Рушымся, брацьця, хутчэй
У бой з жыцьцём, пакiдаючы жах,
Крыкi пужлiвых людзей
Ня стрымаюць хай бiтвы размах!
Процi цячэньня вады
Зможа толькi жывое паплыць.
Хвалi-ж ракi заўсягды
Цягнуць тое, што скончыла жыць.
"Дранг нах остэн" зьмёў на сваiм шляху "жыда-бальшавiзм" i голасна аб'явiў, што ён "назад ня вернецца"! Спачатку на занятых Немцамi абшарах Беларусi адчынiлiся адно пачатковыя школы. У праграме адукацыi зьявiлiся, як здавалася дзеткам старэйшых клясаў, два загадкавыя словы: гiсторыя Беларусi.
- Беларусi гiсторыя? - пыталiся яны. - Цi ёсьць такая гiсторыя? Адкуль яна пачынаецца? Цi гэта запраўды магчыма, што Беларусь мае нейкую гiсторыю? Тое, што яны "тутэйшыя", бальшыня дзетак ведала. Некаторыя выняткова ведалi нават, што яны - Беларусы. Але што Беларусь мае сваю гiсторыю? Зьбянтэжанасьць. Трэба было заглянуць у глыбокую мiнуўшчыну. Пачалi ад далёкага Полацкага Княства... На сыстэматычны разгляд i праверку кажнай бачыны гiсторыi дарагога народу ня было часу. Пераскаквалi, часта праз некаторыя гiстарычныя раўнiны i ўхабы шыбавалi нацянькi. А тут ужо, дзе блiжэй, i галасы выдатных сыноў i дачок былi куды больш зразумелыя. Гэтак зусiм, здаецца, яшчэ нядаўна, Янка Купала сказаў, што
...чалавек я, хоць мужык!
На помач яму - Якуб Колас:
...папы й ксяндзы дубiнай
заганялi нас у рай!
Во як! Дубiнай заганялi! Што гэта за рай такi, у каторы "дубiнай" трэ было заганянь? I гэтта на помач словы яшчэ аднаго гаротнiка-паэта:
А даўней Беларус, непадданы,
Гаспадарыў, быў сам над сабою
I далёка у сьвеце быў знаны
За Лiтоўскай i Ляскай зямлёю.
Па зярнятку, па макулiнцы прагна i скваплiва зьбiралiся веды. Раптоўна, быццам падштурхоўванае ваенным агнём, прыходзiла хрысьцiянскае i нацыянальнае ўсьведамленьне. Школа, узяўшы за руку, вяла на дарогi адкрыцьця, шляхi радасных i бясцэнных знаходак. Ад свае гразкое вулiцы - на бальшак, а там i на вялiкiя дарогi. Насамперш прышчэплiвалася любоў да пакрыўджанага шматпакутнага калiшняга гаспадара роднай зямлi, створанай iм культуры, да Бога, зруйнаваных нацыянальных i рэлiгiйных сьвятыняў, роднае мовы, народных традыцыяў, песьняў, мастацтва. А побач тая-ж дагэтуль няведамая гiсторыя Беларусi раскрывала i выстаўляла бясспрэчнымi фактычнымi доказамi жахлiвае махлярства, суцэльную хлусьню i варварства суседзяў, што заўсёды пад лёзунгамi хрысьцiянства й панславiзму, падпёртага калiшнiм мiсiянiзмам, пасьля камунiзмам i цi мала яшчэ якiмi крывадушнымi iзмамi крывавiлi, выбiвалi, стагодзьдзямi паланiлi некалi вялiкi й мiралюбны народ, падсякалi ягонае жывое карэньне. Моладзь прагна спажывала духовы корм, станавiлася на поўны рост, напаўняла родныя прасторы патрыятычнымi песьнямi, рухалася ад асноўнага вывучэньня ўсяго свайго роднага й дарагога да элемэнтарнага тварэньня гiсторыi.
А навокал, вунь на iхных вачох, вялiкая гiсторыя рабiлася ненасытнымi-прагавiтымi хiжакамi-чужынцамi. Часу было ў вабрэз. Гэтта-ж, як на даланi, вiдаць было, як казаў генiяльны паэт, што
Чужак-дзiкун, крывёю ўпiўшысь сьвежай,
Запрог цябе ў няволю, ў батракi
I тваю мацi-бацькаўшчыну рэжа,
Жывую рве на часьцi, на кускi.
Дый не адзiн "чужак-дзiкун", а найменш два... I яны - Масква й Бэрлiн для народу беларускага былi абое рабое! Гэтта-ж ля iх, тытанаў, каб уварваць i сабе кавалачак, завiхалiся памочнiкi з таго найразумнейшага на сьвеце народу. I яны на верных сыноў i дачок зямлi беларускай, зьняможаных у змаганьнi, быццам ненажэрныя шакалы i груганьнё нападалi. У агнi й крывi, у пекле расьлi юныя патрыёты, беларускае нацыянальнае ўскалосьсе. Цi хопiць часу, каб каласом узбуйнець i плён даць?
Два тытаны мардавалi, палiлi, нiшчылi. Цi ёсьць словы й гукi якiмi льга перадаць тое, што адбывалася тады ў той гэене на гаротнай зямлi? Ужо пасьля вайны рабаўласьнiкi непакорнай краiны быццам падлiчылi й сказалi: так, загiнуў кажны чацьверты. Так? А цi ўзялi ў лiк тыя мiльёны, каторых у "мiрны час вялiкага сацыялiстычнага будаўнiцтва" ў канцлягерах сьмерцi, у шматлiкiх i тады яшчэ неадкрытых Курапатах вымардавалi?
Алесь належаў да Саюзу Беларускае Моладзi, скончыў курсы кiраўнiкоў яе ў Альбэртыне. Ганарыўся гэтым. Затое яго пасьля маскоўскiя падхалiмы фашыстам i калябарантам назвалi. Саюз Беларускай Моладзi быў нянькай i апякуном маладой Беларусi, якой выпала менш трох гадоў, каб стануць на ногi й падрасьцi. Яна ўлiвала ў сэрцы юнакоў i юначак патрыятызм, вучыла iх сумленнасьцi, веры ў Бога, працавiтасьцi, пашаны гiсторыi й народных традыцыяў. Здабывалiся асноўныя цноты чалавека. Найважнейшае, каб на моцы ўсяго, яму некалi адабранага, а цяпер дадзенага, здабыў самае дарагое i неабходнае - беларускую годнасьць. Бо замала было асягнуць тое дэклярацыйнае - людзьмi звацца! Цяпер трэба было ня толькi людзьмi быць, але змагацца на жыцьцё й сьмерць за тое, каб выжыць. Каб нiхто й нiколi ўжо не паставiў цябе на каленi, рабсiлай не зрабiў!
I для людзей, якiм перарэзалi, здаецца, усе шляхi, адабралi права якога-небудзь выбару, у сорак чацьвертым вясной прыйшоў час выбару. Няпраўда, выбарам гэтага нельга назваць: або ўцякай, разам зь Немцамi, або сустракай маскалёў. Абое рабое, - найнавейшая Сцыла й Харыбда! Што-ж будзе, калi трапiш у пашчу ненасытнага "вялiкага й мудрага бацькi народаў"? Цябе чакае або сьмерцяносны Гулаг або "даёш Бярлiн". Ненавучанага ваеншчыны пагоняць на перадавыя, дзе крыкам "ура" нiкога не спалохаеш. А Гулаг чакаў новае рабсiлы. Ну а што станецца, калi зь Немцамi пойдзеш? Недзе да станка на фабрыцы прывяжуць, або ў якога баўэра ад сонца да сонца, - дух зь цябе вон! - будзеш iшачыць. Гiтлер мiльёны сваёй машынай вымардаваў, дык значыцца i тут рабсiла... Ох, як патрэбная! Выбiрай.
Гiтлераў "тысячагадовы райх" крышыўся-гарэў-распадаўся пад ударамi з захаду i ўсходу. Значыцца на ягоную зьмену сюды ў Беларусь прыйдзе зьненавiджаны й мiлiярды разоў пракляты маскоўскi Молах-тытан, каторы ў мора варварства кiне цэлую ўсходнюю i сярэднюю Эўропу. А там, на захадзе, перамогуць дэмакратычныя краiны. Каб туды як дастацца!
Думка, што неяк ня зусiм выразна нарадзiлася ў галаве, iнтрыгавала. Можа яна, гэтая раптоўная думка, пусьцiла карэньне ў сьведамасьцi куды раней, калi Алесеў бацька, праклiнаючы "мiсiянераў" з Масквы й Варшавы, добрым словам успамiнаў Ангельшчыну i Амэрыку. - Вось там, - разважаў бацька Янка Якiмовiч, - павiнны людзi добра жыць! Тамака, кажуць, i заробiш добра, i для Бога, i для чалавека волi хапае!
Дарэчы, у гэны гурт краiнаў, дзе людзi добра жывуць, дзе ўсiм волi хапае, залiчаў бацька Алесеў i Аргэнтыну, i Канаду, дый блiжэйшую Францыю. Ведама-ж усiм навокал, што ў Францыю многа каторыя дзяцюкi езьдзiлi "ў шахты" грошы зарабляць, прывозiлi адтуль заашчаджаныя франкi, ну а з Амэрыкi цягнулi даляры. За гэткiмi дзяцюкамi пасьля ганялiся ўсе дзеўкi; адно пальцам кiўнi, - любую возьмеш.
Разважаньнi... меркаваньнi... Ня было калi, агонь ужо пяткi прыпякаў. I гэткiм чынам, выбар у бязвыбарным пiхнуў на захад. Шкада маткi, якую перашкодзiлi забраць. За яе адну, за яе гаротнiцу, марыўся пасьля юнак доўгi час бяссоньнiцай.
Пасьля перамогi захаднiя хаўрусьнiкi скрупулёзна выконвалi свой дагавор з Масквой аб рэпатрыяцыi зь Нямеччыны савецкiх грамадзянаў. Давялося iм, вядома, ужываць так званую цьвёрдую руку. Ангельскi Томi i амэрыканскi Джы ай Джоў сваiм вачом ня верылi: людзi адмаўлялiся ехаць на радзiму... Як гэта разумець? Расея, тая аграмадная i магутная Расея, якая ў сканфужаным уяўленьнi заходняга хаўрусьнiка "бацькi народаў" цягнулася ад Владывастоку да Бэрлiну, гэтая Расея клiкала сваiх дзетак дамоў, каб прыгарнуць iх, нагрэць, ашчасьлiвiць. А гэтыя дзеткi адмаўлялiся. Яны ня толькi не сьпяшылi ў абдымкi дарагой мацi, а некаторыя забiвалi сябе. Што гэта такое? Адкуль таму Джову, што чвякаў жвачку Рыглея, цi пляваў сьмярдзючай табакай, зразумець было пачвару Расею й паняволеныя ёю народы?
Пад камандай генэрала Пiлiпа Iванавiча Голiкава, "намесьнiка наркома абароны па кадрах, упаўнаважанага па справах рэпатрыяцыi", што атаўбаваўся iз сваёй бандай у Парыжы, пры помачы верных захаднiх саюзьнiкаў праводзiлася паляваньне на "невозвращенцев" хуткiм тэмпам па цэлай Эўропе. На помач Голiкаву - мiльённая амэрыканская ваенная сiла, ня меншая ангельская. Мiльёны людзей, у тым прынамсi паўмiльёна Алесевых суродзiчаў, загналi ў Гулаг. Адзiн Лiхтэнштэйн, якi ня меў нiкога пад зброяй для абароны мiнiятурнага княства на сумежжы Швайцарыi i Аўстрыi, пад апеку каторага ўцякло пару сотняў "невозвращенцев", сказаў Голiкавым паляўнiчым, што нiкога iм не аддасьць бо гэныя людзi не хацелi ў нiякую эсэсэрыю да нiякага "бацькi ўсiх народаў" вяртацца. I Голiкаў, - паверыце, добрыя людзi? - пакiнуў бравы Лiхтэнштэйн у супакоi.
"Вялiкi й мудры" варвар у Крамлi захлынаўся ад рогату. Ён за ўсякую цану намагаўся напоўнiць Гулаг новай рабсiлай. Нiколi-ж у сваiх найбольш амбiтных марах не давялося спадзявацца яму, што заходнiя так званыя саюзьнiкi запраўды такiя сьляпыя й дурныя. Яны пазбывалiся сваiх найлепшых памочнiкаў, патэнцыяльных хаўрусьнiкаў у будучым змаганьнi з маскоўскiм iмпэрыялiзмам, аддавалi iх усiх "вялiкаму й мудраму айцу ўсiх народаў i карыфэю навукаў", проста навыперадкi пхалi мiльёны зьнямоглых гаротнiкаў у бальшавiцкае пекла.
"Вялiкi й мудры" варвар у Крамлi захлынаўся ад рогату. Ён за ўсякую цану намагаўся напоўнiць Гулаг новай рабсiлай. Нiколi-ж у сваiх найбольш амбiтных марах не давялося спадзявацца яму, што заходнiя так званыя саюзьнiкi запраўды такiя сьляпыя й дурныя. Яны пазбывалiся сваiх найлепшых памочнiкаў, патэнцыяльных хаўрусьнiкаў у будучым змаганьнi з маскоўскiм iмпэрыялiзмам, аддавалi iх усiх "вялiкаму й мудраму айцу ўсiх народаў i карыфэю навукаў", проста навыперадкi пхалi мiльёны зьнямоглых гаротнiкаў у бальшавiцкае пекла.
Ужо шмат пазьней, пасьля вайны, даведаўся Якiмовiч пра так званае страчанае пакаленьне. Паводле прыблiзных падлiкаў адказных вэтэранаў "вялiкай айчыннай вайны", тым страчаным пакаленьнем аказалiся ўраджэнцы 1924-25-26 гадоў. З сотнi высланых на "даёш Бярлiн", вярталася назад адно двух цi трох... Былых сяброў Саюзу Беларускай Моладзi праглынуў на даўгiя гады Гулаг. I Алесь гадамi нараджэньня належаў да таго "страчанага пакаленьня". Кемлiвасьць, патрыятызм i вынаходлiвасьць выратавалi яго ад праклятай сталiнскай мятлы, што на замiнаваным i крывавым шляху "даёш Бярлiн" i ў Гулагу зьмяла з родных нiваў найбольш цэннае, што было ў самым росквiце, пакаленьне шматпакутнага народу.
15
Пасьля тае даўгое гутаркi з Капшуном Вера цi раз намагалася ўявiць Алеся вылюдкам, забойцам нявiнных людзей, з рукамi ў iхнай крывi. Казаў яшчэ Грыша, што ён i цяпер быццам браў удзел у нейкiх кансьпiрацыйных апэрацыях. Што за загадка! Тут цi ня сам чорт рогi мог паламаць. Намаляваны Капшуном злачынца нiяк не нагадваў таго дзяцюка, - ветлiвага, талерантнага, зычлiвага, добра адукаванага, сумленнага, - якога Веры ўжо ўдалося пазнаць з блiжэйшае адлегласьцi. Калi-б Алесь нават хацеў маскавацца, дык-жа перад ёю ня было патрэбы. Ён ня мог яе ведаць да сустрэчы ў Трыфты Тонi.
Вера некалi чытала ня толькi "буревестника революции", але й розных клясыкаў. Пачынаючы зь несалодкага дзяцiнства жыла мiж розных апякуноў, пазнавала шматлiкiх людзей. Меркавала, што жыцьцё ўзнагародзiла яе багатай практыкай. Тут-жа яна лоб у лоб сустрэлася зь нечым, чаго раней ня мела магчымасьцi спанатрыць. З аднаго боку Капшун выступiў iз сваiм варыянтам Алеся. Зь iншага - Алесь, якога, здавалася ёй, крыху ўжо пазнала. I завязка таго, што людзi называюць каханьнем.
Намагалася прадставiць Алеся ў найбольш нэгатыўным сьвятле, уявiць яго чалавекам на Капшуноў узор. Пасьля гутаркi з Грышам трымалася ў адносiнах да Алеся больш асьцярожна. Лёгка было страцiць раўнавагу, апынуцца ў мутацыях нявырашанага нутранога канфлiкту. Колькi тут было няведамых? Духовы фэрмэнт нарастаў. Канфлiкт мог выбухнуць зь небясьпечнай сiлай, разбурыць веру й догмы, якiя былi апорай дагэтуль.
Вера ўпэўнiлася, што Алесь ёй шчыра цiкавiўся, магчыма што ў адносiнах да яе кiраваўся адно пачуцьцём. Дзяўчына-ж асiрацела ў веку васьмi гадоў i ў дзяцiнстве не спазнала ад нiкога матчынай ласкi. Пазьней да яе, ужо ўзрослай, цi раз заляцалiся розныя дзяцюкi. Але нiводнага сур'ёзнага не пазнала. Некаторыя цiкавiлiся адно сэксам. Аднойчы была моцна пакрыўджанай, iншы раз рашчараванай. Да часу знаёмства з Алесем, мiма ўсяго пройдзенага, зьберагла, ёй здавалася, у сябе ўсё найлепшае. Гатовая была пайсьцi насустрач запраўднаму, гатоваму расьцi з двух бакоў, каханьню.
Цяжка было яе зьвесьцi з тропу нейкiм маскарадам. Алесь захапляўся ейным прывабным выглядам, цi раз пра гэта адкрыта гаварыў. Быў памяркоўным, зычлiвым, дабрадушным, шмат разоў памагаў ёй на працы ў краме, нiколi не надужываў сваёй пазыцыi боса. Дрымучыя дзявочыя пачуцьцi прачыналiся. Кантраляваныя раней, яны цяпер жадалi поўнi, росквiту, плёну. I цi яе вiна, што гэтта зьявiўся Капшун, якi сказаў наступнае: перад табой фашыстоўскi крымiналiст, забойца нявiнных, выкiдыш грамадзтва. Iдзi, нават пусьцiся зь iм, злавi падманi за ўсякую цану. Празь яго мы закрыем раты iншым бебурнацам, фашыстоўскiм махрыстым злачынцам, або зьлiквiдуем iх.
Заданьне нялёгкае. Ды выканаць яго такой дзяўчыне, як яна - плюнуць, калi-б яно не закранала тваiх людзкiх пачуцьцяў, каб можна было гэта неяк мэханiчна. Хаця-нехаця, тут лёгка ад яго не адкараскаешся. Пастанавiла, падумаўшы-перадумаўшы пра "людзей з клюбу", ацанiўшы сытуацыю "на халодную галаву", дзеяць паволi. А сумлевы вярталiся. Зноў-жа вярталiся старыя пытаньнi... А можа яно так, а можа лепш гэтак...
Падсумаваўшы выказваньнi Капшуна, гэты дзяцюк павiнен быць надта-ж спрытным i кемлiвым чалавекам, праўдападобна не адны зубы зьеў у мастацтве iнтрыгi, махлярства. Магчыма меў набiтую руку ў забойствах. Памяркуем, што ён цяпер зь вядомых прычынаў маскаваўся. Дык што крылася пад маскай? Адкуль ён зьявiўся, што рабiў падчас апошняй вайны. Кардынальныя пытаньнi...
16
Гэтых вялiкiх матылёў зь вясёлкай хварбаў называлi тут манархамi. I запраўды цi адзiн манарх мог-бы iм такiх колераў пазайздросьцiць. Некаторыя мясцовыя i суседнiя навукоўцы ўжо ганялiся за гэтымi прыгажунамi, каб адказаць на пытаньне: дзе яны зiмуюць. Расьцьвiла адна тэорыя, што яны адсюль, з сакавiтай прыроды Канады адлятаюць зiмаваць аж у Мэксыка. А тымчасам яны вось тут - вялiзная колькасьць - пырхаюць у квеценi ля поўнай рэчкi Крэдыт, што паволi пхне цяпер свае воды ў глыбокiм яры ў недалёкае возера. А за матылямi, сама быццам матылёк, ганяецца Вера. Усьцешанаму такiм пагодным днём Алесю прыгадалася пачутае ў сьвятынi: "усякае дыханьне славiць Госпада". Так яно. Птушыныя песьнi, расьцiннасьць, сонца... Пацеха, маладосьць... Не хапае салавейкi, бусла й жаваранка... Калi-ж iдзе пра тое "дыханьне", дык тут няма атрутных бензiнных гарадзкiх выхлапаў. Сонца, зелень, роскаш. Вера, пабачыўшы птушку робiна, цiкава раскажа пра яе. Яна ў гэтай краiне роджаная, любiць прыроду.
Дзяўчына перастала ганяцца за матылямi. Iшлi, задуманыя, насычвалiся адчуваньнем блiзкасьцi, гаварылi зрокам. I iхныя думкi былi, пэўне-ж, больш будзённымi, чымся тыя, што "славiлi Госпада".
- Алесь, ты ведаеш, мы ўжо даўно разам працуем i бачымся, але ты мала расказаў пра сябе: як ты жыў, дзе быў. Можаш расказаць?
- Гэй! - зьдзiвiўся Алесь. - Я ня ведаў, што ты так добра гаворыш пабеларуску. Адкуль то раптам узялося?
Яны спынiлiся. Алесь доўга i ўважна глядзеў дзяўчыне ў вочы. Дагэтуль гаварылi пераважна паангельску, адно рэдка калi ў мову дзяўчыны прарывалася расейскае цi беларускае слова.
- Я, знаеш, мала гаварыла, але цяпер нямношка падвучылася.
- А навошта табе гэта? Цi ты нямношка падвучылася, каб са мной пабеларуску гаварыць, цi што?
- Можа так, а можа й ня так. Хачу пазнаць твой край, чытаць беларускую лiтаратуру, спаткаць землякоў тваiх.
- Мне вельмi прыемна такое з тваiх вуснаў пачуць. Калi магу як памагчы табе вучыцца, то калi ласка...
- Можаш, мой даражэнькi, - раптам згадзiлася Вера.
"Даражэнькi"... Дагэтуль дзяўчына нiколi не назвала яго гэтым ласкальным словам. Алесь задумаўся, цi Вера цяпер думала паангельску i ўжывала беларушчыну, цi як. Iдзе, прыкладна, пра ўжываньне таго-ж слова "дарагi". У канадыйскай цi амэрыканскай бiзнэсавай дый i ў iншай карэспандэнцыi, там, дзе ў беларускай мове ўжываецца слова "шаноўны" цi "паважаны", на гэтым кантынэньце ды i ў самой Ангельшчыне скрозь ужываецца слова "дарагi". Чалавек вам зусiм незнаёмы, вы да яго пiшаце лiст у нейкай справе першы раз, усёроўна пачынаеце: "Дарагi мiстар Смiт", так i гэтак... У нашай мове гэткi зварот здаўся-б надта дзiўным. Адгэтуль у ангельскай мове слова "дарагi" набыло крыху iншы нюанс цi сфэру ўжываньня, чымся ў нашай.
Прыселi на беразе рэчкi.
- Ты вельмi амбiтная дзяўчына, - пахвалiў Веру Якiмовiч.
- Як добра чуць гэта ад майго боса. Можа дасi мне лепшую работу? жартавала Вера. Яна ўзяла гатовы кiй, што знайшла побач, варушыла iм у вадзе. Паднялася каламуць. Дзяўчына прыглядалася страказе, што быццам верталёт, затрымалася над купiнай.
- Зусiм не жартую. Беларускую мову вучылася! Цiкава, якiя там яшчэ ў цябе неспадзеўкi.
- Ты не адказаў на маё пытаньне.
- Гэта якое пытаньне? Ага, памятаю. Ты хочаш даведацца пра мяне?
- Так.
- Чаму?
- Таму, што хачу лепей цябе пазнаць.
Алесь маўчаў. Ейная парфума... Якая гэта? Цi ня бэзавая? Ледзь стрымлiваўся, каб ня ўзяць дзяўчыну ў абдымкi, абцалаваць яе...
- Адкуль мне пачынаць? - спытаўся.
- З самага нiзу.
Алесь усьмiхнуўся, уважна прыгледзеўся рамонку-спакусе, жартаўлiва пачаў апавядаць.
- Ну добра... Расказвалi мне, што нарадзiўся я ў старэнькай струхлелай хаце над ранiцу, пасьля трэцiх пеўняў...
- Што гэта струхлелая? Што гэта трэцiх пеўняў? - адразу перапынiла яго дзяўчына.
- Струхлелая, гэта значыць спарахнелая, цi - паангельску - rotten, а пеўнi то roosters, яны сьпяваюць трэцi раз над ранiцу.
- Разумею.
- Расказваюць, што на сьвет памаглi мне зьявiцца дзьве вясковыя бабкi, каторыя мяне спавiвалi. Тут во жанчыны родзяць дзяцей у шпiталях, а там, удома iнакш... Далей апавядаюць, што я заявiў аб сваiм зьяўленьнi на гэты божы сьвет добрым i галасьлiвым кугiканьнем цi кугаканьнем, так, як належыцца ўсiм ад часоў Адама i Евы, а, - калi ты пакланяешся Дарвiну, - ад пра-пра-пра-пра-пра-пра-пра-пра-прамалпаў...