- Папярэдж... джвалi... джвалi... - задыхаючыся, адказаў адмiнiстратар.
- А ты ўсё ж пабег? Давай сюды партфель, гад! - тым самым гугнявым голасам, якi чуваць быў у тэлефоне, крыкнуў другi i вырваў партфель з дрыжачых рук у Варэнухi.
I абодва падхапiлi адмiнiстратара пад рукi, вывалаклi з саду i панеслiся з iм над Садовай. Навальнiца бушавала на ўсю сiлу, вада з грукатам i ровам ляцела ў каналiзацыйныя адтулiны, усюды пухiрылiся, уздымалiся хвалi, з дахаў перла i паўз трубы, з падваротнi цяклi пенiстыя рэкi. Усё жывое змылася з Садовае, i выратаваць Iвана Савельевiча не было каму. Падскокваючы ў каламутных рэках, асветленыя маланкамi бандыты ўмiг давалаклi напаўжывога адмiнiстратара да No 302-бiс, уляцелi разам з iм у падваротню, дзе да сцяны тулiлiся дзве босыя жанчыны, якiя свае туфлi i панчохi трымалi ў руках, затым кiнулiся ў шосты пад'езд, i амаль звар'яцелы Варэнуха быў узнесены на пяты паверх i кiнуты на падлогу ў добра знаёмым яму пярэднiм пакоi ў кватэры Сцёпы Лiхадзеева.
Тут абодва бандыты згiнулi, а замест iх з'явiлася ў прыхожым пакоi зусiм голая дзявуля - рыжая, з гарачымi фасфарычнымi вачыма.
Варэнуха зразумеў, што гэта i ёсць тое сама страшнае, што толькi можа здарыцца з iм, застагнаў, адступiўся да сцяны. А дзявуля падышла да адмiнiстратара i паклала далонi на яго плечы. Валасы на Варэнуху ўсталi дыба, таму што ён нават скрозь халодную вiльготную тканiну талстоўкi адчуў, што далонi гэтыя яшчэ халаднейшыя, што яны халодныя смяротным холадам.
- Ну, дай я цябе пацалую, - пяшчотна сказала дзявуля, i ля самых ягоных вачэй апынулiся яе зiхатлiвыя вочы.
I тады Варэнуха страцiў прытомнасць i пацалунка не адчуў.
Раздзел 11
IВАНАВА РАЗДВОЕНАСЦЬ
Бор на супрацьлеглым беразе рэчкi, яшчэ гадзiну таму асветлены травеньскiм сонцам, пацямнеў, размазаўся i растварыўся.
Вада суцэльнай сцяной стаяла за акном. У небе адзiн за адным успыхвалi пiсягi, неба трэскалася, пакой хворага залiвала дрыготкае страшнае святло.
Iван цiха плакаў, седзячы на ложку i гледзячы на каламутную рэчку, якая кiпела бурбалкамi. Пры кожным грамавым удары ён жаласлiва ўскрыкваў i закрываў твар рукамi. Спiсаныя Iванам папяровыя лiсткi валялiся на падлозе, iх здзьмула ветрам, якi ўварваўся ў пакой у самым пачатку навальнiцы.
Спробы паэта напiсаць заяву наконт страшнага кансультанта нiчога не далi. Як толькi Iван атрымаў ад тоўстае фельчарыцы, якую звалi Праскоўя Фёдараўна, агрызак алоўка i паперу, ён дзелавiта пацёр рукi i прымасцiўся да столiка. Пачаў даволi жыва:
"У мiлiцыю. Сябры МАССАЛIТа Iвана Мiкалаевiча Бяздомнага. Заява. Учора вечарам я прыйшоў з нябожчыкам М.А.Берлiёзам на Патрыярхавыя сажалкi..."
I адразу ж паэт заблытаўся, найперш з-за слова "нябожчык". З самага пачатку атрымлiвалася нейкая недарэчнасць: як гэта - прыйшоў з нябожчыкам? Нябожчыкi не ходзяць! Сапраўды падумаюць, што вар'ят!
Падумаў пра гэта i пачаў папраўляць напiсанае. Атрымалася наступнае: "...з М.А.Берлiёзам, потым нябожчыкам..." I гэта не задаволiла аўтара. Давялося прыдумляць трэцюю рэдакцыю, а тая аказалася яшчэ горшая за першыя дзве: "...Берлiёзам, якi трапiў пад трамвай..." - а тут яшчэ прыплёўся гэты нiкому не вядомы кампазiтар - цёзка па прозвiшчы, i давялося дапiсваць: "...не кампазiтарам..."
Напакутаваўся з гэтымi двума Берлiёзамi, закрэслiў усё i вырашыў пачаць з нечага вельмi моцнага, што адразу прыцягнула б увагу чытача, i напiсаў, што кот садзiўся ў трамвай, а потым вярнуўся да эпiзода з адрэзанай галавой. Галава i прароцтва кансультантава навялi на думку пра Понцiя Пiлата, а дзеля большай пераконанасцi Iван вырашыў увесь расказ пра пракуратара напiсаць з самага пачатку, калi той у белым плашчы з крывавым падбоем зайшоў у каланаду Iрадавага палаца.
Iван працаваў засяроджана, крэслiў напiсанае i ўстаўляў новыя словы i нават спрабаваў намаляваць Понцiя Пiлата, а потым i ката на заднiх лапах. Але i малюнак не дапамог, i чым далей - усё больш блытанай i незразумелай рабiлася паэтава заява.
На той час, як здалёк з'явiлася злавесная хмара з дымнымi краямi, накрыла бор i падзьмуў вецер, Iван адчуў, што знясiлеў, што заяву яму не адолець, не стаў збiраць рассыпаныя лiсткi, а цiха i горка заплакаў.
Дабрадушная фельчарыца Праскоўя Фёдараўна наведала паэта ў час навальнiцы, устрывожылася, калi ўбачыла, што ён плача, зашморгнула на акне штору, каб маланка не палохала хворага, паперкi сабрала з падлогi i з iмi пабегла да доктара.
Той адразу ж прыйшоў, зрабiў укол Iвану ў руку, пераканаў Iвана, што той болей плакаць не будзе, што цяпер нiчога не здарыцца, што ўсё пройдзе, зменiцца i ўсё забудзецца.
Доктар сказаў праўду. Хутка зарэчны бор стаў ранейшым. У iм вiдаць было кожнае дрэва пад небам, якое ачысцiлася да поўнага блакiту, а рэчка супакоiлася. Нуда пачала адступацца ад Iвана адразу ж пасля ўколу, i цяпер паэт ляжаў спакойна i глядзеў на вясёлку, якая выгнулася ў небе.
Гэтак працягвалася да вечара, i ён нават не заўважыў, як растала вясёлка i як засумавала i злiняла неба, як пачарнеў бор.
Iван выпiў гарачага малака, прылёг i сам здзiвiўся з таго, як змянiлiся яго думкi. Неяк падабрэў у памяцi пракляты д'ябальскi кот, не палохала болей адрэзаная галава, i, адрынуўшы яе, пачаў раздумваць Iван пра тое, што на самай справе нядрэнна i ў бальнiцы, што Стравiнскi разумны i знакамiты i што быць у яго надзвычай проста i прыемна. I вечаровае паветра прыемнае i свежае пасля навальнiцы.
Журботны дом засынаў. У цiхiм калiдоры матавыя белыя лямпачкi патухалi, i замест iх адпаведна раскладу запальвалiся слабенькiя блакiтныя начнiкi, i ўсё радзей за дзвярыма чулiся асцярожныя крокi фельчарыц на гумавых дыванках у калiдорах.
Цяпер Iван у салодкай млявасцi ляжаў i пазiраў то на лямпачку пад абажурам, якая разлiвала з-пад столi мяккае святло, то на поўню, якая выходзiла з-за чорнага бору, i гаварыў сам з сабою.
- Чаму, урэшце, я гэтак хвалююся, што Берлiёз трапiў пад трамвай? разважаў паэт. - Урэшце, ну яго ў балота! Хто я на самай справе, кум яму цi сват? Калi як след пракруцiць гэтае пытанне, атрымлiваецца, што я, па сутнасцi, i не ведаў як след нябожчыка. Сапраўды, што мне пра яго вядома? Ды нiчога, акрамя таго, што ён быў лысы i гаварун жахлiвы. А потым, грамадзяне, працягваў сваю прамову Iван i звяртаўся да некага невядомага, - разбяромся вось у чым: чаго гэта я, растлумачце, уз'еўся на гэтага загадкавага кансультанта, мага i прафесара з пустым чорным вокам? Нашто ўся гэтая недарэчная пагоня за iм у споднiм i са свечкаю ў руках, а потым i ўся дзiкая сцэна ў рэстарацыi?
- Ну-ну-ну, - раптам сурова сказаў нехта, але не ў iм самiм, а быццам на вуха, ранейшы Iван новаму Iвану, - пра тое, што адрэжуць Берлiёзу галаву, ён ведаў загадзя? Як тут не хвалявацца?
- Пра што тут, таварышы, гаворка! - пярэчыў новы Iван ранейшаму Iвану. Нешта нячыстае тут, гэта i дзiцяцi зразумела. Гэта асоба незвычайная i таямнiчая на ўсе сто. Але ж гэта i сама цiкавае! Чалавек асабiста быў знаёмы з Понцiем Пiлатам, што яшчэ цiкавейшае вам патрэбна? I замест таго каб падымаць недарэчны гвалт на Патрыярхавых, цi не лепей было б ветлiва распытацца пра тое, што далей было з Понцiем Пiлатам i гэтым арыштаваным Га-Ноцры?
А я д'ябал яго ведае што ўсчаў! Падумаеш - вялiкае здарэнне - рэдактара часопiса зарэзала! Ды што, з-за гэтага часопiс закрыецца, цi што? Што рабiць: чалавек смяротны, i, як справядлiва было сказана, смерць заўсёды раптоўная. Ну, царства яму нябеснае! Ну, будзе другi рэдактар i нават, магчыма, яшчэ большы гаварун за папярэдняга.
Пасля сну Iван новы з'едлiва спытаўся ў старога Iвана:
- I хто ж тады я выходзiць?
- Дурань! - выразна прамовiў недзе бас, якi не належаў нiводнаму з Iванаў i вельмi ж быў падобны на кансультантаў.
Iван чамусьцi не пакрыўдзiўся з-за "дурня", гэта яго нават прыемна ўразiла, усмiхнуўся спрасонку i зацiх. Сон падкрадваўся да Iвана, i ўжо прымроiлася яму i пальма на слановай назе, i кот прайшоў паблiзу - не страшны, а вясёлы, адным словам, вось-вось накрые сон Iвана, як раптам рашотка паехала ўбок без адзiнага гуку, i на балконе ўзнiкла таямнiчая постаць, якая хавалася ад месячнага святла, i пакiвала Iвану пальцам.
Iван зусiм не спалохаўся, прыўстаў на ложку i ўбачыў, што на балконе знаходзiцца мужчына. I гэты мужчына прытулiў палец да губ i прашаптаў:
- Цiха!
Раздзел 12
ЧОРНАЯ МАГIЯ I ЯЕ ВЫКРЫЦЦЁ
Маленькi чалавек у дзiравым жоўтым кацялку i з падобным на грушу чырвоным носам, у клятчастых штанах i лакiраваных чаравiках выехаў на сцэну Вар'етэ на звычайным двухколавым веласiпедзе. Пад гукi факстрота ён праехаў укруга, а потым раптоўна ўскрыкнуў, ад чаго веласiпед устаў на дыбкi. Чалавек, праехаўшы на адным коле, стаў угору нагамi, умудрыўся на хаду адкруцiць пярэдняе кола i пакацiць яго за кулiсы, а потым працягваў ехаць на адным коле i круцiў педалi рукамi.
На высокай металiчнай мачце з сядлом наверсе i на адным коле выехала поўная бландзiнка ў трыко i ў спаднiчцы, усеянай блiскучымi срэбнымi зорачкамi, i пачала ездзiць укруга. Сустракаючыся з ёю, чалавек прывiтальна ўскрыкваў i нагою здымаў з галавы кацялок.
Нарэшце выехаў малы гадоў васьмi са старэчым тварам, пачаў ныраць памiж дарослымi на маленькiм двухколавiку з вялiзным аўтамабiльным сiгналам.
Кампанiя закруцiла некалькi петляў, пад трывожны грукат барабана падляцела да самага краёчка сцэны, i гледачы на першых радах аж вухнулi i адхiснулiся, таму што публiцы здалося, што ўся тройка разам са сваiмi веласiпедамi рухне на аркестр.
Але веласiпедысты спынiлiся якраз у тое iмгненне, калi пярэднiя колы гатовы былi ўжо зляцець у пустату над галовамi ў музыкантаў. Веласiпедысты моцна крыкнулi "Ап!", саскочылi з машын i пачалi кланяцца, бландзiнка пасылала публiцы паветраныя пацалункi, а малы смешна сiгналiў сваiм аўтамабiльным гудком.
Воплескi скаланулi будынак, блакiтная заслона паплыла з абодвух бакоў i закрыла веласiпедыстаў, зялёныя агнi з надпiсам: "Выхад" над дзвярыма патухлi, а ў павуцiне трапецый пад самым купалам, як сонцы, запалiлiся белыя шары. Пачаўся антракт перад апошнiм аддзяленнем.
Адзiным чалавекам, якога нiяк не цiкавiлi дзiвосы веласiпеднай тэхнiкi сям'i Джулi, быў Рыгор Данiлавiч Рымскi. У абсалютнай адзiноце ён сядзеў у сваiм кабiнеце, кусаў тонкiя губы i па яго твары час ад часу прабягала сутарга. Да незвычайнага знiкнення Лiхадзеева дадалася зусiм неспадзяваная прапажа i адмiнiстратара Варэнухi.
Рымскi ведаў, куды ён пайшоў, але ён пайшоў i... не вярнуўся назад! Рымскi пацiскаў плячыма i шаптаў сам сабе:
- Але за што?!
I дзiва дзiўнае: такому дзелавому чалавеку, як фiндырэктар, прасцей за ўсё было патэлефанаваць туды, куды накiроўваў Варэнуху, i даведацца, што з iм здарылася, а мiж тым да дзесяцi гадзiн вечара ён не мог прымусiць сябе зрабiць гэта.
У дзесяць, лiчыце, згвалтаваўшы сябе, Рымскi зняў слухаўку i пераканаўся, што тэлефон яго мёртвы. Кур'ер далажыў, што i астатнiя апараты ў будынку сапсавалiся. Гэтае непрыемнае, але не звышнатуральнае здарэнне зусiм даканала дырэктара i адначасова ўзрадавала: адпала патрэба тэлефанаваць. У гэты час над галавой у дырэктара ўспыхнула i замiргала чырвоная лямпачка, паведамiла, што пачаўся антракт, увайшоў кур'ер i папярэдзiў, што прыехаў замежны артыст. Фiндырэктара чамусьцi аж скаланула ўсяго, ён пацямнеў з твару, як навальнiчная хмара, i накiраваўся за кулiсы сустракаць гастралёра, бо больш не было каму сустракаць.
У вялiкую прыборную з калiдора, дзе ўжо трашчалi сiгнальныя званкi, знаходзiлi прычыну зазiрнуць занадта цiкаўныя. Тут былi фокуснiкi ў яркiх халатах i ў чалме на галовах, канькабежцы ў белых вязаных куртках, бледны ад пудры расказчык i грымёр.
Знакамiтасць уразiла ўсiх сваiм неверагодна доўгiм фракам дзiўнага крою i тым, што з'явiлася ў чорнай паўмасцы. Але яшчэ дзiўнейшыя былi спадарожнiкi ў чорнага мага: доўгi клятчасты з пабiтым пенснэ i чорны тлусты кот, якi зайшоў у грымёрную на заднiх лапах, зусiм па-свойску сеў на канапу i прыплюшчыўся на аголеныя грымiравальныя лампiёны.
Рымскi пастараўся напусцiць на твар усмешку, але твар ад гэтага стаў кiслы i злосны, пакланiўся маўклiваму магу, якi сядзеў побач з катом на канапе. Поцiску рук не было. Затое бесцырымонны клятчасты сам назваўся, сказаў пра сябе "iхнi памочнiк". Гэта здзiвiла фiндырэктара, i зноў непрыемна: у кантракце нават i ўпамiнання не было нi пра якога памочнiка.
Даволi вымушана i суха Рыгор Данiлавiч папытаўся ў клятчастага, якi навязаўся яму на галаву, пра тое, дзе апаратура артыста.
- Алмаз вы наш нябесны, найшаноўнейшы пан дырэктар, - трэснутым голасам адказаў памочнiк мага, - наша апаратура заўсёды з намi. Вось яна! Эйн, цвэй, дрэй! - i пакруцiў перад вачыма Рымскага вузлаватымi пальцамi, нечакана выцягнуў з-за вуха ў ката ўласны Рымскага залаты гадзiннiк на ланцужку, якi дагэтуль быў у фiндырэктаравай кiшэнi ў камiзэльцы пад зашпiленым пiнжаком i з ланцужком, прадзетым у пятлiцу.
Рымскi мiжволi ўхапiўся за жывот, прысутныя ахнулi, а грымёр, якi зазiраў у дзверы, адабральна кашлянуў.
- Ваш гадзiннiчак? Прашу атрымаць, - нахабна ўсмiхаўся клятчасты i на бруднай растапыранай далонi падаў разгубленаму Рымскаму яго дабро.
- З такiм у трамвай не садзiся, - цiха i весела шапнуў расказчык грымёру.
Але кот выкiнуў штуку не раўня нумару з чужым гадзiннiкам. Ён нечакана ўстаў з канапы, на заднiх лапах падышоў да падлюстранага столiка, пярэдняй лапай дастаў корак з графiна, налiў вады ў шклянку, выпiў яе, паставiў корак на месца i грымiравальнаю анучкаю выцер вусы.
Нiхто нават i не ахнуў, толькi раты разявiлi, а грымёр у захапленнi шапнуў:
- Вось дык клас!
Тут трэцi раз трывожна загрымелi званкi, i ўсе ўзбуджаныя, у прадчуваннi цiкавага нумара, павалiлi з грымёрнае.
Праз хвiлiну ў глядзельнай зале патухлi шары, успыхнула i дала чырвоны водсвет на нiз заслоны рампа, i ў асветленай шчылiне заслоны паўстаў перад публiкай поўны, вясёлы, як дзiця, чалавек з паголеным тварам, у пакамечаным фраку i ў нясвежай кашулi. Гэта быў добра вядомы ўсёй Маскве канферансье Жорж Бенгальскi.
- Ну вось, грамадзяне, - загаварыў Бенгальскi i ўсмiхнуўся дзiцячаю ўсмешкаю, - зараз перад вамi выступiць... - тут Бенгальскi сцiх на iмгненне i загаварыў з другой iнтанацыяй: - Я бачу, што колькасць публiкi на трэцяе аддзяленне яшчэ больш павялiчылася. У нас сёння палавiна горада! Неяк на днях сустракаю я прыяцеля i гавару яму: "Чаму не заходзiш да нас? Учора ў нас была палавiна горада". А ён мне адказвае: "А я жыву ў другой палавiне!" Бенгальскi вытрымаў паўзу, чакаў выбуху смеху, але нiхто не засмяяўся, i ён працягваў: - ...Такiм чынам, выступiць вядомы замежны артыст мсье Воланд з сеансам чорнае магii! Але мы ж з вамi разумеем, - тут Бенгальскi мудра ўсмiхнуўся, - што яе наогул не iснуе на свеце i што яна не што iншае, як забабоны, а проста мсье Воланд у высокай ступенi валодае тэхнiкай фокусаў, што i будзе вiдаць з сама цiкавае часткi, гэта значыць выкрыцця гэтай тэхнiкi, а ўлiчваючы тое, што мы ўсе як адзiн i за тэхнiку, i за яе выкрыццё, то папросiм пана Воланда!
Пасля таго як сказаў усё гэтае глупства, Бенгальскi сашчапiў абедзве рукi далонь да далонi i прывiтальна замахаў iмi ў расхiл заслоны, i той з цiхiм пошумам разышоўся ў бакi.
Выхад мага з яго рослым памочнiкам i катом, якi выйшаў на сцэну на заднiх лапах, вельмi спадабаўся публiцы.
- Крэсла мне, - цiха загадаў Воланд, i iмгненна, невядома як i адкуль, на сцэне з'явiлася крэсла, на якое сеў маг, - скажы мне, шаноўны Фагот, спытаўся Воланд у клятчастага гаера, якi, вiдаць, меў i iншую назву акрамя "Кароўева", - як па-твойму, маскоўскае насельнiцтва значна змянiлася?
Маг паглядзеў на прыцiхлую, уражаную з'яўленнем крэсла публiку.
- Вельмi, месiр, - цiха адказаў Фагот-Кароўеў.
- Твая праўда. Гараджане моцна перамянiлiся, знешне, я кажу, як i сам горад, мiж iншым. Пра строi нават i гаворкi няма, але з'явiлiся гэтыя... як iх... трамваi, аўтамабiлi...
- Аўтобусы, - пачцiва падказаў Фагот.
Публiка ўважлiва слухала размову, меркавала, што гэта прэлюдыя да магiчных фокусаў. Кулiсы былi забiтыя артыстамi i рабочымi сцэны, i мiж iх вiдаць быў напружаны, белы твар Рымскага.
На фiзiяномii Бенгальскага, якi прытулiўся з боку сцэны, з'явiлася недаўменне. Ён ледзь-ледзь прыўзняў бровы, выкарыстаў паўзу i загаварыў:
- Замежны артыст выказвае сваё захапленне Масквою, якая значна вырасла ў тэхнiчных адносiнах, а таксама i масквiчамi, - тут Бенгальскi двойчы ўсмiхнуўся, спачатку партэру, потым галерэi.
Воланд, Фагот i кот павярнулi галовы да канферансье.
- Хiба я выказваў захапленне? - спытаў маг у Фагота.
- Зусiм не, месiр, вы нiякага захаплення не выказвалi, - адказаў той.
- Дык што ж гаворыць гэты чалавек?
- Ён проста схлусiў! - гучна, на ўвесь тэатр паведамiў клятчасты памочнiк, завярнуўся да Бенгальскага i дадаў: - Вiншую вас, грамадзянiн хлус!
З галерэi шумнула смехам, а Бенгальскi скалануўся i вылупiў вочы.
- Але мяне, вядома, не гэтак цiкавяць аўтобусы, тэлефоны i iншая...
- Апаратура! - падказаў клятчасты.
- Правiльна, дзякуй, - паволi гаварыў маг цяжкiм басам, - яшчэ больш значнае пытанне: цi змянiлiся гэтыя гараджане ўнутрана?
- Ага, гэта важнейшае пытанне, месiр.
У кулiсах пачалi пераглядацца i пацiскаць плячыма, Бенгальскi стаў чырвоны, а Рымскi быў белы. Але тут, быццам бы адгадаўшы трывогу, якая пачыналася, маг сказаў:
- Аднак мы загаварылiся, дарагi Фагот, а публiка пачынае сумаваць. Пакажы нам на пачатак што-небудзь просценькае.
Зала з палёгкаю заварушылася. Фагот i кот разышлiся ў розныя бакi рампы. Фагот пстрыкнуў пальцамi i залiхвацка крыкнуў:
- Тры, чатыры! - злавiў у паветры калоду карт, ператасаваў яе i стужкаю пусцiў да ката. Кот стужку перахапiў i адправiў назад. Атласная змяя фыркнула, Фагот разявiў рот, i ўсю яе, карта за картаю, праглынуў:
Пасля гэтага кот пакланiўся, шаркануў праваю задняю лапаю i выклiкаў неверагодныя апладысменты.
- Клас, клас! - у захапленнi крычалi за кулiсамi.
А Фагот тыцнуў пальцам у партэр i аб'явiў:
- Калода гэтая цяперака, паважаныя грамадзяне, знаходзiцца ў сёмым радзе ў грамадзянiна Парчэўскага, якраз мiж траячкаю i павесткай аб выклiку ў суд за нявыплату алiментаў грамадзянцы Зяльковай.