Разанца прыдушылi ў тую ж ноч. Фельчар, якi зайшоў да яго ранiцай, нават узрадаваўся, што той мёртвы, менш будзе клопату лекарам. Нiякай, канечне, медыцынскай праверкi прычын смерцi не было. Вынеслi яго з палаткi, палажылi ў загончык каля санчасцi, дзе ўжо ляжалi мерцвякi, чакаючы вясны, калi можна будзе выкапаць ямы. А штаны i шкарпэткi разанца дасталiся яго земляку.
Я, канечне, зразумеў, што сусед мой разанец мяне выратаваў свядома. Ён знарок уступiў у канфлiкт з паханом i Барсуком, каб выклiкаць iх гнеў на сябе. I выклiкаў. Яму ж было ўсё роўна наканавана хутка памерцi.
Вось i праяўляй гуманнасць да такiх, як пахан i Барсук.
ПОРЦЫЯ КАШЫ
Я ўвесь час хацеў есцi - i пасля снедання, i пасля абеду, i пасля вячэры. Канечне, не я адзiн быў такi галодны - усе зэкi, за выключэннем начальства i розных лагерных прыдуркаў, галадалi. З надзеяй ухапiць нейкую дабаўку многiя таўклiся каля кухнi.
Калона наша была толькi што створаная, яшчэ не шматлюдная. Мы былi першым атрадам, кiнутым у тайгу, каб абжыць той глухi куток. Нi баракаў, нi iншых якiх збудаванняў, нават i агароджы вакол не было. Жылi ў палатках. Кухня - два катлы i плiта - была пад адкрытым небам, праўда, абгароджаная вакол жэрдкамi ад нас, галодных зэкаў, каб не змаглi што сцягнуць. На самым пачатку, калi яшчэ не паспелi зрабiць тую агароджу, зэк Чырва з нашай брыгады схапiў з бочкi дзве гарбушы i даў дзёру ў тайгу. Хоць i гналiся за iм трое, уцёк. Ад той гарбушы дастаўся i мне кавалак.
У мяне з'явiлiся першыя прыкметы цынгi - апухлi дзёсны, крываточылi, напала вяласць. Баяўся, што пачнуць выпадаць зубы. А была ранняя вясна - самая пара для цынготнiкаў, снег яшчэ толькi сыходзiў. У тайзе - нi зялёнай травiнкi, каб пажывiцца. Чакаў мая, калi з'явiцца чарамша i кiслiца - самы дзейсны паратунак ад цынгi. А пакуль што пiў адвар з шыпулля пiхты i сасны.
Дык вось, я хацеў увесь час есцi, нават у сне. А калi чалавек галодны, то ўся яго ўвага скiравана толькi на пошукi яды. Зэк Чырва аднойчы павёў мяне ў тайгу шукаць вавёрчыны запасы. Мы доўга шасталi вакол калоны, зазiралi ў дуплы i знайшлi схованку кедравых шышак i сушаных грыбоў. Арэхi з шышак вылушчылi, з'елi там жа на месцы. Другi паход па вавёрчыны запасы быў няўдачны. Таму застаўся адзiны спосаб нешта раздабыць паесцi - пакруцiцца каля кухнi, а можа, спатрэбiцца повару якая дапамога.
У адзiн з выхадных дзён я там i круцiўся з падвешаным да пояса кацялком, скляпаным з кансервавых бляшанак. Трэба сказаць, што з мiскай i лыжкай зэк нiколi не расставаўся. Гэты посуд зэкам не выдаваўся, i кожны даставаў яго хто як мог. Не маеш посуду, хоць шапку падстаўляй пры раздачы баланды. Так i рабiлi беспасудныя - падстаўлялi шапкi.
Абед тады скончыўся, i павары гатавалi вячэру - ячневую кашу з рыбай. Мая дапамога на кухнi не спатрэбiлася, i я сабраўся пайсцi ўжо ў палатку. Але рабочы па кухнi, мардасты здаравiла, здаецца, з Растова спынiў мяне.
- Пайшлi, - сказаў ён, - паможаш дроў прынесцi.
Я з радасцю згадзiўся i пайшоў з iм у тайгу. Метраў пяцьдзесят ад пакуль што ўмоўнай мяжы калоны ляжала распiлаваная на калоды сасна-сушняк. Верхавiны сасны не было, яе, лягчэйшую, вiдаць, ужо занеслi на кухню. Заставалiся калоды ад камля, тоўстыя i, вядома ж, цяжкiя.
- Вось гэту i бяры, - паказаў мардасты на самую тоўстую.
Я думаў, што мы панясём яе ўдвух, паставiў калоду стырчком, паглядзеў на мардастага.
- Бяры на плячо, я памагу, - сказаў ён.
З яго дапамогай я ўзвалiў калоду на плячо, i яна мяне прыгнула ледзь не да зямлi.
- Пайшлi, - скiраваў наперад мардасты.
Я ступiў некалькi крокаў i адчуў, што дрыжаць ад натугi ногi i спiна гнецца ўсё нiжэй. Я забаяўся, што зламаю хрыбет, падарвуся, i хацеў ужо скiнуць калоду з пляча, але прынесены ветрам з кухнi пах нечага смажанага павёў мяне ўперад. Мiска кашы, якую я атрымаю, клiкала, надавала мне сiлы.
I я iшоў, нёс калоду, якая была, можа, удвая цяжэй за мяне самога. Нёс з вытарашчанымi ад напружання вачамi, з кружэннем галавы.
А мардасты iшоў уперадзе з засунутымi ў кiшэнi штаноў рукамi, азiраўся раз-пораз назад i паказваў, дзе лепш iсцi. I правiльна рабiў, бо я не бачыў дарогi, вочы ад натугi затуманiлiся.
Калоду я ўсё ж данёс, скiнуў каля дрывотнi i адчуў сябе такiм слабым, спустошаным, нiбы з мяне выцекла ўсё жывое. Я сеў на нейкi пацурбалак i доўга аддыхваўся.
Мардасты ўзяў маю мiску i нашкроб у яе з катла прыгарэлай кашы, якая засталася з абеду, даў мне.
- Вазьмi парубай, - сказаў ён.
Аднак есцi мне ўжо не хацелася. Забалела ў жываце, я забаяўся, цi не адарваў кiшкi. Пасядзеў яшчэ i паплёўся ў палатку.
Толькi праз гадзiну змог з'есцi заробленае. Скажу праўду, тыя ашкрэбкi кашы былi ўсё ж смачныя.
КАЖУШОК
Калi я вучыўся ў Менску на рабфаку, бацькi справiлi мне кажушок. Шукалi, дзе б купiць якi-небудзь палiтончык, нешта гарадское, але ж у тыя гады гэта было зрабiць цяжка. Ды i грошы на яго куплю не знайшлiся б - падаткi былi вялiкiя, а працаднi ў калгасе - пустыя.
Вясковы кравец з нашых дублёных i пафарбаваных у чорнае аўчын мне i пашыў кажушок для вучобы ў горадзе. Кравец пастараўся, кажушок выйшаў прыгожы i цёплы, з хлясцiкам на спiне, аблямаваны па нiзе i бартах аўчыннай бiчайкай поўсцю наверх. Вядома ж, i дзве кiшэнi ўшыў.
Радавацца б такой абнове, але ж у горадзе кажухi тады былi не ў модзе, не тое што цяпер. Тады на хлопца ў кажушку глядзелi як на "дзеравенскага". Не раз я чуў пра сябе ад гарадской шпаны: "Эй, жлоб у кажусе!" Адзiн шпанюк, увесь квартал iдучы за мной, дражнiўся: "Жлоб, жлоб, як жывеш? Ж... чэшаш, вошы б'еш..." I раз-пораз пытаўся: "Пачым вошы ў тваiм кажусе?"
Таму, хоць мне было ў маiм кажушку i цёпла, i ўтульна, я з радасцю абмяняў бы яго на якую-небудзь "гарадскую" апратку. Аднаму студэнту, якому мой кажушок спадабаўся, я прапанаваў мяняцца на яго патрапанае бобрыкавае палiто. "Жлобам будуць зваць", - адмовiўся ён.
I добра, што не абмяняўся. Кажушок мой потым выручаў мяне ад сiбiрскага холаду, а можа, i ўратаваў ад самага страшнага - лагернай смерцi.
Арыштавалi мяне ў пачатку красавiка трыццаць сёмага года i прывялi ў турму ў тым кажушку. Вясну, лета кажушок мой ляжаў на нарах замест падушкi, а ўвосень у iм жа i паехаў у лагер на Далёкi Ўсход. Нi ў час этапу, нi на перасыльных пунктах кажушок, на маё здзiўленне, у мяне не ўкралi i не адабралi. Вiдаць, я трапляў у партыi, дзе не было жорсткiх блацюкоў.
Прыехаў у Бамлаг на станцыю Ўсуры. Асноўныя работы лагер ужо скончыў, i многiх зэкаў адправiлi ў iншыя лагеры. Наша калона таксама была напалову расфармiравана, заставалiся толькi два баракi. На работу нас, канечне, выганялi штодня. Мы грузiлi пясок, гравiй на чыгуначныя платформы. Норма была цяжкая: на трох зэкаў пагрузiць дзве платформы. Вось i паспрабуй накiдаць столькi кубiкаў. За змену намахаешся шуфляй так, што потым рук не падняць. I песенька тады была ў хаду: "Вось вам, братцы, мая норма - на тры рылы дзве платформы пагрузiце..."
Вядома, што праца паднявольнага самая непрадукцыйная. У групе падняволеных на агульных работах нiхто не высiльваецца. Там кожны працуе з паказной пакорлiвасцю, але стараецца рабiць як меней, на ўзроўнi дахадзягi. Мера працы ў гэтых умовах вызначаецца зэкаўскай маральнай нормай па вынiках самага слабага. Вышэйшы тэмп, якасць i ўзровень працы дасягаюцца прымусам.
На пагрузцы, хоць i па трое працавалi, усё адно гэты прынцып - рабi як менш - дзейнiчаў. Платформы не дагружвалiся, i дзесятнiкi з гэтым змiрылiся. Апрача таго, прыдумвалiся ўсялякiя хiтрасцi, каб падмануць тых жа дзесятнiкаў. Некалькi дзён мы, напрыклад, хiтравалi так. На станцыi каля пагрузачных пляцовак валялiся нейкiя скрынкi, доўгiя, як труны. Мы клалi некалькi такiх скрынак на платформу дном уверх i сыпалi на iх гравiй. Такiм чынам кубаметр гравiю, а то i больш недагружалi. Так рабiлi, пакуль скрынкi не скончылiся.
Убiралася ў сiлу зiма. Цёплае адзенне не паспелi ўсiм выдаць, i многiя ээкi-навiчкi мерзлi ў сваiх палiтончыках i куртках, а я не мог нарадавацца свайму кажушку i колькi разоў дзякаваў бацьку за яго.
Але кажушок мой падабаўся не толькi мне, на яго кiнулi вока i некаторыя зэкi. Адны прапаноўвалi абмяняцца на бушлат, канечне, з даплатай, iншыя хацелi купiць за грошы. Я, бясспрэчна, адмаўляўся.
Адным вечарам двое зэкаў-старажылаў выклiкалi мяне з барака на двор. Аднаго зэка я ведаў, ён быў памочнiкам нарадчыка, прыдуркам, як называлi тых, хто змог уладкавацца на "цёплым" месцы. Я выйшаў услед за iмi. На двары спынiлiся, i другi незнаёмы зэк моўчкi пачаў расшпiльваць гузiкi на маiм кажушку. Я стаў не даваць, але атрымаў добрую аплявуху ад памочнiка нарадчыка. Кажушок з мяне знялi i панеслi ў свой барак.
Я iшоў за iмi i прасiў-малiў аддаць кажушок, гаварыў, што ў мяне няма нiчога больш надзець. У барак яны мяне не пусцiлi, зачынiлi за сабой дзверы на кручок. Я вярнуўся на свае нары, лёг i заплакаў, горка i няўцешна. Мне вельмi шкада было кажушка i горка ад крыўды за такi нахабны грабеж.
У той жа вечар, калi я ўжо заснуў, зайшоў памочнiк нарадчыка i ўскiнуў на мяне бушлат, хоць i не новы, але спраўны i якраз па мне. Што ж, змiрыўся я, i за гэта дзякуй.
Праз два днi на ранiшняй праверцы пачалi выклiкаць зэкаў i ставiць iх у асобны строй. Я чакаў, што i мяне назавуць, але спiс скончыўся, не назвалi. Выклiкалi чалавек сто, самых здаровых i маладых, у тым лiку i двух маiх напарнiкаў па пагрузцы, загадалi iм узяць рэчы i праз паўгадзiны павялi з зоны.
На разводзе на працу нарадчык аб'явiў, што партыю адправiлi на Калыму, туды, куды нiхто не хацеў трапiць. Пра калымскiя лагеры i пра тамашнiя ўмовы мы наслухалiся даволi. Туды адпраўлялi маладых i здаровых, i я здзiвiўся, чаму мяне пакiнулi, бо якраз я i падыходзiў да Калымы: у маiм фармуляры запiсана, што мне прызначана ЦФП - цяжкая фiзiчная праца.
Даведаўся на другi дзень на ранiшнiм разводзе. Праводзiў яго нарадчык. Ён быў у маiм кажушку - вунь, значыць, каму мая апратка прызначалася! Кажушок сядзеў на iм, як i на мне раней, ладна, прыгожа. Калi брыгада пайшла з зоны на працу, я па загаду нарадчыка застаўся.
- Ну радуйся, -сказаў нарадчык, паляпваючы мяне на плячы. - Гэта я цябе ўратаваў ад Калымы. I ад агульных работ. Будзеш цяпер тэлефанiстам на селектары. Згодзен?
Канечне, я згадзiўся, i хто б ад такой лафы адмовiўся - сядзець у цяпле i атрымоўваць поўную пайку.
- Так што за твой кажух я расквiтаўся. Мы, значыць, квiты. А кажушок твой мне спатрэбiўся, ведаеш, яшчэ чаму? Я ж на днях вызваляюся. Не ў зэкаўскiм жа мне бушлаце дамоў з'явiцца.
Ён пайшоў у кантору, а я паўздыхаў, з зайздрасцю гледзячы яму ўслед, i змiрыўся. Я зразумеў, што плату за кажушок атрымаў вельмi вялiкую. Дзякуй табе, кажушок мой любiмы, пашыты вясковым краўцом. Ты, можа, i ёсць мой уратаванец?
...А той мой чорны кажушок мне нядаўна прыснiўся. Нiбыта я ў iм iду па вулiцы Менска, радуюся, што кажушок знайшоўся i зноў на мне, i я нават адчуваю яго прыемную цеплыню. А ўсе стрэчныя з зайздрасцю пазiраюць на мой кажушок, а сёй-той i пытае, дзе гэта я дастаў такую прыгожую дублёнку.
КАЗIМIР - ЧАЛАВЕК СЛАБЫ
Ён сам сябе лiчыў слабым i, здаецца, усюды гэта падкрэслiваў.
- Слабасць чалавеку не шкодзiць, нават у лагеры, - гаварыў ён пра сябе. Моцнаму не даступны радасцi жыцця, iх можа ацанiць толькi слабы, у якога яны вельмi рэдка бываюць. А моцны растрачвае сябе на барацьбу за радасць у жыццi. Во. Я цвёрда верую ў слабасць.
- Знайшоў радасцi ў лагеры, - кпiлi з яго разважанняў.
- А вось i знаходжу. З чаго жыццё кожнага складваецца? Са змены гора i радасцi, удач i няўдач. А пасля няўдачы абавязкова з'явiцца хоць маленькая, але нейкая ўдача. Вось даўно мне не выпадала дабаўкi на кухнi. А ўчора повар ажно чарпак лiшнi даў. Во!
Казiмiр i сапраўды быў на выгляд слабы. Росту малога, хударлявы. У яго, трыццацiсямiгадовага, быў па-дзiцячы прастадушны тварык, вострыя вочкi i востры слых, нават нейкi звышнармальны. Ён першы чуў, мабыць, за вярсту бразгат бачкоў з абедам, якiя неслi ў брыгаду раздатчыкi. Iх яшчэ i не вiдаць было, а Казiмiр ужо крычыць:
- Чуеце? Нясуць. Бразгацяць бачкi.
Блацюкi яго часта крыўдзiлi, зганялi з верхнiх нар на нiжнiя - пад юрцы. Пасылалi некуды за нечым, i Казiмiр iшоў. Бывала, кралi ў яго пайку, мянялi рваныя шапкi цi бушлат на спраўныя Казiмiравы. Усё гэта Казiмiр пераносiў неяк спакойна, замiрана, па-хрысцiянску.
Мне ён быў цiкавы i блiзкi. Па-першае, як зямляк, з Беларусi. Па-другое, ён шмат чаго ведаў па гiсторыi, лiтаратуры, чытаў на памяць багата вершаў. Падазраю, што ён i сам iх пiсаў. Маючы вялiкi запас iнфармацыi, ён, аднак, быў малапiсьменны ў прамым сэнсе. Пiсаў з грубымi памылкамi, гаварыў карава, з няправiльнымi нацiскамi. Неяк дзiўна ў яго спалучалiся вялiкiя веды i гэта малапiсьменнасць. Вiдаць, таму, што скончыў ён толькi тры класы школы, а потым набываў веды саматугам. Да арышту працаваў у райвыканкоме дробным агентам па нарыхтоўках. Меў ён дзесяць гадоў за так званую антысавецкую агiтацыю.
- Завошта цябе запяклi на такi тэрмiн? - пры мне спыталi ў яго.
- За каня.
- Можа, за вуздэчку?
Iснуе такая хохма: калi ў цыгана спыталi, за што той сядзiць, цыган адказаў: за забыўлiвасць - каня ўкраў, а вуздэчку забыў.
- Не, праўда, за каня, - i растлумачыў усё, як было.
На адным сходзе выступаў лектар i, расхвальваючы калгасны лад жыцця, стаў гаварыць, што ў калгасах хутка замест коней будуць жалезныя конi - трактары, яны i зробяць калгасы багатымi. Трактар не трэба зiмой кармiць, не трэба яму сена касiць, авёс сеяць. Казiмiр паслухаў лектара i з iм не згадзiўся.
- Коней выгадней трымаць, - сказаў ён. - Гэта ж жывая душа, а не жалеза. Што яму трэба? Сена зiмой, а летам выпусцi па траву, i конь кормiцца. А цяпер давайце палiчым, колькi людзей заняты, каб трактар зрабiць. Жалеза трэба? Яснае дзела, значыць, капай руду. Каб выплавiць з руды жалеза, домну будуй. Для вугалю шахту капай, вязi к домне. Далей гэтае самае жалеза трэба каваць, тачыць, кляпаць. Во колькi людзей робяць той трактар. А яшчэ ж яму керасiн трэба дабыць. Не, коней дзешавей трымаць у калгасе, iх не заменiш жалезам.
Канечне, той лектар быў дурань, якiх тады хапала. Або правакатар. Ён прызнаў гэта выступленне як скiраванае супраць iндустрыялiзацыi i супраць калгасаў. I праз некалькi дзён Казiмiра ўзялi.
Ён вельмi любiў улазiць у спрэчкi, у размовы любога характару - няхай гэта была простая зэкаўская балбатня пра яду, пайку або гаворка на фiласофскую тэму.
У нашым бараку былi вучоныя, iнжынеры, партыйныя работнiкi. Быў артыст, журналiст, ветэрынар. I Казiмiр стараўся з кожным пагаварыць i нават паспрачацца. З фiлосафам - па фiласофскiх пытаннях, з журналiстам - па лiтаратуры. I што было заўважана - Казiмiр на ляту ўспрымаў пачутае, растлумачанае яму, а потым пачынаў па-свойму ўжо тлумачыць, даказваць сваё, i даволi цiкава, арыгiнальна. Гэтыя гутаркi з вучонымi Казiмiру, з яго добрай памяццю i кемлiвасцю, давалi многае.
Помню, зайшла неяк размова пра Максiма Горкага. Фiлосаф пахвалiў Горкага, сказаў, што ён не толькi лiтаратар, але i вялiкi фiлосаф, асаблiва багата фiласофскiх праблем i пытанняў у яго п'есах. А журналiст назваў Горкага народным пiсьменнiкам.
Казiмiр слухаў iх, слухаў ды i выпалiў:
- Ваш Горкi не фiлосаф i не народны пiсьменнiк. Ён толькi пралетарскi. Ну якi ён фiлосаф? Фiлосаф - гэта, ну, вучоны чалавек, якi любiць людзей, спагадае пакутнiкам, паўшым. Даруе нават ворагам. А ваш Горкi што аб'явiў наконт ворагаў? "Калi вораг не здаецца, яго знiшчаюць". Так? Таму следчы мой i паўтараў увесь час гэты лозунг.
- А чаму Горкi не народны? - спыталi.
- А таму. Ён ненавiдзеў сялян. Не любiў iх. А раз сялян не любiў, то якi ж ён народны?
- Арыгiнальна, - крутнуў галавой журналiст.
- Во я i кажу, што арыгiнальна, - падхапiў Казiмiр. - Я, помню, чытаў лiст Горкага кудысьцi за гранiцу пра голад у Расеi. Дык Горкi пiсаў, што голад можа знiшчыць лепшую энергiю Расеi - рабочых i iнтэлiгентаў. А мужыкi, значыць, нiхто? Ды мужыкi ж у першы чарод i памiралi ад голаду. Не, не любiў Горкi сялян.
Калi пiсаў Горкi той лiст i цi пiсаў увогуле, нiхто з нас не ведаў, таму яму i не пярэчылi.
- А во яшчэ што пiсаў Горкi, пе помнiце? Мужыкi, маўляў, амаль дзiкiя, яны дурныя, страшныя людзi.
- Гэта пiсаў, - пацвердзiў фiлосаф. - Горкi лiчыў, што ўвогуле без сялян будуць абыходзiцца.
- Як гэта? - здзiвiўся ўжо Казiмiр.
- А так. Горкi пiсаў Варонскаму, быў такi крытык, што калi б сяляне знiклi з iх хлебам, гараджане навучылiся б хлеб дабываць у лабараторыях.
- Во была б жытуха, - узрадаваўся Казiмiр. - Не трэба араць, сеяць, убiраць, малацiць. Нацiснуў на нейкую там кнопку, i буханкi выскокваюць з машыны. Тады б i ў лагерах такую хлебную фабрыку зрабiлi.
Больш за iншых зблiзiўся Казiмiр з артыстам, маладым яшчэ, але ўжо аблыселым (ад вялiкага розуму цi ад чужых падушак, жартаваў з яго Казiмiр) i сляпым на адно вока - яму яго выбiла на лесапавале. Артыст служыў у фiлармонii, выступаў як дэкламатар паэзii, прозы. Ведаў ён на памяць мноства вершаў i цэлыя раздзелы з раманаў Талстога, Тургенева. Яго часта прасiлi нешта прачытаць. Ён i чытаў. Помню, як ён прачытаў нешта не чутае не толькi мною, але i ўсiмi прысутнымi пра чалавецтва, якое не будзе рвацца ўвысь, а пойдзе ўнiз, у падзямелле.
- Мы ўвойдзем у зямлю тысячамi, мы ўвойдзем туды мiльёнамi, - пафасна дэкламаваў артыст. - Мы ўвойдзем акiянам людзей. Нас туды загоняць. Але адтуль не выйдзем, не выйдзем ужо нiколi... Мы загiнем, мы пахаваем сябе ў ненасытным руху i працоўным удары. Зямлёю народжаныя, мы ў яе i вернемся...
У Казiмiра пацямнелi сiненькiя вочкi, i ён, цяжка ўздыхнуўшы, сумна сказаў:
- Што ж, яны хочуць загнаць туды ўсiх. Але я вярнуся адтуль i вызвалюся. На волi буду.
Казiмiру заставалася больш шасцi гадоў няволi.
- I ты спадзяешся выжыць i вызвалiцца? - спыталi ў яго незычлiва.
- Дажыць не дажыву, а вызвалюся. Сам. Вясною. Як схлыне вада ў тайзе i зямля зазелянее.
Пра канец тэрмiну, пра волю ў лагеры мараць усе. Воля, як у доўгiм тунелi, трымцiць недзе далёка бляклым агеньчыкам, запаветная, але цi рэальная? Не кожны верыць, што дапаўзе да той волi. У нас, абяссiленых, унiжаных, абражаных, галодных, бяспраўных, кожны дзень жыцця залежыць ад тысяч прычын: заўтрашняй пагоды, ад таго, цi дастанецца табе поўная пайка; цi прыпiша дзесятнiк брыгадзе, а значыць, i табе норму выпрацоўкi; на якiх нарах ты будзеш сёння спаць - верхнiх, цёплых, цi нiжнiх, дзе сценкi барака прамерзлi i пакрылiся знутры наледдзю, як аплывы на свечках; цi паб'е цябе блатар, а можа, i пакалечыць i яшчэ цяжэй - прайграе ў карты; захварэеш ты на пелагру, калi скура пачынае лушчыцца i злазiць з цела; адлупцуе цябе канваiр за тое, што адстаеш у страi... I яшчэ дзесяткi i сотнi прычын, ад якiх залежыць лёс зэка, кожны яго дзень - гэты маленькi асколачак, якi трэба адбiваць ад цяжкага, як гранiт, вызначанага табе тэрмiну.