На гэты раз праскочыць непрыкметна не ўдалося: у прахадной затрымала калгаснiца з трохгадовым сынам. Хлопчыку пры нараджэннi няўмелая акушэрка вывiхнула ножкi. Яраш тут жа на лавачцы ў скверыку паглядзеў малога.
- О, цераз паўгода будзе танцаваць!
Маладая мацi залiлася слязамi ад шчасця.
- Я напiшу вам запiску, каб Мiшу паклалi ў маё аддзяленне. Ах, шкада, што я адпусцiў машыну!
- Ой, доктар, што вы! Я данясу.
- Далёка. Горача.
- Хiба нам прывыкаць! Абы выпрасталi яго ножкi. Сыночак, родненькi, скажы дзякуй.
Хлопчык смела i вельмi сур'ёзна, як дарослы, сказаў:
- Дзякуй, дзядзя.
- О, ты, брат, герой!
- Ён усё пытае: мама, цi буду i я бегаць, як Лёнька? Старэйшы наш. Будзеш, сыначка, будзеш бегаць!
Яраш напiсаў запiску.
I тут з'явiлася яна, Тамара Аляксандраўна. Падплыла па чорнай асфальтавай дарожцы, быццам статуя, уся
асляпляльна белая: белыя басаножкi, белы халат, белыя валасы, твар нiбы вымыты малаком, толькi бровы ды вейкi крыху падчорнены ды нафарбаваны губы. Яна невысокая, сярэдне для сваiх год распаўнелая, пышнагрудая - па-свойму прыгожая. Многiм мужчынам яна падабалася. Гаецкая ведала гэта, i тым больш яе прыводзiла ў шаленства поўная няўвага таго, хто даўно падабаўся ёй.
- Прафесар Яраш, што за прыватная кансультацыя? У маёй клiнiцы?
Калгаснiца спалохалася белай доктаркi.
- Сынок мой, доктарка. Ножкi ў яго... А тут сястра з нашай вёскi... Прыязджай, кажа, мы папросiм доктара...
Яраш, нiчога не адказаўшы, пачаў тлумачыць жанчыне, як праехаць у iх бальнiцу.
- Палажыце яго ў нас, - кiўнула на малога Тамара Аляксандраўна.
- Дзякую, - адказаў Яраш. - Я хачу даць цiкавую аперацыю нашаму артапеду. Я сам буду асiсцiраваць яму...
Гаецкая пры хворых заўсёды казала яму "прафесар" i рабiла гэта без iронii. Для простых людзей доктар - любы лекар, а Яраш - кандыдат навук, славуты хiрург, трэба ж неяк адрознiць яго ад звычайных лекараў. Ды i самой ёй было прыемна называць яго прафесарам, узвысiць над другiмi лекарамi.
- А ты добрая сёння, - з iронiяй сказаў Яраш Тамары Аляксандраўне, калi калгаснiца, сто разоў падзякаваўшы, пайшла.
- Я заўсёды добрая. - Яна расплылася ва ўсмешцы.
Ярашу здалося, што гэтая цукровая жанчына вось-вось растане пад яркiмi праменнямi чэрвеньскага сонца.
- Для сябе. Ты заўсёды добрая для сябе. А ведаеш, як называецца такая дабрыня?
Яна перасмыкнула падфарбаванымi вуснамi, але змаўчала. Ведала: калi пачаць пiкiравацца, ён нагаворыць непрыемнасцей. Ласкава прапанавала:
- Зайдзi да мяне, Антон. Я напаю цябе вадой. Толькi што прынеслi сiфон. I сiроп ёсць.
Ён пазбягаў заходзiць у яе кабiнет, але яму хацелася пiць, i ён ведаў, што для сябе гэтая жанчына ўмела стварыць камфорт.
Яна пасадзiла яго ў мяккае крэсла каля пiсьмовага стала; крэсла было глыбокае, зручнае, а льняны чахол вiльготны i халаднаваты. Сама пайшла за цыратавую зялёную занавеску, што адгароджвала ўмывальнiк, i вярнулася з запацелым сiфонам, бутэлькай сiропу i шклянкамi.
Яраш памацаў сiфон i свiснуў. Падняўся, заглянуў за занавеску, засмяяўся:
- Быў я ў мiнiстра, у прэзiдэнта акадэмii. Усё бачыў, але халадзiльнiк у кабiнеце... Ты генiй, Тамара!
- Ён часова ў мяне, у лабараторыi рамонт.
Яна налiла ў шклянкi вады, пасля сiропу, памяшала лыжачкай, працягнула адну шклянку Ярашу. Блакiтныя вочы яе зрабiлiся вiшнёвымi, калi пачала пiць. Адпiвала маленькiмi глыткамi i не зводзiла позiрку з госця.
Яраш не сеў, адышоў да акна i прагна выпiў халодную смачную ваду. Яна налiла яшчэ.
- Даўно я з табой не выпiвала. Вып'ем хоць вады. Запрасiў бы на дачу. Кажуць, жывеш, як на небе.
- У госцi запрашаюць сяброў сям'i.
- А хiба я не сябра твой? Лепшага ў цябе няма.
Непрыкметна яна апынулася зусiм блiзка ад яго.
- Не прытварайся, Тамара, мы не маленькiя. Ты добра ведаеш, як цябе "любiць" Галiна. А мне спакой жонкi даражэй за ўсё.
- Яна робiцца мяшчанкай, твая Галiна. - Дзiўна мяняўся колер яе вачэй у залежнасцi ад настрою, як у кошкi, у той мiг яны сыпанулi нейкiя шэрыя iскры.
- Чорт яго ведае, цяжка сказаць, у чым яно праяўляецца ў наш час, мяшчанства.
Яна падплыла так блiзка, што Яраш, здавалася, адчуў гарачыню яе паружавелага твару i ўбачыў, што вочы яе сталi маслянiстыя. Ён адступiў у кут памiж сталом i сцяной. Яна горача дыхала яму ў твар.
- Чаму ты пазбягаеш мяне? Я люблю цябе.
- Я гэта чуў, Тамара. Многа разоў. Пусцi.
- Люблю i жадаю... Пацалуй мяне. Адзiн раз. Шкада табе?
Жанчына трацiла ўсякую прыстойнасць.
Нiколi яшчэ пры ўсёй сваёй нахабнасцi ёй не ўдавалася паставiць Яраша ў такое недарэчнае становiшча. Загнаны ў кут, прыцiснуты да сцяны, ён не ведаў, што рабiць, як вызвалiцца. Пiхнуць яе? Паслаць да д'ябла? I раптам... дзве дэталi кiнулiся ў вочы: занавескi, што закрывалi толькi нiжнюю палавiну акна, i тое, што яна, мабыць, забыўшыся, усё яшчэ трымае шклянку з вадой у руцэ. Яраш нечакана падхапiў яе пад пахi, рыўком падняў высока ўгору i... паставiў на пiсьмовы стол. Няхай хто-небудзь з персаналу ўбачыць праз акно свайго галоўнага лекара на стале са шклянкай, напоўненай невядомай вiшнёвай вадкасцю!
Тамара Аляксандраўна ўсяго чакала ад гэтага чалавека - абразлiвых слоў, пагрозы, нават штуршка... Але такога ўчынку не чакала. Разгубiлася. На нейкi мiг белай статуяй застыла на стале.
Яраш паспеў адысцi да дзвярэй i ўзяць капялюш. Нарэшце яна саскочыла на падлогу, гопнула, аж забрынчалi шыбы. Засмяялася:
- А ты робiшся жартаўнiком. Прагрэс!
Твар яе гарэў. Але ўсё адно яна пайшла следам за iм. У калiдоры ён пачуў ззаду стук яе абцасаў i ўзлаваўся. Разбэшчаная баба! Як можна такому чалавеку даручыць кiраваць бальнiцай? Ён не выйшаў адразу на двор, а знарок пайшоў у тэрапеўтычнае аддзяленне. У доўгiм паўцёмным калiдоры на ложках ляжалi хворыя. У той бальнiцы, дзе Яраш загадваў аддзяленнем, такой з'явы даўно ўжо не было: хворыя ў калiдорах не ляжалi, усё навокал ззяла чысцiнёй. Таму выгляд гэтай бальнiцы яго заўсёды раздражняў, аб непарадках тут пiсаў ён у сваёй запiсцы выканкому гарсавета. Але ў злосцi, у гневе ён быў такi ж нястрыманы, як Гаецкая ў страсцi. Не зважаючы на хворых, на персанал, ён загрымеў на ўвесь корпус:
- Калi тут нарэшце будзе падобна на бальнiцу? Што гэта такое?
Тамара Аляксандраўна дагнала яго, сцiснула локаць:
- Антон!
- Клiнiка! Памыйная яма, а не клiнiка! - не сцiхаў ён.
Тады i яна загаварыла ўголас, хiтра адводзячы ўдар:
- Нам не даюць столькi грошай, колькi вам, прафесар. Пахадайнiчайце за нас. Вы старшыня камiсii гарсавета.
- На халадзiльнiк у цябе знайшлiся грошы!
Але калiдор скончыўся, i яны выйшлi на двор. Пад яркiм сонцам, дзе навокал усё ззяла i зелянела, гнеў Яраша растаў. Ён глянуў на сваю спакуснiцу i ўбачыў, што яна, зажмурыўшыся ад сонца, усмiхаецца па-ранейшаму ласкава, закахана.
"Чортава баба! З яе што з гуся вада. Чым жа цябе дапячы?"
I раптам успомнiў... Сказаў спакойна, з усмешкай, быццам мiж iншым, мiрна iдучы побач з ёй па асфальтавай дарожцы:
- У рэдакцыю прыйшло пiсьмо... Мне Шыковiч расказаў. Распiсваюць добрыя людзi, як ты выкарыстоўваеш санiтарную машыну. На Ўкраiну - па вiшнi, з ранiцы - на рынак, увечары - у лес. А лекары неадкладнай ходзяць пехатой. Я кажу яму: калi пра Гаецкую, то можна пiсаць без праверкi. Усё правiльна, ручаюся галавой. Цяпер я падкiну яму факт з халадзiльнiкам... Сенсацыйны фельетон будзе!
Яна спынiлася. Ён па iнерцыi зрабiў крокi два i павярнуўся. Яна застыла ў дзiўна нязграбнай позе, нахiлiўшыся набок, бо трапiла адной нагой у канаўку для сцёку вады. Твар яе, што хвiлiну назад палаў, пабялеў, ноздры непрыгожа раздулiся.
Яраш адчуў, што ў iм загучала вясёлая лёгкая музыка. Нарэшце ён знайшоў, чым дапячы ёй. Яна адказала пагрозлiва, холадна - нiколi яшчэ не гаварыла з iм такiм тонам:
- З'явiцца фельетон, я табе да смерцi не дарую. - I, не развiтаўшыся, павярнулася i пайшла назад.
Ярашу раптам захацелася гарэзлiва, па-хлапечы свiснуць ёй услед.
Майзiс, маленькi, кучаравы, у вялiкiх чорных акулярах, сустрэўшы яго на ганку аддзялення, сказаў:
- У вас сёння, калега, добры настрой.
- А хiба вы бачылi калi-небудзь мяне ў дрэнным настроi?
- Не. Але часам чалавек бывае залiшне задумлiвы. Ён уважлiвы ў працы, але не бачыць хараства вакол сябе.
Яраш засмяяўся:
- Майзiс, ведаеце што? Прыязджайце да мяне на дачу. Я пакажу вам такое хараство, якого вы, гараджанiн, зроду не бачылi.
Але, пракансультаваўшы колькi хворых, Яраш зноў адчуў сябе стомленым. З iм рэдка гэта здаралася.
- Вiдаць, зноў будзе навальнiца. Хочацца спаць, - сказаў ён Майзiсу, пазяхнуўшы, калi яны пераходзiлi з палаты ў палату. - Апошнi?
- У мяне апошнi. Ды вельмi прасiла хворая з тэрапii, каб вы паглядзелi яе. Асабiста вас просiць, Антон Кузьмiч. Па-мойму, цiкавы выпадак. Мiтральны стэноз. Згодна аперыравацца.
Яраш паглядзеў на гадзiннiк, уздыхнуў:
- Ах, Майзiс, Майзiс, карыстаецеся вы маёй слабасцю.
- Што зробiш, Антон Кузьмiч. Такая наша прафесiя.
- Але, брат, прафесiя наша цяжкая. Нiчога не скажаш.
- Вiдаць, зноў будзе навальнiца. Хочацца спаць, - сказаў ён Майзiсу, пазяхнуўшы, калi яны пераходзiлi з палаты ў палату. - Апошнi?
- У мяне апошнi. Ды вельмi прасiла хворая з тэрапii, каб вы паглядзелi яе. Асабiста вас просiць, Антон Кузьмiч. Па-мойму, цiкавы выпадак. Мiтральны стэноз. Згодна аперыравацца.
Яраш паглядзеў на гадзiннiк, уздыхнуў:
- Ах, Майзiс, Майзiс, карыстаецеся вы маёй слабасцю.
- Што зробiш, Антон Кузьмiч. Такая наша прафесiя.
- Але, брат, прафесiя наша цяжкая. Нiчога не скажаш.
Прыгадаўшы аддзяленне, куды яму належала iсцi, i галоўнага лекара, Яраш зноў адчуў злосць. Беспарадак, бруд не толькi ў бальнiцах, але i ў другiх месцах, яго, звычайна спакойнага, прыводзiлi ў лютасць. Можа, праз гэта пра яго хадзiлi легенды. Расказвалi, напрыклад, што ён пабiў лекара сельскай бальнiцы, якую правяраў, аддаў пад суд хiрурга, якi аперыраваў п'яны, што ён у часе сваiх аперацый мацюкаецца на асiстэнтаў i сясцёр. Усё гэта, безумоўна, выдумкi. Лекара ён завёз у райком, хiрургу толькi пагразiў судом, а мацюкнуўся адзiны раз на асiстэнта, якi зрабiў памылку. Гэтыя выдумкi таксама злавалi Яраша; ён бадай пакутаваў, калi бачыў, што маладыя лекары баяцца яго i праяўляюць залiшнюю пачцiвасць, быццам ён сапраўды сiвагаловы прафесар, сусветнае свяцiла.
Па дарозе ў тэрапеўтычнае аддзяленне ён сказаў Майзiсу:
- У Гаецкай у кабiнеце халадзiльнiк. А шторы? Бачыце якiя? Побач з такiм аддзяленнем!
Майзiс падняў галаву, i з яго акуляраў выскачылi асляпляльныя зайчыкi. Усмешка варухнула тоўстыя вусны.
- У нас яе завуць "царыца Тамара".
- Бо вы бяззубыя тут, як малюскi. Прапясочылi б гэтую "царыцу" на партыйным сходзе.
- Для гэтага патрэбна прынцыповасць доктара Яраша.
- Не падхалiмнiчайце, Майзiс.
Маладзенькая лекарка, якая вяла хворую, сустрэла iх у калiдоры i адразу разгубiлася - пачырванела, пачала заiкацца, называла Яраша "прафесарам". Ён не ўзлаваўся на гэтае дзяўчо. Але, баючыся, што ўсё разам - яе пачцiвасць, выгляд аддзялення, успамiн пра Тамару - можа даць недзе гнеўную ўспышку, Яраш нахмурыўся, апусцiў галаву, выключыў увагу (ён умеў гэта рабiць), каб менш бачыць i чуць.
Яны ўвайшлi ў палату, дзе стаяла штук сем ложкаў, памiж iмi было цесна праходзiць. Як нi хацеў Яраш, усё адно ўбачыў усё адразу: ложкi, сцены, пацямнелыя ад старасцi залатаныя навалачкi, прасцiны, ручнiкi, абшарпаныя тумбачкi i хворых - хто як глядзiць на яго: з цiкавасцю, абыякава цi хоча папрасiць: "Доктар, паглядзiце i мяне".
- Вось наша хворая, - сказала лекарка, спынiўшыся каля ложка ў кутку, i, спахапiўшыся, падала Ярашу табурэт.
Хворая як хворая. Такiх ён бачыў сотнi. Маленькая жанчына, такая худая, што здавалася, пад коўдрай - пустата. А на падушцы спакутаваны твар з яркiмi прыкметамi яе хваробы: крыху збляклая ўжо сiнюшнасць губ, крылляў носа. А шчокi заружавелi. Хвалюецца. I вочы... Якiя вочы! I як яны глядзяць! Чаго толькi не бачыў за сваё жыццё i лекарскую практыку Яраш, але такiя вось вочы яго заўсёды выводзiлi з раўнавагi. Яны прасiлi, малiлi, выказвалi надзею, страх - усю бясконцую гаму пачуццяў чалавека, якi прагне жыць.
Сядаючы на табурэт, ён падумаў, што ў большасцi такiх цяжкахворых жанчын прыгожыя валасы. Ад кантрастнасцi, вiдаць. У гэтай вунь таксама якiя цудоўныя - светла-залацiстая пышная карона. Каб не сустракацца позiркам з хворай, Яраш разглядаў свае вялiкiя, адбеленыя спiртамi i эфiрамi пальцы i слухаў даклад лекара. У яго ўжо выпрацавалася прафесiйная звычка: чуць i фiксаваць у памяцi толькi тое, што патрэбна яму як кансультанту. Усё iншае, у тым лiку прозвiшча i iмя, ён выясняў пасля, калi сам пачынаў аглядаць хворага. Але паведамленне лекара аб тым, што хворая перанесла першую атаку рэўматызму ў нямецкiм лагеры, узварухнула яго. Ён глянуў на гэтую маленькую жанчыну з цiкавасцю i жалем, сустрэў яе вочы, поўныя дзiвоснага агню i малення, падумаў:
"Вось яна, вайна. Збудаваны гарады. А сэрцы людзей... Сэрцы ранены". Ён падумаў пра сэрцы не наогул. Не. Як лекар, уявiў канкрэтнае маленькае сэрца, у якiм развiўся парок. Лекар расказвала, у якiм стане хворая паступiла ў бальнiцу:
- Ацёчнасць нiжнiх канечнасцей... Рэзка павялiчана пячонка...
- Калi паступiла? - спытаў Яраш.
- Два тыднi назад. - Лекар збянтэжылася, забылася, на чым яе перапынiлi.
- Гаварыце, гаварыце. - I зноў збоку здавалася, што кансультанта цiкавяць толькi ўласныя рукi.
- Быў праведзены курс лячэння...
I раптам у аднатонны даклад, перасыпаны лацiнскiмi словамi, уварваўся шэпт:
- Кузьма...
Яраш нават спачатку не звярнуў увагi.
- Антон Кузьмiч, - гучна паправiў Майзiс, якi стаяў за спiной у Яраша.
Тады Яраш рэзка падняў галаву, паглядзеў на хворую. Яна ўсмiхнулася вiнавата i зноў нясмела прашаптала ўжо другое iмя:
- Вiктар...
Яраш адчуў, што праз рукi яго быццам прапусцiлi электрычны ток, закалола ў кончыкi пальцаў: ён пачуў свае падпольныя клiчкi.
У яго былi надзвычай чуткiя пальцы, паталагiчна чуткiя, нават уласныя эмоцыi ён перш за ўсё адчуваў пальцамi. Вось так заколе - значыцца, злосць, радасць, здзiўленне.
Ён пазнаў гэтую жанчыну. Але не верыў вачам.
Хiба ўваскрасаюць мёртвыя? Колькi прайшло год! Дзе яна была дагэтуль?
Ён павольна падняўся з табурэта.
Лекар са страхам глядзела на сваю пацыентку: што тая трызнiць?
Майзiс лёгка свiснуў: ён быў рамантык, любiў прыгоднiцкiя кнiгi, фiльмы, нечаканыя сустрэчы людзей.
Хворая супакоiла свайго лекара простым i ясным запытаннем:
- Не пазнаяце, Антон Кузьмiч?
Яраш умеў стрымлiваць свае пачуццi ў любых абставiнах. Але тут не стрымаўся.
- Зося? - прашаптаў ён так, што ўздрыгнула лекар, прыўзнялiся на локцях хворыя, а Майзiс у захапленнi пацёр рукi.
- Зося! - паўтарыў ён гучней i, высокi, мажны, схiлiўся над ложкам, як бы хочучы загарадзiць яе ад чужых вачэй, ад хвароб, ад усiх навал. Узяў тонкiя, схудалыя рукi ў свае мяккiя шырокiя далонi, асцярожна сцiснуў. - Адкуль вы з'явiлiся, Зося?
А ў дзверы ўжо заглядвалi сёстры, хворыя, i ўсё аддзяленне загудзела, як разварушаны вулей.
5
На супынцы таксi каля вакзала адзiн з шафёраў ветлiва запрасiў Яраша:
- Калi ласка, доктар, у маю машыну.
- У Дзятлаўскае ляснiцтва. Ведаеце?
- Ведаю. Наш брат усё мусiць ведаць.
"Волга" рванула з месца, Яраш па iнерцыi адкiнуўся на спiнку i гэтак застыў. Мiльгалi вулiчныя лiхтары, вiтрыны, сiгналы сустрэчных машын. Ён заплюшчыў вочы, але не адчуў асалоды адпачынку. Дзень скончаны. Незвычайны дзень. Яраш жыў уражаннямi ад сустрэчы з чалавекам, якога васемнаццаць год лiчыў мёртвым. "Вось сюжэт для Кiрылы". Ён хацеў надаць думкам iншы кiрунак, абстрагавацца i супакоiцца. Але дарэмна. Супакоiцца не так проста.
Зося папрасiла, каб ён аперыраваў яе. I не сказала, як многiя iншыя: "Лепш памерцi, чым так пакутаваць". Не. Яна верыць, што ён здолее ўратаваць яе.
Калi тая аперацыя! Праз месяц... I цi можна яе ўвогуле аперыраваць? Гэта яшчэ пакажуць даследаваннi. А ён ужо хвалюецца. Хвалюецца, бадай, мацней, чым перад сваёй першай самастойнай аперацыяй. Уяўляе яе сэрца, бачыць, як на макеце, звужэнне левай перадсардэчна-страўнiкавай шчылiны... Недастатковасць клапана... Мозг пачынае напружана працаваць. Iдзе аперацыя. Ён уважлiва i прыдзiрлiва прасочвае ўвесь ход яе, ад падрыхтоўкi хворай да...
Раскрывае грудзi... Бярэ сэрца... Вось яно...
Машына рэзка спынiлася. Яраш расплюшчыў вочы. Стаялi перад закрытым шлагбаўмам каля чыгуначнага пераезду на ўскраiне горада.
"Усяго праехалi?" - здзiвiўся ён.
Прайшло некалькi хвiлiн, а ён траха не скончыў такую аперацыю, на якую патрэбны гадзiны.
- Задрамалi, Антон Кузьмiч? - спытаў шафёр.
Дзесьцi збоку пыхкаў паравоз. Затрубiў у ражок стрэлачнiк.
Яраш заглянуў шафёру ў твар, асветлены слабым водблiскам прыбораў i чырвоным лiхтаром шлагбаўма. Не, гэтага чалавека ён не лячыў, памяць у яго на твары добрая. Шафёр, зразумеўшы, што доктар хоча пазнаць яго, растлумачыў:
- Вы ўратавалi майго сына, Антон Кузьмiч. На ўсё жыццё вам удзячны. Мацi штодня ўспамiнае. Хаця б ты, кажа, павазiў доктара. Скажыце, i я кожны дзень буду вазiць вас.
- Хабар? - усмiхнуўся Яраш.
- Якi хабар, доктар? - пакрыўдзiўся шафёр. - Хабар даюць за цёмныя дзялы. А тут - жыццё сына...
Прайшоў нядоўгi таварны састаў. Старэнькi паравоз сыпануў у начное неба жменю iскраў. Але яны не сталi зоркамi - упалi назад на зямлю i патухлi.
Павольна падымаўся шлагбаўм. У нейкi мiг замест чырвонага лiхтара загарэўся зялёны. Яраша заўсёды здзiўляла гэтая няхiтрая механiка.
Машына кiнула на пераезд сноп кароткага святла. Заблiшчалi рэйкi. Вартаўнiк пагразiў пальцам. За пераездам фары выхапiлi з ночы больш доўгi кавалак чорнай шашы.
Яраш глянуў убок i ўбачыў зоркi. Iх было мала, i яны плылi над чорным лесам, якi заўсёды ўначы чамусьцi здаваўся горнай градой - з вяршынямi, доламi, цяснiнамi. А ўдзень гэта была зусiм роўная сцяна лесу за кiламетр ад дарогi. Там, наперадзе, лес падступiць да самай шашы, i тады знiкне гэтая iлюзiя. Антон Кузьмiч нiяк не мог растлумачыць прычыны такога зрокавага падману.