- Раймалы-ага! - яму ў адказ сказала Бегiмай. - Мара мая здзейснiлася. Я буду iсцi ўслед за табой. Толькi загадай. Каб песня з песняй спалучалiся, каб кахаць мне цябе i быць тваёй каханай. З тым жыццё сваё табе даручаю без аглядкi.
Так спявалiся песнi.
I тут навiдавоку ўсяго стэпавага народу ўмовiлiся яны сустрэцца праз дзень на кiрмашы вялiкiм, дзе будуць спяваць для ўсiх, хто прыехаў.
У той жа час тыя, што параз'язджалiся з провадаў, вестку разнеслi па ўсёй акрузе аб тым, што Раймалы-ага i Бегiмай на кiрмашы будуць спяваць!
- На кiрмаш!
- На кiрмаш коней сядлайце!
- На кiрмаш акынаў слухаць прыязджайце!
Пагалоска людская рэхам ляцела:
- Вось свята будзе!
- Вось пацеха!
- Вось хараство!
- Якая ганьба!
- Як здорава!
- Бессаромнасць якая!
А Раймалы-ага i Бегiмай рассталiся пасярод дарогi:
- Да кiрмаша, родная Бегiмай!
- Да кiрмаша, Раймалы-ага!
I, аддаляючыся, яшчэ крычалi з сядла:
- Да кiрмаша!
- Да кiрмаша, Раймалы-ага!
Дзень быў на зыходзе. Вялiкi стэп спакойна захiнаўся белай летняй смугой. Паспела трава, гаркава пахла, прахалодай свежай веяла пасля дажджу ў гарах, ляцелi каршуны перад заходам сонца нiзка i няспешна, пасвiствалi птахi, славячы вечар мiрны.
- Якая цiшыня, якая любата! - сказаў Раймалы-ага, гладзячы каня па грыве. - Ах, Сарала, ах, стары, мой слаўны конь, няўжо жыццё такое прыгожае, што нават на зыходзе дзён так кахаць можна?
А Сарала iшоў сабе дарожнай ступой, пафыркваў, спяшаючыся дахаты, каб ногi адпачылi, бо цалюткi дзень хадзiў пад сядлом, вады рачной яму папiць хацелася, у полi папасвiцца пры месячным святле.
А вось i аул ля ракi. Вось юрты, вось агнi вясёлыя дымам страляюць.
Раймалы-ага злез з каня. Прысеў адпачыць каля ачага, знадворку. Але тут нехта падышоў. Суседскi хлопец.
- Раймалы-ага, вас просяць людзi ў юрту.
- Якiя людзi?
Пераступiўшы парог, убачыў Раймалы-ага старэйшын роду, якiя сядзелi цесным паўкругам, i сярод iх, крыху збоку - брата Абдзiльхана. Той быў пануры. Вочы не падымаў, як быццам нешта хаваў у iх.
- Мiр вам! - прывiтаў Раймалы-ага сваякоў. - Цi не здарылася бяда?
- Цябе мы чакаем, - прамовiў самы галоўны.
- Калi мяне, то я тут, - адказаў Раймалы-ага, - i збiраюся месца выбраць, каб сесцi ў крузе.
- Пачакай! Спынiся ў дзвярах! - пачуў ён загад.
- Што гэта значыць? Пакуль я гаспадар гэтай юрты.
- Не, ты не гаспадар! Не можа быць гаспадаром стары чалавек, якi страцiў розум.
- Пра што вы?
- Пра тое, што з гэтага часу ты дасi клятву нiдзе i нiколi не спяваць, не хадзiць нiкуды i зусiм выкiнуць з галавы тую дзеўку, з якой ты сягоння спяваў брыдкiя песнi: забыў пра сваю пярэстую бессаромную бараду, забыў пра гонар свой i наш. Дык паклянiся! Што на вочы ёй ты больш нiколi не трапiш!
- Дарэмна трацiце вы словы. Я паслязаўтра на кiрмашы буду з ёй спяваць, пры ўсiм народе.
Тут галасы ўзнялiся:
- Ды ён жа нас зняславiць!
- Пакуль не позна, адмаўляйся!
- Ды ён з глузду з'ехаў!
- Ды ён, i праўду, крануўся з розуму!
- Ану цiшэй! Памаўчыце! - навёў парадак галоўны суддзя. - Дык вось, Раймалы-ага, ты ўсё сказаў?
- Я ўсё сказаў.
- Вы чулi, патомкi рода Баракбая, што супляменнiк наш, грэшны Раймалы, сказаў?
- Мы чулi.
- Тады паслухайце, што я скажу. Напачатку табе скажу, няшчасны Раймалы. Усё жыццё ў беднасцi, у гулях правёў ты, спяваў, на дамбры брынкаў, камедыянтам быў. Ты ўсё сваё жыццё патрацiў, каб пацяшаць другiх. Табе мы даравалi тваю распуснасць, калi ты быў маладым. Цяпер ты стары, цяпер ты смешны. Пара пра смерць падумаць, пра пакорлiвасць. А ты на забаву i зласлоўе чужым аулам з той дзеўкай звязаўся, як ветрагон апошнi, зняважыў звычаi, законы i не жадаеш скарыцца нам, дык няхай пакарае цябе бог, сам на сябе наракай. Цяпер другое слова. Устань, Абдзiльхан, ты брат яго адзiнакроўны, ад адных бацькоў, i ты апора наша i надзея. Цябе мы валасным хацелi бачыць ад iмя ўсiх баракбаеў. Але брат твой здурнеў зусiм, ён сам не разумее, што робiць, i можа стаць перашкодай у гэтай справе. А таму ты можаш зрабiць з iм так, каб здурнелы Раймалы не няславiў нас на людзях, каб нiхто не мог нам плюнуць у вочы, каб на пасмешышча аддаць не адважыўся род баракбаеў!
- Нiхто мне не прарок i не суддзя, - загаварыў Раймалы-ага, папярэджваючы Абдзiльхана. - Мне шкада вас, якiя сядзяць тут i не сядзяць, вы памыляецеся, вы вырашаеце тое, што немагчыма вырашаць. Не ведаеце вы, дзе iсцiна, дзе шчасце на гэтым свеце. Няўжо нельга спяваць, калi хочацца спяваць, няўжо сорамна кахаць, калi каханне прыходзiць, падараванае богам на вяку? Гэта ж самая вялiкая радасць на зямлi - каханню радавацца людскому. Калi i вы мяне лiчыце вар'ятам толькi таму, што я спяваю, i ад кахання, якое прыйшло няўчасна, не адступаю,i радуюся яму, то я пайду ад вас. Пайду, свет клiнам не сышоўся. Зараз жа сяду на Саралу, паеду да яе, каб з'ехаць разам у край iншы, каб не трывожыць вас нi песнямi, нi паводзiнамi сваiмi.
- Не, не пойдзеш! - усклiкнуў грозна Абдзiльхан, якi ўвесь гэты час маўчаў. - Адсюль ты нiкуды не выйдзеш. Нi на якi кiрмаш табе няма ходу. Цябе лячыць мы будзем, пакуль твой розум не знойдзе сябе.
З гэтымi словамi брат схапiў дамбру.
- Вось так! - I вобземлю кiнуў, растаптаў яе, як бык раз'юшаны топча пастуха. - З гэтага часу ты спяваць забудзеш! Эй, вы, прывядзiце клячу гэтую, Саралу! - I падаў знак.
I тыя, што на двары стаялi напагатове, ад канавязi хутка падагналi Саралу.
- Зрывай сядло! Кiдай сюды! - загадаў Абдзiльхан i выхапiў аднекуль сякеру. Сядло сек ён сякерай, аж ляцелi трэскi.
- Вось! Нiкуды ты не паедзеш! Нi на якi кiрмаш! - I ў злосцi парэзаў конскую збрую, адно стрэмя ў адзiн бок, другое ў другi бок.
Са страху пачаў кiдацца Сарала, прысядаў, хрыпеў, грыз цуглi, быццам ведаў, што i яго чакае такi ж лёс.
- Дык значыць, ты на кiрмаш сабраўся? На Сарале верхам? Дык паглядзi! лютаваў Абдзiльхан.
I тут жа сваякi звалiлi Саралу з ног, валасяным арканам звязалi каня. А Абдзiльхан магутнай пяцярнёй, схапiўшы каня за храп, задраўшы яму галаву, над горлам безабаронным нож занёс.
Iрвануўся з усяе сiлы Раймалы-ага з рук, што трымалi яго.
- Спынiся! Не забiвай каня!
Але не паспеў. Бо кроў струменем гарачым лiнула з-пад нажа, у вочы лiнула, як цемра сярод дня. I ўвесь у крывi, якая яшчэ дымiлася, аблiты крывёю Саралы, з зямлi, хiстаючыся, устаў Раймалы-ага.
- Дарэмна! Я ж пешшу пайду! Я на каленях папаўзу! - адказаў зганьблены спявак, выцiраючыся палою.
- Не, i пешшу ты не пойдзеш! - сказаў Абдзiльхан. - Табе адсюль не адысцi нi на крок! - I нечакана закрычаў: - Хапайце! Глядзiце, ён вар'ят! Звяжыце яго, а не то чаго-небудзь наробiць.
Тут крыкi ўзнялiся:
- Сюды вяроўку!
- Скруцiце рукi!
- Круцi тужэй!
- Ён звар'яцеў! Клянуся!
- Глядзi, вочы якiя!
- Ён страцiў розум, ей-ей!
- Цягнiце яго сюды, да бярозы!
Ужо стаяў месяц высока над галовамi. Стаяла цiшыня. Зусiм цiха было на небе i на зямлi. Прыйшлi нейкiя шаманы, вогнiшча расклалi i ў дзiкiм танцы выганялi злы дух, якi зацьмiў розум вялiкага песняра.
А ён стаяў, прывязаны да бярозы, i рукi яго былi туга сцягнуты за спiною.
Потым прыйшоў мула, каб чытаць малiтвы з карана. На правiльны шлях настаўляў мула.
А ён стаяў, прывязаны да бярозы, з рукамi, якiя былi сцягнуты за спiною.
I, звяртаючыся да брата Абдзiльхана, заспяваў Раймалы-ага:
"Апошнi змрок забiраючы з сабою, прыходзiць ноч, i дзень наступны з ранiцай прыйдзе зноў. Але для мяне з гэтага часу святла няма. Ты сонца адабраў у мяне, няшчасны брат мой Абдзiльхан. Ты рады, панура радуешся, што разлучыў мяне з каханай, ад бога пасланай на зыходзе гадоў. Але знаў бы ты, якое шчасце я нашу з сабою, пакуль дыхаю, пакуль не перастала бiцца сэрца. Ты прывязаў мяне, прыкруцiў пятлёй да дрэва, а я не тут зараз, няшчасны брат мой Абдзiльхан. Тут толькi цела тленнае маё, а дух мой, як вецер, прабягае адлегласцi, як дождж, злiваецца з зямлёй, я кожнае iмгненне з маёй каханай неразлучны, як голас яе, як само яе дыханне з ёй. Калi яна прачнецца на свiтаннi, я казярогам дзiкiм з гор да яе прыбягу i буду чакаць на каменнай строме, калi яна з юрты выйдзе ўранку. Калi яна агонь запалiць, я стану дымам салодкiм, абвейваць яе я буду. Калi яна паскача на канi i цераз брод рачны перабiрацца пачне, я буду пырскамi ляцець з-пад капыт яе каня, я буду пырскамi халадзiць яе твар i рукi. Калi ж заспявае яна, я песняю буду..."
Над галавою ледзь чутно зашалясцелi галiнкi па долку. Дзень наставаў. Даведаўшыся, што Раймалы-ага страцiў розум, паглядзець на яго прыехалi суседзi. Не злазячы з коней, яны збiлiся ў гурт, трымаючыся на адлегласцi.
А ён стаяў у парваным адзеннi, прывязаны да бярозы. I песню спяваў, тую песню, якая славутай стала пасля:
З чорных гор калi пойдзе качэўе,
Развяжы мне рукi, брат мой Абдзiльхан.
З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,
Дай мне волю, брат мой Абдзiльхан.
Не гадаў я, не думаў, што табою буду
Звязаны я па руках i па нагах.
З чорных гор калi пойдзе качэўе,
З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,
Развяжы мне рукi, брат мой Абдзiльхан,
Не гадаў я, не думаў, што табою буду
Звязаны я па руках i па нагах.
З чорных гор калi пойдзе качэўе,
З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,
Развяжы мне рукi, брат мой Абдзiльхан,
Сам я ў неба дарогу знайду.
З чорных гор калi пойдзе качэўе,
Я на кiрмаш не траплю, Бегiмай.
З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,
Не чакай мяне там, Бегiмай.
Мы з табою спяваць там не будзем,
Конь мой не паспее, сам я не дайду.
З чорных гор калi пойдзе качэўе,
З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,
На кiрмаш не прыйду, Бегiмай.
Бо я ў неба дарогу знайшоў...
Вось якая яна, гiсторыя гэтая...
Цяпер, па дарозе на Ана-Бейiт, праводзячы Казангапа ў апошнi шлях, пра гэта ўсё думаў неадчэпна Едыгей.
XI
Цягнiкi ў гэтых мясцiнах iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход. А па абодвух баках чыгункi тут ляжалi, вялiкiя пустынныя прасторы - Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў...
У гэтых мясцiнах адлегласцi вымяралiся адносна чыгункi, як ад Грынвiчскага мерыдыяна...
А цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...
Мiнаваўшы вельмi доўгi праезд уздоўж чырвонапясчанай стромы Мала-Кумдычап, дзе некалi кружыла Найман-Ана ў пошуках свайго сына-манкурта, яны апынулiся на подступах да Ана-Бейiта. I тут здарылася першая нечаканка. Яны напаролiся на перашкоду - агароджу з калючага дроту.
Едыгей спынiўся першы - вось табе i раз! Ён нават прыўстаў на страмёнах i паглядзеў направа, паглядзеў налева - наколькi ахапiць вокам, нiтаваўся паўсюль непраходны калючы дрот, начэплены ў некалькi радоў на жалезабетонныя чыгунныя слупы.
Ззаду спынiлiся трактары. Першым выскачыў з кабiны Сабiтжан, за iм Доўгi Эдыльбай.
- Што такое? - махнуў рукой Сабiтжан на агароджу. - Не туды патрапiлi, цi што? - запытаўся ён у Едыгея.
- Чаму не туды? Туды, ды толькi вось дрот узяўся аднекуль, каб яго чорт узяў!
- Няўжо яго раней не было?
- Не было.
- Што рабiць цяпер? Як мы паедзем далей?
Едыгей прамаўчаў. Ён i сам не ведаў, што рабiць.
- Эй, ты! Ану спынi трактар! Хопiць тарахцець! - раздражнёна кiнуў Сабiтжан Калiбеку, што высунуўся з кабiны.
Той заглушыў матор, за iм замоўк i экскаватар. Стала цiха. Зусiм цiха.
Вялiкi саразекскi стэп распасцiраўся пад небам ад краю i да краю зямлi, але праходу да Ана-Бейiцкага могiльнiка не было.
Першы парушыў маўчанне Доўгi Эдыльбай:
- А што, Едыке, раней дроту тут не было?
- Зроду не было! Першы раз бачу.
- Выходзiць, што абгарадзiлi зону спецыяльна. Для касмадрома, напэўна? выказаў здагадку Доўгi Эдыльбай.
- Вiдаць. Iнакш нашто столькi працы - у голым стэпе такую агароджу ставiць. Некаму ж прыйшло ў галаву. Што ўздумаецца, тое i робяць, каб iх чорт узяў! - вылаяўся Едыгей.
- Ды што тут лаяцца! Трэба было даведацца, перш чым выязджаць на пахаванне ў такую далеч, - панура сказаў Сабiтжан.
Настала цяжкая паўза. Буранны Едыгей непрыязна глянуў зверху ўнiз, з вышынi Каранара на Сабiтжана, якi стаяў побач.
- Ты вось што, родны, пацярпi крыху, не мiтусiся, - сказаў ён як мага спакойней. - Раней тут не было калючага дроту, адкуль было ведаць?
- Вось пра гэта i гаворка, - буркнуў Сабiтжан i адвярнуўся.
Зноў змоўклi. Доўгi Эдыльбай нешта меркаваў.
- Што ж рабiць цяпер, Едыке? Што рабiць? Цi ёсць iншая дарога на могiльнiк?
- Павiнна быць. Чаму ж не? Ёсць тут дарога, кiламетраў пяць управа, адказаў Едыгей, азiраючыся па баках. - Давайце рушым туды. Не можа быць, каб без праезду - нi туды нi сюды.
- Гэта дакладна, што там ёсць дарога? - задзiрлiва ўдакладнiў Сабiтжан. А то якраз атрымаецца - нi туды нi сюды!
- Ёсць, ёсць, - запэўнiў Едыгей. - Сядайце, паехалi. Не будзем марнаваць час.
I яны зноў рушылi. Зноў затарахцелi ззаду трактары. Паехалi ўздоўж дроту.
Едыгей перажываў. Ён быў вельмi збянтэжаны гэтым. Як жа так, злаваў ён у душы, пазакрывалi, агарадзiлi ўсё вакол, а на могiльнiк дарогi не паказалi. Вось справы, вось жыццё! I, аднак, у яго была надзея - павiнен быць нейкi ўказальнiк i на гэтым, паўднёвым, баку.
Так яно i сталася. Выехалi проста да шлагбаўма.
Наблiжаючыся да шлагбаўма, Едыгей звярнуў увагу на належную трываласць прапускнога пункта: моцныя бетонныя маналiты па краях, каля самага праезду з краю дарогi цагляны дамок з шырокiм, скрозь суцэльным шклом, зверху, на плоскiм даху, былi ўстаноўлены два пражэктары. Ад шлагбаўма далей iшла асфальтаваная дарога. Едыгей затурбоцiўся.
Пры iх паяўленнi з памяшкання для паставых выйшаў зусiм яшчэ маладзенькi бялявы салдат з аўтаматам цераз плячо - руляй унiз. Абцягваючы на хаду гiмнасцёрку i папраўляючы фуражку на галаве дзеля большага сур'ёзу, ён спынiўся ля паласатага шлагбаўма з непрыступным выглядам. I ўсё ж спачатку павiтаўся, як толькi Едыгей падышоў да самай перакладзiны, якая перагароджвала дарогу.
- Добры дзень, - казырнуў вартавы, глянуўшы на Едыгея светла-блакiтнымi, яшчэ дзiцячымi вачамi. - Хто такiя? Куды накiравалiся?
- Ды мы тутэйшыя, салдат, - адказаў Едыгей, усмiхаючыся хлапечай строгасцi вартавога. - Вось вязём чалавека, старога нашага, пахаваць на могiльнiку.
- Без пропуску нельга, - адмоўна пакруцiў галавой маладзенькi салдат, з асцярогай адхiляючыся ад Каранаравай зубатай пашчы, якая жавала жвачку. - Тут ахоўная зона, - растлумачыў ён.
- Разумею, але нам жа на могiльнiк. Ён тут недалёка. Што тут такога? Пахаваем i назад. Нiякай затрымкi.
- Не магу. Не маю права, - адказаў вартавы.
- Паслухай, родны. - Едыгей нахiлiўся з сядла так, каб лепей было вiдаць яго баявыя ордэны i медалi. - Не староннiя мы. Мы з раз'езда Баранлы-Бураннага. Чуў, пэўна. Мы свае людзi. Пахаваць вось трэба. Мы толькi на могiльнiк i назад.
- Ды я ж разумею, - пачаў быў вартавы, пацiскаючы плячамi, але тут не ў час падышоў Сабiтжан з напускным выглядам важнага, дзелавога чалавека.
- Што такое? У чым справа? Я з аблпрадсавета, - заявiў ён. - Чаму затрымка?
- Таму што нельга.
- Я ж кажу, таварыш паставы, што з аблпрафсавета.
- А мне ўсё роўна, адкуль вы.
- Як гэта так? - сумеўся Сабiтжан.
- А так, ахоўная зона.
- Тады нашто доўгiя размовы? - абразiўся Сабiтжан.
- А хто доўга гаворыць? Я вось тлумачу з павагi да чалавека на вярблюдзе, а не вам. Каб яму было зразумела. А наогул я не маю права ўступаць у гаворку з пабочнымi асобамi. Я на пасту.
- Значыць, праезду на могiльнiк няма?
- Не. Не толькi на могiльнiк. Тут праезду няма нiкому.
- Ну тады што гаварыць! - раззлаваўся Сабiтжан. - Я так i ведаў! - кiнуў ён Едыгею. - Так i ведаў, што глупства атрымаецца! Дык не! Куды там! Ана-Бейiт! Ана-Бейiт! Вось табе i Ана-Бейiт! - I з гэтымi словамi ён, узлаваны, адышоў, сплёўваючы злосна i нервова.
Едыгею стала няёмка перад маладзенькiм вартавым.
- Прабач, сынок, - сказаў ён яму па-бацькоўску. - Зразумелая рэч. Ты службу нясеш. Але нябожчыка цяпер куды падзець? Гэта ж не бервяно, каб скiнуў ды паехаў.
- Ды я разумею. А што я магу? Мне як скажуць, так я павiнен i зрабiць. Я ж не начальнiк тут.
- Та-ак, спра-вы, - разгублена працягнуў Едыгей. - А сам жа ты адкуль родам?
- Вологодскi я, бацька, - праокаў вартавы сарамлiва i, па-дзiцячы не хаваючы радасць, усмiхнуўся, бо прыемна было адказваць яму на гэтае пытанне.
- Дык што, у вас у Волагдзе таксама так - на могiльнiку вартавыя стаяць?
- Ды што ты, бацька, нашто! Але тут жа закрытая зона. Ды ты, бацька, сам служыў i ваяваў, гляджу, нябось, ведаеш, служба ёсць служба. Хачу цi не хачу, але абавязак. Куды падзенешся?
- Яно-то так, - згадзiўся Едыгей, - толькi куды цяпер нам з нябожчыкам?
Яны замоўклi. I тады, падумаўшы, салдацiк са спачуваннем паглядзеў на Едыгея, а потым матлянуў бялявай сваёй галавой:
- Не, бацька, не магу! Не маю права!
- Што ж, - толькi i сказаў канчаткова разгублены Едыгей.
Яму было вельмi цяжка павярнуцца тварам да сваiх спадарожнiкаў, таму што Сабiтжан усё больш распаляўся недарэчным гневам. Во падышоў да Доўгага Эдыльбая.
- Я ж гаварыў! Не трэба было цягнуцца ў такую далеч. Гэта ж забабоны! Марочыце галаву сабе i другiм. Якая рознiца, дзе пахаваць нябожчыка! Дык не: лопнi, падай iм Ана-Бейiт. I ты таксама мне - едзь, без цябе пахаваем! Вось i хавайце цяпер!
Доўгi Эдыльбай моўчкi адышоў ад яго.
- Паслухай, друг, - сказаў ён вартавому, падышоўшы да шлагбаўма. - Я таксама служыў i таксама ведаю такi-сякi парадак. Тэлефон у цябе ёсць?
- Ёсць, канечне.
- Тады так - тэлефануй начальнiку па варце. Далажы, што мясцовыя жыхары просяць, каб ён дазволiў праезд на могiльнiк Ана-Бейiт.
- Як? Як? Ана-Бейiт? - перапытаў вартавы.
- Ана-Бейiт. Так называецца наш могiльнiк. Патэлефануй, сябар, iншага выйсця няма. Няхай асабiста атрымае дазвол для нас. А мы - будзь упэўнены, акрамя могiльнiка, нас тут нiшто не цiкавiць.
Вартавы задумаўся, пераступаючы з нагi на нагу, наморшчыўшы лоб.
- Ды ты не сумнявайся, - сказаў Доўгi Эдыльбай. - Усё па ўставу. На пост прыбылi пабочныя асобы. Ты дакладваеш начальнiку варты. Вось i ўся механiка. Што ты на самай справе! Ты абавязаны далажыць.
- Ну добра, - кiўнуў вартавы. - Зараз пазваню. Толькi начальнiк варты ўвесь час па тэрыторыi ездзiць, па пастах. А тэрыторыя ж вунь якая!