Сястра папрасiла яго запалiць агонь. Ён прынёс лямпу. Сястра зняла шкло i стала выцiраць. А ён стаяў перад ёю - высокi, худы, з дзяцiным яшчэ рухам твару. Але не дзяцiнае было ў сцiснутых тонкiх губах.
"З iм ужо можна гаварыць пра ўсё".
Гэта падумала сястра.
- Як ты вырас за гэты час.
Ён пацiснуў плячом.
- Добра, што ты прыехала.
Памаўчаўшы:
- Мама, мусiць, памрэ.
I пайшоў у кухню курыць.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. З стэнаграмы следчага допыту
...Якi лiст я пiсаў Марынковiчу! I пасля чытання запiскi не мог ужо яго дапiсаць. Зусiм не мог пiсаць, думкi мае не iшлi патрэбным парадкам, а былi ў непарадку. Вось разбягаюцца i зноў збiраюцца, як хмары перад навальнiцаю. Узбуджанасць мая пайшла ў другi бок. Як гэта гэтыя мае даўнейшыя запiскi захавалiся? Пажаўцелi як лiсткi! Колькi гэта ўжо часу прайшло ад таго, як я пiсаў гэта, пра сябе, пра брата Якуба, пра сёстраў, i колькi год ужо мiнула з таго, як было ўсё тое, пра што я пiсаў тут! Як мы тады ўсе, браты i сёстры, хавалi маму, як мерзлi ў дрэннай адзежы i былi заўсёды галодныя! I трэба ж якраз папасцiся на вочы мае якраз бо тады гэтым запiскам! Мусiць, гаспадыня, прыбiраючы палiцу, выцягнула iх з-за кнiг i кiнула на стол. Убачыў iх, i ўсё ва мне аж уздрыганулася, перачытаў гэтую сваю даўнейшую споведзь перад самiм сабою i не мог дапiсаць лiста гэтаму чалавеку, Марынковiчу.
А напэўна я i пiсаў яго не гэтак, як трэба. Залiшне я злаваў i гарачыўся, а гэтага нiколi не трэба. Але не магу iначай з гэтым чалавекам. От i цяпер хочацца схапiць яго i шпурнуць куды ў мураваную сцяну, каб ён больш не даждаў псаваць людзям свету. Можа нешта падобнае i трэба з iм зрабiць, можа зусiм i не варта пiсаць яму. Цi проймеш яго словам! Ён жа ўсё добра сам ведае, усё ў яго самога даўно вымерана i разлiчана, i растлумачваць яму няма чаго. Ён гэты мой лiст не чытаючы ведае, цi раней ужо да яго падрыхтаваўся. К д'яблу ўсе лiсты! З iм трэба iначай.
Як ён выбiў мяне з мае каляiны, як ён адарваў мяне ад мае работы! Ён, як камень, лёг на маёй дарозе, на дарозе ўсёй нашай сям'i, насмяяўся з Маргарыты, наздзекаваўся з яе, адабраў ад яе здароўе. I цяпер (няйначай, што гэта так) стараецца выжыць мяне адтуль, дзе сам начальнiкам, каб не тырчаў я ў яго кожны дзень перад вачыма, я, брат Маргарыты, бо ведае ж ён, што ненавiджу я яго, як толькi можа ненавiдзець той чалавек, якi з малых дзён сваiх прайшоў агонь замiлавання i нянавiсцi. Цi не лепш жа яму пазбавiцца ад мяне, бо яшчэ ж "асмелiўся" крытыкаваць яго.
Маргарыта! Як яна сохла тады каля мамы i як яна старалася, каб не бачылi мы; што замест лепшай яды для хворай мусiць яна, сцiснуўшы сэрца, даваць ей бульбу. (Дзе ж мы маглi ўзяць чаго лепшага! А бачачы гэта, мы нудзелi i сумавалi страшна.) I як яна, небарака, сохла, гледзячы ў тую зiму на мяне, што я мерзну ў летнiм нейкiм фрэнчы!.. I якая ж яна цяпер усё-такi моцная, загартованая! Як яна трымалася тады перад iм у судзе! Да апошняй хвiлiны нiхто не пазнаў бы, гледзячы на iх, што яна гэтак iм скрыўджана. I яна прайшла буры нянавiсцi i замiлавання i ўсё роўна як з гарту выйшла. Толькi цi надоўга хопiць у яе здароўя? Колькi яна крывi страцiла кожны год па некалькi разоў. (Вядома, "новы чалавек" павiнен быць вольным, прыгожым, а дзецi, каб iх было некалькi, не далi б яму займацца гэтаю воляю i прыгажосцю!) I гаварыла як яна тады перад iм!
Маргарыта! Яна тады прыехала была ў горад дзён за два перад судом, надвечар. Незнаёмая жанчына паказала ёй, дзе льга за двазлотку на пору спынiцца. (Жанчына набожна перахрысцiлася перад працэсiяй. Труну везлi на сялянскiм возе, i паперадзе гарбаты чалавек у белай комжы нёс крыж). Маргарыта падзякавала жанчыне i купiла ў яе ж з каша шэсць абаранкаў. Ад вакзала iсцi было ёй недалёка. Гэта была нават i не гасцiнiца. У двухпавярховым доме, побач з дзвярыма ў вялiкую краму, спусцiцца толькi ўнiз, а там шырокiя i нiзенькiя вокны, пад самаю столлю, выглядалi на малы скверчык. Гаспадыня адчынiла Маргарыце дзверы ў сцяне з пабяляных цалёвак. Каб гэта не на Маргарыту, дык прытулак гэты мог бы здацца чорным i цяжкiм. Але гэта хто да чаго прывыкне, жывучы на свеце.
Iшоў у той дзень веснавы вецер, i голыя дрэвы на скверчыку гойдалiся i стукалiся голлем. Маргарыта бачыла праз акно iх пнi ля самай зямлi. Пасля падышла яна пад люстэрка на сцяне: "Якая ж я стала худая i страшная".
Знайшла яна мяне тады была ў той самы дзень, калi ў суд хадзiла, не ведала адразу гэтай маёй новай кватэры. Ясныя былi тады ў яе думкi, усё расказвала мне, як прыехала, дзе i як спынiлася, як з каша ў гандляркi абаранкi купляла, як нейкую труну везлi папярок вулiцы. Пра ўсю гэтую драбязу старалася гаварыць, абы не маўчаць, бо маўчанка была б вельмi цяжкаю. А нам хоць i было пра што пагаварыць (не бачылiся ж мы чуць не год, ад таго, калi ён яе завёз i пакiнуў там), але ў тую хвiлiну не гаварылася. Я цяпер як бачу, як чую той дзень, калi яна прыехала, як i дзе паварочвалася. I яе перад люстэркам, i сквер увечары, i вецер у голых дрэвах, i вясну... А з якiм замiлаваннем глядзеў я тады з канца калiдора ў судзе на яе постаць, калi яна гаварыла з iм! Як ён злаваў, у яго зелянелi вочы i трэслiся скiвiцы! Не, яна не спавядалася перад iм. Не спавядалася! Маладзец, Маргарыта!
- Я не прыехала перад табою спавядацца!
А як жа ён скрыгiтаў зубамi i ледзьве стрымлiваў сябе, сам пераняўшы яе слова:
- I я перад табою спавядацца не буду, як я жыву i як я хачу жыць. Усё, што было ў нас, гэта былi нашы памылкi... Чаго ты прыехала?
- Я прыехала ў суд.
- Можна было ўсё зрабiць завочна. Не канешне нам без патрэбы мучыць адно аднаго.
- А з патрэбаю тваёю дык можна i памучыць?
- Я не слухаю тваiх пустых слоў... Я табе пiсаў тады, што буду без усялякiх судоў выплачваць тое, што з мяне належыць. I ты не можаш скардзiцца, што я сваiх абавязкаў не выконваю.
- А ты ведаеш свае абавязкi?
- Ведаю... Чаго ты хочаш дайсцi гэтым судом? Я i без судоў ведаю закон.
- Але цi закон цябе ведае?
- Дык што ж, па-твойму, я непакараны злачынец?!
- Гэта ты добра сказаў, непакараны злачынец!
- Дык не табе ж судзiць i караць мяне! Годзе! Нiчога ты гэтым судом не дойдзеш! Усё ў нас скончана, раз i назаўсёды! Калi ты па добрасцi не можаш!..
- Не крычы, не хвалiся, што крычаць умееш.
- Дык буду маўчаць.
Ён адышоўся ад акна i закурыў. Дастаў з кiшэнi маленькi, на ланцужку, гадзiннiк. I зноў падышоў:
- Спынi гэтую справу i едзь адгэтуль.
- Не, я запiшуся на бiржу працы.
- Ты хочаш тут заставацца?
- Хачу.
Яна памаўчала. I зноў старалася не заiкацца ад сваёй трывогi:
- Застануся тут... Табе не хочацца гэтага?
- Як хочаш. Мы чужыя людзi.
- Чужыя?! А чатыры гады мы не былi чужыя? Пэўна ж, што я цяпер табе чужая стала, на чорта я табе цяпер, хворая. Пану трэба не гэтакая жонка.
- Якi гэта пан?
- Табе цяпер не гэтакая, як я, трэба, вядома.
- Я яшчэ раз кажу табе, прашу цябе - годзе нам адно аднаго мучыць. Я гэтак знерваваўся i стрывожыўся за ўвесь гэты цяжкi i паскудны час.
- Нiчога, паедзеш на курорт, палечышся.
- Не ўсмiхайся гэтак, ты мяне ўпiкаеш яшчэ i курортам?!
- Ага, ты ўжо голас збавiў. Сцiшэў? Жывi сабе, едзь сабе, упоперак дарогi я табе не стану. Гавары сабе пра свайго новага чалавека, гавары, трубi ўсюды, дзе толькi льга... Новы чалавек павiнен, кажаш, быць прыгожым i вольным? А я адабрала ў цябе волю? От прыйшла да цябе, стала ўпоперак дарогi, завязала табе свет, i хоць страцiла сама здароўе, жывучы з табою, але ўсё для таго, каб ты не быў нi вольным, нi прыгожым?
- К чорту гэты твой смех.
- На злосць гэта я табе ўсё зрабiла! На злосць! Каб звязаць цябе, каб адабраць ад цябе волю, каб ты быў не новым чалавекам, а старым!.. Старым!.. Нягодным!.. Брыдкiм!.. А ты ўсё не паддаешся i застаешся добрым!.. Прыгожым!.. Разумным!.. Патрэбным на свеце!.. А гэта я гэтакая нягодная, гэтакае злачынства з табою зрабiла!.. Гэта я!.. Гэта я адна вiнавата!.. Гэта я!..
- Не плач i не крычы, не ззывай людзей!
Заклапочаны твар глянуў з прычыненых дзвярэй у пусты калiдор. Голас у чалавека быў нецярплiвы:
- Справа Маргарыты i Аляксандра Марынковiчаў. Хто да гэтай справы, заходзьце!
- Я спыняю справу, - сказала Маргарыта судоваму чалавеку.
- Зайдзiце заявiць пра гэта ў суд.
А якi лiст паказала мне i пакiнула на памяць перад ад'ездам! Якi дакуменцiк! "Паважаная Маргарыта! Ты разумная жанчына i сама павiнна ведаць, што нам жыць разам больш немагчыма. Жывi там i не прыязджай. Я табе буду належачую па закону долю высылаць на хлопчыка. Ведай, што мы адно аднаго толькi звязваем. У нашу хвалюючуюся эпоху, калi мы няўхiльна змагаемся за новага чалавека, мы павiнны ўжо i цяпер даваць расткi гэтага новага, iдучага ў жыццё чалавека. А ён павiнен быць вольным, прыгожым, не звязаным нiчым, у яго павiнна быць мiнiмум няволi i максiмум волi. Мы, змагаючыяся i будуючыя, а таксама маючыя перспектыву на светлае заўтра, цяпер павiнны адкiнуць ад сябе старыя мяшчанскiя традыцыi... Жывi там i не прыязджай, належачае па закону я табе буду беспракаслоўна высылаць. Марынковiч".
"Новы чалавек" яму спакою не дае! Якая гадзiна!
"Новы чалавек" яму спакою не дае! Якая гадзiна!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Старыя мае запiскi трывожаць мяне. Якуб цяпер вялiкiм вырас... Не, не мог бы цяпер дакончыць лiста Марынковiчу. I не варт ён таго. Ды i нашто я пiсаў яму? Як гэта мне магло ў галаву ўзбрысцi гэта? Не да яго ж апеляваць з гэтаю справаю.
А якi прававерны грамадзянiн i партыец! Надпiс яго на картачцы сваёй Маргарыце, даўней, калi яшчэ яна дзяўчынаю была: "Тов. Маргарите от близкого, может быть, товарища. Общественность и общественная работа должны жить в вас. Маринкович". Тады ён яшчэ не быў "балгарынам". Не было яшчэ загаду пра беларусiзацыю.
Не давай ты яму загаду (цi дырэктывы), i думка яго будзе драмаць спакойна i весела. Нiколi ён не выкажа нiводнай думкi свае: i няма яе ў яго, i баiцца - "а можа начальства зусiм не гэтак скажа. Пачакаю лепш, што яно скажа, а тады ўжо i я". I колькi яшчэ ён задушыць жывых слоў i думак рэвалюцыйнай творчасцi толькi таму, што выказаны яны не начальствам!..
Як гэта Маргарыта сышлася была з iм...
4. Весткi ад Якуба
"Братка Вiця! Але ж даўно я цябе не бачыў. Чаму ты гэтак мала пiшаш, забыўся пра нас, цi што? Мы табе рэдка калi пiшам - дык нам жа вельмi часу нiколi няма. Цяпер толькi адсеялiся. Ну i нагальнасць была! Добра, што дажджы iдуць, годзiць на поле. Каб ты ведаў, якi лiст учора прыйшоў ад Маргарыты. Ты б за галаву хапiўся б, каб ведаў. Ты, мусiць, нiчога пра гэта не ведаеш, бо няўжо б ты маўчаў нам пра гэта гэтулькi часу. Але чаму яна сама дагэтуль - хоць бы слова. Гэта ж цэлы год ужо зараз. Яна пiша, што бачылася з табою, бо прыязджала ў твой горад у суд, браць разлуку. Ты ведаеш, як усё гэта было для нас - як абухом па галаве ўсiм. Я то яшчэ нiчога, а Маня i цяпер да спакою прыйсцi не можа. Яна ж Манi пiсала (толькi сёння Маня мне расказала), што зусiм страцiла здароўе, жывучы з iм. I цяпер усё адразу ён узяў ды вырашыў па-свойму - узяў дый кiнуў, няхай як сабе хоча, хоць зойдзецца дзе. Яна i сама пiша гэта самае, але гэтак, што трэба найбольш здагадвацца - як бы не смее яна гаварыць нам усяго выразна. Толькi нарэшце вырвалася ў яе слова: "Што ж, я калi пайшла замуж, дык закон гэтакi, што трачу я права на тую гаспадарку, адкуль пайшла. Дык я i не паеду да вас. Работы я нiдзе не знайшла, i цяжка мне яе знайсцi, дык няхай сабе будзе, як будзе". От што i як яна пiша. Яна, вiдаць, ужо i законамi нацiкавiлася, мусiць, прыйшлося ёй добра цяпер! Каб яна яшчэ адна, а то з дзiцем, дык яшчэ горш. Я сёння ёй напiсаў проста - закон, гавару, адно, а жыць на свеце жывым i родным людзям часамi можа быць i другое. Не чалавек iдзе да закону, а закон да чалавека. I калi дзе якi закон не прыйшоўся да чалавека або чалавек падышоў наперад, а закон астаўся, дык закон падагнаць трэба. Мы, гавару, родныя, i не канешне на законы прыглядацца. Бо ты як была дома, а мы былi малыя, дык была ты для нас як родная мацi. Няўжо ж мы павiнны забыцца на гэта. Няўжо ж мы пойдзем у суд, каб нас чужыя людзi мiрылi i дзялiлi? Прыязджай, напiсаў ёй, мы цябе спаткаем з радасцю, i ўсё будзе добра. Можа i добра, што развязалася з гэтакiм. Маня таксама i ад сябе прыпiсала, каб прыяжджала i нiчога лiшне не думала. Але Маня сваiм жаночым сэрцам угадала яшчэ адно. I мусiць, гэта праўда. Яна мне гэта сказала: таму Маргарыта не хоча да нас ехаць, што рабiць цяпер не можа, здароўе страцiўшы. А ў нас жа гаспадарка. I не хоча яна быць "дармаедам" на чужым карку. Маня як толькi сказала мне гэта, дык адразу i заплакала. Тут ужо нiяк не напiшаш пра гэта Маргарыце, каб лiшнiм i грубым словам яе не скрыўдзiць як часамi, каб, яшчэ больш неасцярожна i не ў пору сказаўшы, не паддаць ёй яшчэ больш пакуты. Трэба толькi падумаць, што яна цяпер думае i як жыве. Адно каб яна прыехала, а калi не - дык я сам паеду i забяру яе. Ты, братка Вiця, напiшы ёй, няхай нiчога гэтакага не думае i адразу прыязджае. Будзе яна тут спакайнейшаю i можа паправiцца трохi. А то, мусiць жа, дапякло ёй усё гэтае, калi аж пра законы, небарака, пачала пiсаць... Сам я, мусiць, да цябе неўзабаве прыеду. Не надоўга. Тут у нас адна справа заварваецца, i мне давядзецца ехаць. Я ўвесь клопат узяў на сваю галаву, бо, сказаць праўду, каб не я, дык, бадай-што, нiчога i не было б. Гэта мы складаем камуну - сем хат згаварылiся. Дык цяпер трохi мне клопату будзе. Я табе напiшу гэтымi днямi, калi прыеду. А ты ж хаця пiшы. I яшчэ раз просiм мы цябе з Маняю - напiшы ты Маргарыце - няхай нiчога не думае i не псуе дарэшты свайго здароўя. Няхай прыязджае. Вiтай яе ад нас i бывай здаровенек. Якуб".
5. З стэнаграмы следчага допыту
...Цягнiк прыйшоў пад вечар. Я даўно чакаў на вакзале, каб сустрэць Якуба. Я стаяў каля дзвярэй i ўглядаўся ў людзей - якi ж цяпер той ранейшы сiнявокi Якуб, што (калi ўжо тое было!) гэтак няёмка развiтаўся быў са мною на станцыi? Я тады бачыў праз акно з вагона, як ён паправiў на возе мяшок з сенам i паехаў у сваю дарогу. Я ведаў, што ён спяшае, каб да вечара перапаўзцi трыццаць вёрст. Пакуль ад'ехаў, дык разоў тры азiрнуўся. А пасля цягнiк рушыў... Колькi ўжо год прайшло, як мы пакiнулi жыць разам!
Доўга прайшло часу, калi я заўважыў сярод людзей загарэлы, аж чорны, хлапечы твар i шэрую суконную жакетку. Цераз плячо ў Якуба вiсеў на палатняным рубцы малы клунак. Я схапiў яго за рукаў i выцягнуў з натоўпу.
На вулiцах стаяў пыл, i сонца яшчэ пякло. Якуб грукаў ботамi па гарачым бруку. У першыя хвiлiны мы не знаходзiлi словаў, i гаварыць пачалi тады, калi прыйшлi на кватэру. Што перш за ўсё кiнулася мне ў вочы ў Якуба - гэта павольная сталасць у рухах нават тады, калi гэтай павольнасцi не было.
"Як у старога вясковага гаспадара, у якога ўкаранiлася мудрасць, што на зямлi вельмi спяшаць i трапятацца няможна. А можа гэта ён стамiўся з дарогi?" - падумаў я.
Запахла ў пакоi Якубавымi ботамi i ветравым пылам ад яго жакеткi.
Якуб гаварыў пра ўсе самыя дробныя хатнiя справы, пра знаёмых вясковых, смяяўся мякка i добра. I я адкiнуў на гэты час усе свае справы, каб застацца аж да заўтрага з братам. Усё больш i больш агортвала мяне тое роднае, што з малых дзён вызначылася назаўсёды мiж намi i ў нас. Гэта тая арганiчная блiзасць з Якубам, што з вялiкай сiлай загаварыла зноў цяпер пра сябе.
- Ты мне хiба паможаш што тут у маёй справе, бо я ж, сам ведаеш, нiдзе нiколi не быў, - сказаў мне Якуб.
Ён расказаў, як Маргарыта iшла замуж (трэба ж было, як на тую бяду, паехаць ёй тады да Манi i якраз спаткацца з iм!), як лепш яны там усе жывуць цяпер дома. Якуб гаварыў з развагамi, спакойна i стала. Белыя, ад сонца аж жоўтыя, валасы тонкiмi пасмамi клалiся ў яго на вушы, тыя ж самыя сiнiя вочы глядзелi шырока, толькi глыбей увайшлi нейк позiркам сваiм. I яшчэ прабiвалася наверх з усiх рысаў твару адзнака ўпартасцi.
- Дык як Маня маецца? - запытаўся.
- Жыве сабе... Мне цяпер абы тут усё добра зрабiць, а там - не я ж адзiн... Зусiм прыйдзецца некалi на весну вулiцу зносiць, i рэшта вёскi падзелiцца на два калектывы.
Я тады ахоплен быў новым пачуццём, глыбокiм, радасным. Мы сядзелi з Якубам у першы вечар доўга, i яго абветраны твар быў для мяне вельмi любым. Тут было ўсё ад пачатку i да канца - i тое мiнулае, з чаго вырасла наша блiзасць, i цяперашняе. Мы разумелi адзiн аднаго з паўслова.
Пра Маргарыту ён гаварыў, як бы сам быў у чым тут вiнават. Але пасля, калi загаварылi мы, як дапамагчы ёй, каб стала ёй спакайней на душы, ён увесь загарэўся i ўспомнiў адразу пра Марынковiча. Нават скрозь загару я прыкмецiў, як пачырванеў яго твар, i ён увесь аж уздрыгануўся. У iм, у гэтым сiнявокiм Якубе, у гэтым маладым, спрацованым, упартым рэфарматару зямлi захаваны вялiкiя буры. Ён пабыў у мяне два днi i паехаў, зрабiўшы тыя свае справы. I першы дзень, як паехаў ён, мне самому хацелася следам за iм ехаць. I ў той жа дзень я напiсаў яму колькi слоў i вялiкi лiст да Маргарыты. Усё гэтак, як гаварыў ён.
Цяпер менш за ўсё я думаю пра Марынковiча. I гэта дрэнна. Бо яго трэба перамагчы. Гэта нялёгка. Вельмi часта можна самому праславiцца за ворага рзвалюцыi, пакуль пераможаш яго. Даведзена ж i выдрукавана ў прэсе, што я контррэвалюцыянер.
Буду iсцi да канца.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Якая гаворка была ў мяне з Марынковiчам
- ...Яна зняла справу з судовага разгляду не затым, што вы вельмi хацелi гэтага, а затым, што нiчога суд не сказаў бы таго, пра што трэба было б хоць слова сказаць. Бо тут гэта не тое толькi, што ў яе ад вае дзiцянё застаецца i што вы будзеце даваць на яго гэтулькi, колькi закон скажа. Можа суд яшчэ сказаў бы колькi слоў i пра тое, што яна, жывучы з вамi, страцiла сваё здароўе: вы ж жылi разам чатыры гады, i яна магла б ужо мець чацвёра дзяцей! Над гэтым нi вам, гр-н Марынковiч, нiкому галава не балiць, i яна адна сваiм жыццём тут за ўсё адказвае. Але суд нi слова не сказаў бы пра тое, што яна iшла за гэтага Марынковiча тады, калi ён зарабляў на месяц усяго васемнаццаць рублёў. Яна хацела бачыць у Марынковiчу чалавека i пайшла дзялiць з iм гора. А ён, калi ўжо зрабiўся важнаю асобаю, дык забыўся на ўсё гэта. Ён цяпер стаў "новым" чалавекам i знайшоў сабе "новую" жанчыну...
- Гэта справа мая i яе. Толькi!
- Але я ж брат яе.