Аднак Калет казала мне:
- Галоўнае, нiякай лiтаратуры!
I казала праўду.
Проста распавядаць гiсторыi, з самага пачатку, са стараннасцю чырванадрэўшчыка, якi працуе за варштатам. I няважна, цi здарыцца цуд, цi не, дадасца астатняе цi не дадасца. Я, некалi такi неўтаймаваны, раптам настолькi змiрнеў, што вырашыў расказваць свае гiсторыi сама простым людзям.
Аднае ранiцы я скупiў у кiёсках усе танныя народныя раманы, якiя мог знайсцi. Тады iх было безлiч, прычым усiх вiдаў. Раманы для краўчых, для машынiстак, неверагодныя драмы для брамнiц, гiсторыi на ружовай вадзiчцы для анемiчных паненак. Былi i прыгоднiцкiя раманы для хлопчыкаў - пра iндзейцаў, буканьераў, пiратаў, разбойнiкаў з вялiкае дарогi i джэнтльменаў-рабаўнiкоў. Я адкрыў сапраўдную iндустрыю, якая выпускала велiзарную колькасць дакладна вызначанай цi, як мы сказалi б цяпер, стандартызаванай прадукцыi - ад кнiжачкi ў некалькi старонак за дваццаць пяць сантымаў да таўшчэзнага, надрукаванага дробненькiм шрыфтам на шурпатай паперы народнага рамана за франк дзевяноста пяць.
Я навучыўся вырабляць усе вiды гэтае прадукцыi, пачынаючы са сцiплага танюткага раманчыка, якi краўчыха суне сабе ў сумку, каб потым пралiваць над iм слёзы, i канчаючы чуллiвай гiсторыяй, якая паўгода друкуецца на апошняй старонцы тыднёвiка. I цяпер я зусiм не саромеюся. Наадварот. Прызнаюся вам, што гэты перыяд свайго жыцця я ўспамiнаю з сама вялiкай пяшчотаю, калi не з журбою. Безумоўна, тады я не надта ганарыўся сваiмi творамi, якiя падпiсваў шаснаццаццю псеўданiмамi. I, каб не вельмi ўжо апускаць галаву, мне прыходзiлася часта паўтараць сабе, што Бальзак дый многiя iншыя пiсьменнiкi дэбютавалi гэтаксама. Сцiпласць прыходзiць да чалавека з узростам, i гэта, несумненна, цудоўна.
Я быў гэтакi дробны рамеснiк, вырабляльнiк, так бы мовiць. I, як такi, кожны тыдзень прыходзiў па заказы да буйных прадпрымальнiкаў - выдаўцоў народных раманаў. I, як кожны рамеснiк, пачаў з адлiку сабекошту ў залежнасцi ад гадзiннай выпрацоўкi.
"Значыцца, - прыкiдваў я, - працуючы па восем гадзiн, я магу друкаваць па восемдзесят старонак у дзень. Iнакш кажучы, тры днi на прыгоднiцкi раман у дзесяць тысяч радкоў* за пятнаццаць тысяч франкаў цi шэсць дзён на раман пра каханне ў дваццаць тысяч радкоў за тры тысячы франкаў..."
* Тут пiсьменнiк, канечне, мае на ўвазе нейкiя iншыя, а не нашыя звыклыя кнiжныя або машынапiсныя старонкi. 10 000 радкоў - гэта сама болей 37 старонак такой кнiгi, якую вы цяпер чытаеце. Найлепшая машынiстка наўрад цi зможа механiчна перадрукаваць за дзень 80 старонак чыстага "сiменонаўскага" тэксту. (Заўв. перакладнiка.)
I я выстройваў свой бюджэт. За столькi вось тысяч радкоў у год, iнакш кажучы, за столькi вось гадзiн працы, я меў мажлiвасць набыць аўтамабiль. За столькi вось мог дазволiць займець шафёра, якi будзе развозiць мае рукапiсы. А пачынаючы з вось столькiх - гэта ўжо яхта, якую мне страшэнна хацелася мець, гэта плаваннi, адкрыты мне цалкам свет.
Але гэта толькi адзiн бок праблемы. Разумееце, я хацеў жыць. Але не дзеля сябе, не праз звычайную прагу жыцця, а таму, што ўсвядомiў: iншаму чалавеку можа быць перададзена з дапамогаю лiтаратуры толькi тое, што я перажыву сам. Мне трэба было зведаць свет ва ўсiх ягоных аблiччах, па гарызанталi, iнакш кажучы, на ўсiм ягоным працягу: убачыць краiны i народы, мясцiны i звычаi, але адначасна зведаць гэты свет i па вертыкалi, iнакш кажучы, трапiць у сама розныя слаi грамадства, быць сваiм i ў маленькiм бiстро, куды ходзяць рыбакi, i на кiрмашы сярод гандляроў худобаю, i ў салоне ў банкiра.
Дарэчы, пра банкiраў. Дазвольце мне нагадаць адно маё выказванне магчыма, наiўнае - таго часу:
"У маiх кнiгах не будзе банкiраў да тае пары, пакуль я не з'ем з адным з iх за сняданкам яйка ўсмятку".
Жыць, i, паўтараю, жыць напружана.
Жыць, каб потым прыдумваць жыццё.
Жыць, каб расказваць гiсторыi.
Сумуючы па тым часе, я згадваю сваю кватэру на Вагезскай плошчы ў Парыжы, якая некалi называлася Каралеўскаю; на ёй жылi кардынал Рышэлье i панi дэ Сэвiнье*.
* Сэвiнье Мары дэ Рабютэн-Шанталь, маркiза (1626-1696) - французская пiсьменнiца, майстар эпiсталярнай прозы.
Успамiны мае пераважна зiмовыя, бо ўвесну я ўцякаў з Парыжа куды-небудзь на прыроду цi на мора. У чатыры гадзiны ранiцы я ўжо быў на нагах. Не забывайцеся: за дзень я павiнен быў адстукаць свае восемдзесят старонак рукапiсу!
Патрэбны прыгоднiцкi раман? Я наўздагад разгортваў Энцыклапедыю Ларуса. Вось велiзарны, амаль невядомы трохкутнiк Афрыкi... I амаль у самым ягоным цэнтры раён Вялiкiх вадаспадаў... Готэнтоты... Пiгмеi... Невядомыя раслiны, назвы якiх падобныя на песню: напрыклад, калi я не памыляюся, Welchirshia Mirabelis - i ўжо гэтая раслiна проста павiнна быць чымсьцi зусiм незвычайным. Я ўжо бачыў раман... Ён будзе называцца "Мiсцюкi Вялiкiх вадаспадаў", бо я iмгненна ўяўляю сабе, як корпаюцца, нiбыта мурашкi, у неўладкаваным, зусiм яшчэ першабытным сваiм свеце пiгмеi ростам з дзiця. Я жыву ў фантастычным свеце, i кнiжак менавiта пра гэты фантастычны свет патрабуюць маленькiя i нават не вельмi маленькiя дзецi. I вось, седзячы спiнаю да агню ў доме на пышнай Вагезскай плошчы, якая з'яўляецца шэдэўрам архiтэктуры ХVII стагоддзя, я пражыву тры днi ў афрыканскiх джунглях, буду сустракацца з iльвамi, са статкамi сланоў i буйвалаў, з гарыламi i грымучымi змеямi!
Я расказваю гiсторыi, расказваю iх самому сабе. Разумееце? Калi заўтра мяне пацягне ў Азiю, я напiшу "Таямнiцу ламаў" цi "Шы Мацзiн, ахвярнiк", а потым перабяруся ў Цiхi акiян, пабываю ўсюды, куды дазволiць мне забрацца Лярус, дайду ажно да вашай краiны, дзе перажыву ў сваiх уяўленнях змрочную гiсторыю "Вока Юты", а трохi пазней яшчэ адну - у стылi Ракамболя* "Чыкагскiя гангстэры"; там будуць i высачэзнейшыя гмахi, i аўтаматныя перастрэлкi.
* Ракамболь - галоўны персанаж многiх твораў французскага пiсьменнiка П.А.Пансон дзю Тэрайля (1829-1871). Былы гарсон парыжскай кавярнi, Ракамболь цаною неверагодных прыгод пракладвае сабе шлях у вышэйшы свет.
Я вучуся расказваць i расказваю, мажлiва, няўмела - абмежаванай групе чытачоў, якая не жадае, каб парушалi яе звычкi. Кожны тыдзень новы раман, i кожны раз ён адрасаваны новаму чытачу: сёння пятнаццацiгадовым хлапчукам цi сентыментальным жанчынам, заўтра аматарам вострых адчуванняў цi экзотыкi. Так, не сыходзячы з месца, я аб'ехаў увесь свет. I клянуся вам, свет гэты быў цудоўны. Ён жа быў несапраўдны - складзены з кубiкаў, прызначаных чытачам, якiя не жадаюць расчароўвацца.
Час ад часу дзе-небудзь усярэдзiне раздзела, у дыялогу цi апiсаннi, я спрабаваў практыкавацца, для самога сябе, у больш тонкiм пiсьме, гэтаксама як iграюць гамы, i нiхто анiводнага разу не выявiў гэтых фальшывых нот у маiх народных раманах. Я вучыўся сумленна, цярплiва i адначасна пачынаў жыць.
Праз год у мяне ўжо быў аўтамабiль з шафёрам. Яшчэ праз год - яхта, i цяпер ужо прадукцыю сваёй серыйнай вытворчасцi я пасылаў лiтаратурным падрадчыкам з галандскiх, дацкiх, нарвежскiх цi гiшпанскiх портаў.
I тут мне хочацца зрабiць вам адно прызнанне. Не пакiдаючы Вагезскай плошчы, я з дапамогаю энцыклапедый i атласа аб'ездзiў увесь свет. Але аднойчы - я гэта i цяпер памятаю - я прыехаў у Марсель, каб сесцi там на карабель i адправiцца ў Афрыку. Я накiроўваўся ў той самы раён Вялiкiх вадаспадаў, якi з такiм iмпэтам апiсваў. Але калi едзеш у Афрыку, патрэбны трапiчны шлем. I вось я зайшоў у краму капялюшнiка на вулiцы Сэн-Фэрэоль. Гаспадар пачаў прымяраць мне шлемы.
Цi заўважалi вы, што найбольш недарэчна пачувае сябе мужчына (у адрозненне ад жанчыны!), калi перад цьмяным экранам люстра прымервае новы капялюш? Я стаяў у гарадскiм гарнiтуры са шлемам на галаве, а прадавец запэўнiваў мяне:
- Усё роўна якраз як для вас. Менавiта тое, што вам трэба ў Цэнтральнай Афрыцы.
Дык вось, таго дня я зразумеў, што з прыдуманымi народнымi раманамi скончана. Гледзячы на сваё вартае жалю адлюстраванне, я адчуў, што збочыў за новы мыс, можа, сама небяспечны з усiх, што назаўжды развiтаўся з мараю дзеля рэальнасцi, з юнацкай наiўнасцю дзеля трывог i страхаў дарослага мужчыны. Гэты першы мой трапiчны шлем стаў па сутнасцi маiм пашпартам, пропускам у сапраўднае жыццё. I калi б люстэркi мелi памяць, калi б iх кожны тыдзень не мылi, гэтае магло б вярнуць мне аблiчча маладога чалавека, якi да таго гуляў са светам, а цяпер нарэшце ўступаў у яго.
Выгляд у мяне быў досыць напалоханы. Я спрабаваў усмiхнуцца, i ўсмешка мая павiнна была перадаваць упэўненасць, але вусны крывiлiся ад боязi заплакаць, ад чалавечага страху перад рэальнасцю. Згадайце, што так проста i з такiм прадбачаннем казала мне Калет:
- Галоўнае, нiякай лiтаратуры!
Ну што ж! Цесныя кантакты з людзьмi, падарожжы, нават сама мая прафесiя расказчыка гiсторый, якую я пачаў асвойваць, напаўнялi мяне палкiм жаданнем памерацца нарэшце не з надуманымi драмамi, а з рэальнасцю; тады я яшчэ не смеў казаць - з Жыццём.
Змiранасць прыйшла з узростам. Мне было амаль трыццаць, i Жыццё ўяўлялася мне гэтакай свецкай паненкаю, да якой я не смеў падступiцца з налёту. Вось чаму я прыйшоў аднойчы да Феяра, выдаўца большасцi маiх народных раманаў, i сказаў:
Змiранасць прыйшла з узростам. Мне было амаль трыццаць, i Жыццё ўяўлялася мне гэтакай свецкай паненкаю, да якой я не смеў падступiцца з налёту. Вось чаму я прыйшоў аднойчы да Феяра, выдаўца большасцi маiх народных раманаў, i сказаў:
- Я вырашыў узняць планку.
- Як вас зразумець?
- Хачу пасля народных раманаў паспрабаваць раман паўлiтаратурны.
Гэты тэрмiн развесялiў яго, але ў той самы час i збянтэжыў:
- Што вы маеце на ўвазе пад "паўлiтаратураю"?
Блытаючыся, я паспрабаваў растлумачыць:
- Iснуе дзесяць, а то i дваццаць вiдаў лiтаратуры. Яны ўсё роўна як розныя аддзелы ўнiвермага. Iнакш кажучы, iснуюць толькi з маўклiвай дамовы памiж прадаўцом i пакупнiком. У кожнай з гэтых катэгорый свае правiлы, i парушаць iх забаронена з прычын камерцыйнай прыстойнасцi. Над усiм гэтым узвышаецца "чысты" раман, твор мастацтва, якi арыентуецца толькi на сябе самога i не падпарадкоўваецца анiякiм выдавецкiм правiлам. Пакуль я яшчэ не адчуваю сябе досыць сталым, каб падступiцца да яго. Раман, сапраўдны раман нельга напiсаць да сарака гадоў: ён вымагае сталасцi, а раней за сорак яе не дасягнуць. Аднак я лiчу сябе здатным адысцi ад некаторых шаблонаў i ствараць герояў, амаль падобных да жывых людзей, пры ўмове, што буду карыстацца апораю, каркасам, буду абапiрацца на павадыра, а такiм з'яўляецца дэтэктыў. I ад гэтай пары мне хацелася б пiсаць вам па дэтэктыве ў месяц.
- Чаму па адным у месяц?
- Бо паводле маiх разлiкаў гэтага вымагае мой бюджэт.
- А хто мне гарантуе, што вы зможаце вытрымаць такi тэмп?
- Вось вам шэсць раманаў, напiсаных за тры месяцы.
Феяр прачытаў iх i праз тыдзень сказаў:
- Я iх выдаю. - Аднак адразу ж дадаў: - Толькi мы iдзём да катастрофы.
- Чаму?
- Таму што, па-першае, вашы дэтэктывы - нiякiя не дэтэктывы. Яны не навуковыя. Вы не выконваеце правiлаў гульнi.
- Далей?
- Па-другое, у iх няма кахання, хоць бы ў той меры, у якой яно дапускаецца ў дэтэктывах.
- Што яшчэ?
- Па-трэцяе, у iх няма персанажаў вiдавочна сiмпатычных i вiдавочна антыпатычных. Вашыя раманы канчаюцца нi добра, нi дрэнна. Гэта катастрафiчна.
Усё гэта праўда. У свеце не знойдзеш дэтэктываў, зробленых горш за мае. I ўсё-такi Феяр iх выдаў, дагэтуль не разумею чаму. Напэўна, усё з тае ж прычыны: кiруючыся спачуваннем, якое ўратавала мяне ад выгнання з калежа, а пазней ад звальнення з газеты, дзе я працаваў рэпарцёрам. Разумееце, гэтыя раманы былi даволi нiзкай якасцi. Яны ўяўлялi сабою этап. У багатых на ўмоўнасцi рамках я спрабаваў прымусiць людзей жыць.
Вынiк быў вельмi сцiплы. I я прызнаюся вам у гэтым без падманнай сцiпласцi. Я тады ўсё яшчэ быў на ўзроўнi гам. Iграў, як пiянiст, гамы. I ўсё ж то тут то там мог паспрабаваць перастварыць атмасферу, характар.
Я напiсаў Феяру за вызначаны дамовамi тэрмiн цi то васемнаццаць, цi то дваццаць дэтэктываў. Яны былi перакладзеныя амаль на ўсе мовы, у тым лiку iдзiш, эсперанта i японскую. I, аднак, роўна праз паўтара гады пасля падпiсання нашай дамовы я прыйшоў да Феяра, якi так нiколi i не змог зразумець майго рашэння, i аб'явiў:
- З дэтэктывамi канчаю. Хопiць з мяне Мэгрэ.
Думаю, ён палiчыў мяне вар'ятам i ўжо ва ўсякiм разе параноiкам. Добры камерсант, ён нiяк не мог уцямiць, як можна рэзаць курыцу, што нясе залатыя яйкi. Але пасля ўсяго, што я вам ужо распавёў, пасля ўсiх маiх шчырых прызнанняў, вы, спадзяюся, разумееце мяне. Я адчуваў, верыў, што цяпер я досыць моцны, каб адмовiцца ад усiх шаблонаў, каб адкiнуць мылiцы, на якiя абапiраўся.
Я наблiзiўся да чалавека - чалавека аголенага, чалавека, якi стаiць твар у твар са сваiм лёсам, а ён, мяркую, сама галоўны рухавiк рамана.
Згадайце, што я вам казаў у самым пачатку пра мае iлюзii ў дванаццаць гадоў, пра пары ў шаснаццаць, пра самалюбiвыя памкненнi ў дваццаць. Мне хочацца, каб вы адчулi, што бывае прызванне, якому немагчыма не давярацца, хоць у гэтым няма анiякай нашай заслугi. Iснуе нейкi ўнутраны фактар, якому немагчыма супрацiўляцца, як нельга супрацiўляцца страсцi.
Гэтай страсцi мне вельмi хацелася б даць дакладнае вызначэнне, але, як бачыце, я няздольны гаварыць пра яе ў дакладных тэрмiнах, а магу толькi, выкарыстоўваючы ўспамiны, прымусiць вас адчуваць яе; дык вось, гэтая страсць называецца любоўю да чалавека, да ягонага Лёсу, да ягонай Велiчы i Нiкчэмнасцi, да жорсткага, бязмернага разрыву памiж ягонымi адмысловымi памкненнямi i мажлiвасцямi.
Калет казала мне:
- Навучыцеся распавядаць гiсторыю, а ўсё астатняе дадасца!
Дзесяць гадоў майго жыцця пайшло на тое, каб я сяк-так навучыўся расказваць гiсторыi хлопчыкам, краўчыхам, машынiсткам, брамнiцам. Але вось наспеў дзень, калi я, можа, заўчасна, палiчыў сябе здатным i на астатняе - i аб'явiў:
- Адгэтуль я буду пiсаць проста раманы.
Вядома, мне хацелася растлумачыць вам, што я разумею пад проста раманам цi, карацей, раманам. Але мне гэта цяжка перш за ўсё таму, што я дрэнна падрыхтаваны мець справу з iдэямi. Уявiце сабе, на працягу дваццацi гадоў усе мае намаганнi, усе памкненнi накiроўвалiся на тое, каб выкарыстаць толькi матэрыяльныя словы. Вось яшчэ адно вызначэнне, якое трэба было б дадаць i якое я не магу сфармуляваць. Калi хочаце, гэта словы, якiя маюць матэрыяльную вагу, словы, якiя маюць тры вымярэннi, як стол, дом, шклянка вады. Гэта здаецца простым, i, шчыра кажучы, у пачатку шляху мяне больш за ўсё ўражвала адсутнасць шчыльнасцi ў людзях i прадметах, якiя я апiсваў. Адсутнасць гэтае шчыльнасцi ўражвае мяне й дагэтуль - ва ўсiм, што пiшацца ў дваццаць гадоў.
Нехта, гаворачы пра жывапiс, заўважыў:
- Iдэальная, дасканалая карцiна - гэта тая, у якой можна выразаць у правым цi левым кутку кавалачак у дзесяць квадратных сантыметраў, i ён будзе ўяўляць сабою нешта цудоўнае.
Гэтыя словы праследавалi мяне ўжо тады, як я, невядомы - з прычыны шаснаццацi маiх псеўданiмаў i нягледзячы на iх, а таксама з-за штодзённага васьмiдзесяцiстаронкавага ўроку - пiсьменнiк, штодня дапускаў найцяжэйшыя памылкi i прамашкi ў адносiнах да мастацтва i добрага густу. Прымусiць жыць дрэва ў садзе насуперак трагедыi, што адбываецца побач... Надаць лiстам гэтага дрэва ўласцiвую iм важкасць... Здаецца, я знайшоў патрэбнае слова - важкасць. Важкасць аркуша паперы, шматка неба, якойсьцi рэчы, усiх тых рэчаў, якiя ў сама напружаныя моманты нашага жыцця набываюць патаемнае значэнне...
Важкасць электрычнага асвятлення, сонечнага промня, зеленаватага святла, якое льецца з-за аблокаў у марозны ранак, важкасць усяго, што вакол нас дажджу, вясны, гарачага сонца, сонечнага зайчыка на стале, ды цi ж мала чаго яшчэ... Важкасць рэчаў, цi, калi дазволiце выкарыстаць слова, якое з дзiўнай упартасцю круцiцца на языку, важкасць Жыцця.
Я не рашаюся гаварыць пра важкасць чалавека, а то ў мяне будзе адчуванне, што я спакушаю Бога. Не рашаюся гаварыць, але думаю, думаю ўвесь час, i мне хацелася б адным рухам вуснаў перадаць усё значэнне чалавечае тэмы, усю драматычнасць сутыкнення чалавека з жыццём.
Выбачайце. Я спрабаваў проста даць вызначэнне рамана, як я яго разумею, а дазволiў сабе заглыбiцца ў напышлiвыя словапляценнi. Аднак менавiта гэта i ёсць раман, а таксама многае iншае. Раман - гэта чалавек, чалавек аголены i чалавек адзеты, чалавек будзённы; часам гэта жорсткая драма, якая разыгрываецца памiж чалавекам аголеным i чалавекам адзетым, чалавекам вечным i чалавекам пэўнага адукацыйнага ўзроўню, пэўнае касты цi пэўнага гiстарычнага моманту, але перш за ўсё гэта драма Чалавека, якi змагаецца са сваiм лёсам.
Цi ж не праўда, пасля ўсяго, што я тут нагаварыў, не дужа лёгка прызнаць сябе раманiстам цi заявiць, што хочаш iм быць або стаць?
Разумееце цяпер маё параўнанне раманiста з богам-бацькам?
У шаснаццаць гадоў я аб'явiў сябрам:
- У трыццаць я напiшу свой першы раман!
У трыццаць я задаволiўся тым, што сказаў:
- Сваiм першым раманам я буду лiчыць той, якi напiшу ў сорак гадоў.
Ну а ў сорак... Цяпер мне сорак трэцi, i я ўсё адсоўваю назначаны тэрмiн, бо чым больш сталею, тым больш разумею ўсю пыхлiвасць сваiх намераў.
Першы раман? Можа, я напiшу яго ў пяцьдзесят, а можа, пазней, калi буду жывы; толькi дзеля гэтага мне i хочацца жыць, i толькi таму я зайздрошчу Гётэ, ягонай плённай старасцi. У яго быў час акрэслiць усю лiнiю i замкнуць круг. Паэт можа памерцi малады: у паэзii няма ўзросту, яна ўваходзiць у нас, калi мы яшчэ падлеткi, можа, нават калi яшчэ зусiм дзецi - ды што я кажу, яна звязаная з дзяцiнствам таямнiцаю... А раман - гэта цяжар, гэта сусвет, якi могуць трымаць толькi моцныя плечы.
Вы хочаце, каб я вам расказаў, як я пiшу раман? Вымушаны папярэдзiць, што гэта нi ў якiм разе нельга ўспрымаць як рэцэпт, бо ў кожнага аўтара свой метад, якi адпавядае ягонаму тэмпераменту цi, калi выкарыстоўваць слова, якое я не надта люблю, ягонаму натхненню. Скарыстаўшы выпадак, я хацеў бы абвергнуць адну легенду. У мяне часта высакамерна пытаюцца:
- Вы хутка пiшаце?
- Вельмi.
- Здаецца, за месяц раман?
- Не, за адзiнаццаць дзён*.
* Звычайны сiменонаўскi раман (накшталт "Порта ў тумане") - гэта найчасцей прыкладна 180 старонак такой кнiгi, якую вы цяпер чытаеце. Такiм чынам, пiсьменнiк у сталую сваю пару пiсаў прыблiзна 16 старонак у дзень. Калi ўлiчыць ягоную фенаменальную працаздольнасць, багатыя фантазiю i вопыт, характар i надзвычайную стылёвую простасць многiх раманаў, распрацаванасць абраных метадаў i выдатныя ўмовы жыцця, а таксама той факт, што з узростам Сiменон пiсаў раманы ўсё радзей (да чатырох на год), то ў гэтай, няхай сабе i неверагоднай, вынiковасцi няма нiчога фантастычнага. (Заўв. перакладнiка.)