гадзiну. Некалькi вышчараных вусастых рыл тут жа рушылi да Тонi i, зазiраючы ў яго акамянелы твар, рагаталi бесперастанку. Найбольш стараўся мельнiк Сымон Бiрыла. Той аж бокi драў сабе з рогату. Можна было бачыць, што мельнiк знайшоў тут сабе чаканую праз гады ўцеху. Памучыўшыся з паўгадзiны, анямелы Тоня ўстаў i, не ведаючы, дзе дзецца, паспрабаваў яшчэ пашукаць разрыўкi ў рабоце. Ён сеў на свайго каня i паехаў на iм назад на выган. Але як толькi ён выткнуўся на канi са свайго двара, з-за шула вылезла Бiрылава вусатае аблiчча i аж заенчыла на ўсю вулiцу, захлёбваючыся рогатам:
- Дойла на Насцi едзе!
Тоня з усiх сваiх сiл разануў рэменем па нi ў чым не вiннай конскай галаве.
З гэтага моманту Тонiкавага каня празвалi "Насця", а ў Насцi пад акном у той вечар крычалi:
- Насця! Насця!
- Гэта ж яе iмя, - гаварылi сталейшыя людзi, але нiчога не памагала. У гэтым i была ўся музыка, што iмя ператварылася ў мянушку. Даволi было Насцi выйсцi на вулiцу, як адкуль-небудзь чуўся крык:
- Насця!
Праз некалькi дзён яна прыбегла з плачам, злосцю i крыкам да Тонi, але ён затупаў нагамi i прагнаў яе, не пусцiўшы нават i на ганак. Моцна плачучы, яна пайшла назад на вулiцу. Штосьцi зварухнулася ў яго сэрцы, i ён следам за ёй паказаўся з двара. Напэўна, ён хацеў ужо вярнуць яе назад, але ў гэты момант недзе з-за вуглоў галасоў пяць залямантавалi:
- Дойла! Насця! Дойла! Насця!
Тоня рвануўся назад у двор, схвастаў ламачынаю свайго каня i з енкам "Божа мой, Божа, да чаго я дажыўся" зачынiўся ў адрынцы i пралежаў там на саломе з паўсутак. Ён глядзеў у цёмную страху i думаў пра сябе i людзей. Паканчалiся войны, прайшлi рэвалюцыi, людзi паварочалiся з франтоў, былi партызанамi, пазаслужвалi ордэны, пажанiлiся, гадуюць дзяцей, пайшлi вучыцца. Зараз два сыны Тоневага суседа будуць дактарамi, а ён... Нават Насця, колiшняя дарагая Насця, плача i скардзiцца, што ён прычынiўся да таго, што яе iмя ператварылi ў мянушку.
Тоня ўсхапiўся з саломы i выскачыў на двор. Работа валiлася з яго рук. На чорта рабiць. Трымаючыся аберуч за галаву, ён пайшоў у глыб двара. Там важна стаяў сабе пад сваёй страхой даведзены да поўнага ладу мураваны скляпок. Здавалася, што нават i страха яго служыць па-залiхвацку набакiр. Каб ён быў выгараў, гэты скляпок, уся гэтая драбяза, якая жыццё глынула i шчасця не дала! Тоня ўбег у хату i кiнуўся да люстэрка. На яго глянуў аброслы, каравы твар, злямцаваныя валасы, сарочка чорная, як скаварада.
"Якое дзiва, што Насця не горнецца да мяне!"
Яму стала працiўна ўсё, работу ён зненавiдзеў, корпаўся на ёй нехаця, абы не пайшло ўсё марна. Тоня хадзiў як атручаны.
Кончылася восень, усталёўвалася зiма. Тоня Базылькевiч яшчэ нiколi не меў такога суму. Ён не мог вытрымаць у адзiноце свае хаты. Ён усё часцей i часцей заглядваў у люстэрка, праз кожныя дзён чатыры пачаў брыцца, вечарамi, прыадзеўшыся, выходзiў на вулiцу. Праўда, нi да якой кампанii ён не прыставаў: ён быў старэйшы за ўсiх тых, што збiралiся вечарамi гуляць, i яшчэ баяўся, што сярод хлопцаў знойдуцца тыя самыя крыкуны, што могуць абсмяяць яго мянушкай. Папацёмку ён праходзiў некалькi разоў з канца ў канец вулiцу, па шмат разоў спыняўся супроць Насцiнай хаты, стараючыся разглядзець праз асвечаную з сярэдзiны шыбу, што там робiцца i чым занята Насця.
Аднойчы, стоячы так пасярод вулiцы i прыглядаючыся да акон Насцiнай хаты, ён пачуў недзе як бы нейкi трэск. Было падобна, што дзесьцi, не зусiм далёка, ломяць дзверы або трашчыць так што драўлянае. Гукi iшлi як бы з глыбiнi Бiрылавай сялiбы (Бiрыла жыў праз некалькi хат). Вядома, каб гэта калi-небудзь раней, хоць бы тады, калi дамуроўваўся пакрысе скляпок, Тоня анiяк не ўзяў бы на ўвагу нейкага там шуму з Бiрылавага двара (нават i з чыйго-небудзь iншага). Цяпер жа трэба мець на ўвазе тое, што рабiлася з гэтым чалавекам. Ён быў як бы ў атмасферы нейкага рэзруху. Так бывае ў доме, з якога толькi што вынеслi хаваць нябожчыка. У гэтыя днi Тоня Базылькевiч нават раз зранку, толькi што ўстаўшы, трымаючы ў руках збанок з вадой, каб прамыць твар i вочы, нi з сяго нi з таго высвiстаў раптоўна разоў тры кракавяка, чаго з iм нiколi за ўсё жыццё не было. Трэба думаць, што думкi яго так iшлi навалай, што ён сам не заўважыў свайго кракавяка, прынамсi, ён хвiлiн тры прастаяў у акамянелай позе са збанком у руках. Цяпер ён, чуючы нейкi падазроны трэск дзесьцi ў нетрах Бiрылавай сялiбы, падаўся адразу туды. Ён ясна ведаў, што асабiста яму няма нiякай справы да гэтага. Але тут можа быць так: там робiцца што-небудзь важнае - можа, крадуць што, цi так што падобнае. Тады ён, дасканала дазнаўшыся пра гэта, кiнецца туды, дзе гуляюць хлапцы i дзяўчаты. Уся кампанiя пойдзе туды - i от ужо Тоня Базылькевiч натуральна ўвайшоў у гэтую кампанiю. Само сабой выйдзе так, што ён астанецца там. I, напэўна, такая яго iнiцыятыва ў гэтай справе зробiць тое, што нiхто не гукне на яго мянушкай, нiхто не будзе пытацца, чаму гэта ён раптам пачаў шукаць кампанii, цягнуцца да моладзi, прыглядацца да дзяўчат, хадзiць вечарамi па вулiцы. Тоня выйшаў на загуменне i пералез цераз Бiрылаў жардзяны плот. Клён стаяў голы, сухое бадылле на ўзмежку растапырвалася ва ўсе бакi i чаплялася за ногi. Па няроўнай мёрзлай зямлi пустога капуснiку Тоня Базылькевiч падышоў да самага Бiрылавага гумна. У гумне гарэў агонь. Тоня ўставiў вока ў шчылiну - мала што ён мог разгледзець так сваiм хворым вокам. "Няўжо зладзеi будуць палiць агонь?" Ён абышоў навакол гумна i падышоў к дзвярам. Яны былi зачынены, але ў iх у адным месцы быў выламан кавалак дошкi. Тоня глянуў праз дзiрку ў сярэдзiну. Доўгi, як жэрдка, Бiрыла стаяў непадалёк ад дзвярэй, пры левай сцяне, i штосьцi калупаўся ў малатарнi. "Сам гаспадар, якое дзiва, што..." Тоня плюнуў i пайшоў назад. Але не ступiў ён i трыццацi крокаў, як шкрабанулiся дзверы, святло пабегла ў шчылiнах сцен, пасля пайшло палосамi па зямлi. Бiрыла iшоў пад паветак, у манеж, дзе ўпрагалiся ў малатарню конi. Раптам зноў пачало трашчаць дрэва, Тоня прытулiўся к сцяне, падышоўшы блiжэй. Лiхтар асвятляў вычасаныя калiсьцi iм, Тонем, кулакi, шасцярню яго ж уласнай работы, вал. Бiрыла разварочваў шасцярню, пасля пачаў выбiваць кулакi i расколваць кожны напалам сякерай. Здзiўлены Тоня хацеў спачатку запытаць, чаму гэта ўсё самiм гаспадаром робiцца, але старая закаранелая нянавiсць памiж iм i Бiрылам не дазволiла яму загаварыць. Так ён i пайшоў назад. Было позна, хлопцы i дзяўчаты разыходзiлiся. Тоня пераходзiў вулiцу ўпоперак, да сваёй хаты. Трое хлопцаў перанялi яго на дарозе:
- Тонiк, дзе ты быў гэта?
- От быў.
- Недзе да дзяўчат ходзiш i нам не кажаш?
- Вы мне таксама не кажаце, хэ-хэ.
- Ну бывай, Тонiк.
Яны пайшлi. Тоня падумаў: "Што ж, я iм i сапраўды як бы не сказаў нiчога. Можа, яны i някепскiя хлопцы. Але што iм сказаць?" Тут ён гукнуў iм наўздагон:
- Эй вы, ведаеце што? (Тыя сталi. Тоня падышоў да iх.) Бiрыла малатарню сам сваю ломiць.
Адзiн хлопец сказаў:
- Сам сваю? От дурань, няхай бы лепш табе аддаў, гэта ж твая работа, а ён табе не заплацiў.
I ён зарагатаў. Тоня абазваўся:
- Не заплацiў, халера.
Другi хлопец здагадаўся:
- Хадзем глянем.
Усе пайшлi i, чыркаючы запалкамi, убачылi паламаную малатарню.
Назаўтра к Тоню явiлася сельсавецкая камiсiя.
- Хадзем, Тоня.
- Куды?
- К Бiрылу ў гумно.
- Чаго?
- Як чаго? Ты ж сам агледзеў, а цяпер "чаго".
Бiрыла так загаварыў пра ўсё гэта:
- Каб так лiхi на свеце жыў i быў, як гэты Дойла бачыў, што я ламаў малатарню. Каб сваё ды ламаць?
- Цяпер гэта не тваё ўжо. I сам ты тут доўга не будзеш. А за тое, што псаваў, пойдзеш пад суд.
- Я не ламаў.
- От жа сведка.
- У гэтага сведкi вочы не свецяць. Ён на мяне ў злосцi. Ён сваiмi вачыма не мог бачыць. Гэта ж Дойла. Дойла дурны!
- Добра, так i запiшам у акт, што зневажаў мянушкай таго чалавека, якi выкрыў злачынства. I за гэта судзiць будуць. Нiчога, Тоня, наплюй, не зважай. За гэта суд упячэ.
- Добра, так i запiшам у акт, што зневажаў мянушкай таго чалавека, якi выкрыў злачынства. I за гэта судзiць будуць. Нiчога, Тоня, наплюй, не зважай. За гэта суд упячэ.
"За знявагу Тонi Бiрылу будуць судзiць?"
Тоня, аднак, не ўзяў гэта на ўвагу. Сапраўды, гэта небывалая рэч! Паверыў ён толькi тады, калi праз некалькi дзён паклiкалi яго пацвердзiць тое, што ён сапраўды бачыў, як Бiрыла ламаў малатарню i як пасля аблаяў яго мянушкай.
Тонi не было, калi раскулачвалi, судзiлi i высылалi Бiрылу. Тоня ў гэты час ляжаў у бальнiцы. Вечарам таго дня, калi ён пацвердзiў свае паказаннi наконт Бiрылы, большы яшчэ, як калi, сум агарнуў яго. Уся справа была ў тым, што ён цяпер, можна сказаць, з гэтага вечара сам глядзець пачаў на сябе як бы звысоку. Смутак часамi ападаў да лёгкай журбы, пасля зноў даходзiў да найвялiкшага гарту.
"Колькi год я пражыў на свеце? Гадамi сваiмi - цi таварыш я маладым знаёмым людзям? Дзе ж дзелася маладосць? Мураваны скляпок з'еў яе?"
Тоня пачаў дзейнiчаць. Ён ледзьве прычакаў канца ночы. З самага ранку рушыў ён у горад. Явiўся ў бальнiцу, паказаў вочы.
"Чорт яго забяры ўсё, з скляпкамi, з хлевушкамi, усё спушчу, а вочы напраўлю. Хоць адной хiбай будзе ў мяне менш" - так думаў Тоня ў той момант, калi доктар даследаваў яго вочы.
- Можа, якую суму трэба ўнесцi ў бальнiцу, то я магу, - сказаў нарэшце Тоня доктару.
Доктар зiрнуў на Тоню:
- А вы што, багаты?
- Якi там багаты! Але вочы каб як вылечыць.
I Тоня паказаў сваю даведку з сельсавета.
- Можаце свае сумы трымаць пры сабе, - усмiхнуўся доктар.
Тоня ляжаў у бальнiцы чатыры месяцы. Вярнуўся ён дадому тады, калi малады калгас наладжваў сваю работу.
Увосень трэба было малацiць. Пасля Бiрылавых рук малатарню нельга было пускаць. Трэба было намалацiць жыта i пасеяць, усё трэба было рабiць скора. Тоня ўзяўся направiць малатарню за тры днi. Яму далi падручных памагатых.
Тры днi i тры ночы Тоня не пакiдаў работы. Можна сказаць, ён i не спаў гэты час. Так не стараўся ён некалi i каля мураванага скляпка. Вочы яго свяцiлi добра, i ён спрытна вычэсваў i выгаблёўваў дрэва. Адвячоркам, скончыўшы работу, калгаснiкi сыходзiлiся глядзець, цi сапраўды будзе зараз гатова малатарня. Кожны бедаваў, што работа можа зацягнуцца. Многа людзей з надзеяй паглядалi на Тоню - калi зробiць, то вельмi будзе добра, выратуе ўсiх.
Позна ўвечары трэцяга дня месяц стаяў над паплаўным туманам. Тоню хацелася выйсцi туды, на агароды, цераз гэтыя шырока расчыненыя дзверы: агародамi вяла найкарацейшая сцежка дадому. Газа ў лямпе выгарвала. Кнот пагарэў i куродымеў. Гэта вельмi вялiкая работа стомленаму чалавеку - iсцi браць з кута бляшанку з газай, налiваць у лямпу, закручваць. Няхай тухне!
У той якраз момант, як патухла лямпа, Тоня Базылькевiч, разглядаючы пры месячным святле кола над шасцярнёй, стаў на лескi, прыставiў i ўвагнаў абухам апошнi кулак. Малатарня гатова!
Нiколi яшчэ не было такой радасцi. Цяпер можна з гонарам заявiць усiм людзям. Заўтра ўсе ўбачаць.
Ледзьве цягнучы ад стомы ногi, Тоня павалокся сцежкай дадому. Здалёк была вiдна ад двара сцяна Насцiнай хаты.
"Можна i праз Насцiн двор прайсцi. Там выйду на вулiцу, а там i дадому".
У Насцiным двары ён спынiўся.
"Можа, зайсцi? Цяпер жа ў мяне мянушкi няма. I яе iмя цяпер не мянушка, а iмя, сапраўднае, чалавечае".
Ён увайшоў у хату.
- Скончыў, гатова! - сказаў ён замест "добры вечар". - Ледзьве ногi валаку. От бо працы было! Смага мяне мучыць.
- Пачакай, братка, садзiся. У мяне квас на вiшнях. Я табе зараз...
Насця хапiла збанок i выскачыла ў сенцы.
- Рукi памыць, цi што, - сказаў Тоня i з конаўкай вады выйшаў на двор.
Туман плыў над агародамi, паплавамi, цераз платы i садавыя дрэвы. Месяц стаяў высока.
- На ручнiк, - зашаптала Насця.
Яна ўся аблiта была малочным святлом.
1934