Ноч маладзiка (на белорусском языке) - Дмитрук Андрей Всеволодович 2 стр.


Серж абышоў Iру, якая спала, i з мяшочкам у выцягнутай руцэ, з нейкiм супакойлiвым лепятаннем, пайшоў насустрач госцю.

Як толькi ён наблiзiўся ўсутыч, да яго вярнулася цёмнае, непрыемнае пачуццё - небяспека. Конь быў неверагодна прыгожы. Сельскiя працоўныя канякi гэтак не глядзелiся... Узняўшы шыракалобую галаву з раздзьмутымi ноздрамi, фанабэрыста глядзеў з-пад аксамiтных вейкаў даўганогi месячна-белы конь, варты Георгiя Перамоганосца. Капыты яго зграбна прытанцоўвалi, сталёвая пругкасць адчувалася ў круглых бабках. З-за крыжа, акрэсленага, як амфара, выбiваўся пышны, аж да зямлi, снежны хвост. Шыя над магутнымi грудзьмi, з ямачкай пад горлам, нагадвала пра лебедзя i казачнага змея. Конь капрызна страсянуў галавой, i велiчэзная шаўкавiстая грыва, узвiхрыўшыся, застыла на iмгненне, як пры запаволенай кiнапраекцыi. У непраглядных вачах адбiлiся два маладзiкi, надаўшы яго погляду выраз дзiкай неўтаймоўнай волi.

Адступаць было позна. Серж паклаў на руку печыва i падаў яго. Далiкатныя, сухiя, халаднаватыя губы слiзганулi па далонi. Дзiўнай аброццю ўтаймоўвалi гэтага жарабца: пад падбародкам матлялiся, выклiкаючы знаёмы звон, мудрагелiстыя нашараваныя цуглi, на шчоках блiскалi фiгурныя бляхi... Прафесiйнае Сержава вока нават пры скупым месячным святле ўмомант вызначыла бронзу.

Зрэшты, у паводзiнах каня не было нiчога казачнага;

Злiзнуўшы адно печыва, ён стаў абмацваць губамi мяшочак, а калi Серж адняў руку, каб дастаць новую порцыю, нецярплiва застукаў нагой...

Далей Сержаў расказ стаў дзiўны i не вельмi складны. Сябра блытаўся, па некалькi разоў вяртаўся да аднаго i таго ж, змаўкаў, упарта гледзячы сабе пад ногi, i штохвiлiнна то задаваў мне пытанне: "Няўжо так з'язджаюць з глузду?", то малiў не лiчыць яго вар'ятам, таму што "ўсё было так рэальна".

Здаецца, быў нейкi недаступны свядомасцi iмгненны пераход i ноч, поўная ўрачыстай цiшынi канца лета, стала вiльготным няяркiм сакавiцкiм днём. Шлёпалi капыты, распырскваючы калатушу бруднага снегу, хвацкiя воклiчы вершнiкаў перакрывалi ржанне. Коўзаючыся i прысядаючы крыжамi, конi з апаскаю спускалiся па схiле. Кучаравыя даўгавухiя воi, апранутыя ў скуру з грубымi жалезнымi пласцiнамi, у простыя круглыя шлемы, з усяе сiлы нацягвалi павады, i вiселi каля сядла пунсовыя шчыты.

Белы жарабец гарцаваў перад Сержам. Коннiца абыходзiла яго з двух бакоў. Але цяпер д'ябальскi конь быў асядланы, i на iм, боцiкамi ўпiраючыся ў страмёны, сядзела маленькая жанчына-коннiк з вялiкiмi вачыма.

Мяркуючы па ўсiм, уражанне, зробленае ёю на майго сябра, было неверагоднае. Ён называў тую жанчыну "царыцаю", хоць яна была кiмсьцi накшталт камандзiра коннага атрада. Юны твар, круглы i шыракаскулы; лёгкi шрам, якому нос быў абавязаны сваiм задраным кончыкам; неадкрытыя смаляныя валасы да лапатак - забаўка золкага ветру. У яркiх цёмна-карых вачах вясёлае шаленства, напышлiвасць, гарэзлiвасць. Гледзячы на ма ленькiя i абветраныя рукi, якiя ўладна трымалi павады, Серж падумаў, што вершнiцы будзе радасна адным дакладным ударам развалiць плячук ворага. Яна выклiкала страх i вабiла, як маланка. Зверху кальчугi - расхiнутая безрукаўка з сiвае воўчае шкуры, да бронзавага пояса прывешаны меч, якi звужаўся па ўсёй даўжынi.

Жанчына кiнула Сержу адну толькi фразу, кароткую i звонкую, нiбы каманда. Цi то тыя словы былi ўсё-такi падобныя да расейскай мовы, цi то па iншай, толькi пазней угаданай прычыне, але ён зразумеў, што "царыца" паўжартам пагражае яму сваiм гневам, калi падвядуць падковы... Потым яе ўвагу адцягнулi крыкi i рогат воiнаў. Маладзенькi коннiк з тонкай шыяй i недарэчна шырокiмi пад бычынай скурай плячыма, амаль хлопчык, памылiўся i даў шэнкеля на слiзкiм схiле, замест таго каб асадзiць... Iрвануўшыся, конь павалiўся на каленi, i юнак кулём вылецеў з сядла. Пакацiўся шлем, "царыца" фыркнула, нiбы дзеўчанё. Воiны дражнiлi юнака, клiчучы па iменi: "Усясвет, Усясвет!"

Потым жанчына, ужо не цiкавячыся Сержам, абцасамi выцяла каня i стала спускацца разам з усiмi, пагойдваючыся станам. Белабрысы Ўсясвет нязграбна паднiмаўся, абцiраў рукавом гразь з твару. Хтосьцi, праязджаючы, торкнуў яго тупым канцом дзiды, i маладзён выцягнуўся дагары iзноў...

Апамятаўшыся пасля сустрэчы з "царыцаю", Серж выявiў, што i сам апрануты ў цесны сырамятны каптан з нагруднымi пласцiнамi зверху шэрай палатнянай кашулi навыпуск, што за поясам у яго сякерка з доўгiм вузкiм лязом, на пальцы бронзавы пярсцёнак, скураныя штаны ўвабраны ў мяккiя боты накшталт каўказскiх.

Ужо не ўпершыню адчуваючы нядобрае ў гэтым расказе, я запытаўся ў яго: як выглядалi рукавы ў кашулi?

Ён задумаўся на iмгненне i адказаў:

- Доўгiя, з чырвонай вышыўкай - такi двайны радок каля запясця.

- А канцы, канцы рукавоў? Зашпiльвалiся?

- Не, суцэльныя, вельмi цесныя. Калi адзяеш альбо здымаеш, ледзь-ледзь кiсць прасунеш.

Прызнацца, гэтая дэталь уразiла мяне больш, чым усе чары ў Сержавым расказе. Узнаўляючы вопратку жыхароў гарадзiшча, якое належала да вялiкай правабярэжнай культуры, мы бiлiся над шматлiкiмi пытаннямi, у тым лiку - пра зашпiльку рукава. Мастакi, iлюстраваўшы нядаўна вялiкi акадэмiчны зборнiк, старалiся "хаваць" запясцi воiнаў, найчасцей за шчытом... Толькi нядаўна выказалi найбольш абгрунтаванае меркаванне, што кашулю шылi з шырокiм рукавом, якi ўшываўся па руцэ воiна. Серж пра гэта ведаць не мог...

Я змоўчаў. Але, праўду кажучы, пачаў куды больш уважлiва слухаць блытаную аповесць, часцей задаваць пытаннi. Сам таго не ведаючы, Серж ператвараў кучу разрозненых археалагiчных ведаў у гарманiчную, стройную сiстэму, адною без асаблiвай увагi кiнутаю дэталлю ён запаўняў прагалы, якiя дзесяцiгоддзямi мучылi навуковы свет. Мiмаходам разбiў ён многiя гiпотэзы, зноў-такi яму невядомыя, бо адкрытых публiкацый не было. А паасобныя, у тым лiку - о радасць! - i мае, пацвердзiў. Марозам апякала мне спiну, як у Сержа ноччу ад звону аброцi, калi ён пачынаў апiсваць якi-небудзь прадмет збруi, зброi, побыту, нават не ведаючы яго назвы, i пры гэтым выяўляў надзвычайную дакладнасць!

Карацей кажучы, пакуль Серж гаварыў, мае пытаннi былi сур'ёзныя, а адказам я верыў i памiж волi прыкiдваў, якую буру могуць выклiкаць некаторыя адкрыццi...

З'ехаўшы з узгорка, воiны пускалi коней у галоп. З гучным гоманам i посвiстам iмчалiся па мокрай, раз'езджанай капытамi раўнiне. Лебядзiнымi крыламi ўскiдваючы грыву, наводшыбе ад гнядых i буланых слаўся белы гiпагрыф, у думках празваны Сержам "Машынай часу". Можна было разабраць, як кучаравяцца чорныя валасы маленькай амазонкi i сонца ўспыхвае на яе поясе...

Правёўшы яе вачыма да голага, чорнага, як на гравюры, лесу, дзе ў далёкай будучынi ўзнiкне сяло Х..., Серж адвярнуўся i ўпэўнена пайшоў да брамы. Яшчэ колькi крокаў, i ён убачыў скучаны, як чараду куранятаў пад крылом у квахтухi, дымны горад. Дымiла зборышча двухсхiльных дахаў, якiя раслi проста з зямлi. У велiзарнай калюжыне пэцкалiся дзецi, ухутаная баба цягнула вядро з калодзежа. На тым канцы сяла палiлi салому ў яме - мабыць, дзеля ганчарскiх патрэб. Серж знайшоў вачамi сваю хату i ўспомнiў, што абяцаў малодшым братам засекчы сёння пеўня. Што ж, ён быў кавалём i ювелiрам, i яго прызначылi ў коннiцу рэзерву на той выпадак, калi атрад будзе разбiты i давядзецца абараняць падыходы да гарадзiшча.

Мне здалося, што я нечага не ўлавiў. Серж растлумачыў, што, пачынаючы з моманту, калi ён абмацаў на сабе скураны даспех, ён несупынна адчуваў нейкае раздваенне свядомасцi. Прычым асоба Сяргея Iўчанкi, металафiзiка XX стагоддзя, саступiла ў цень, толькi кантралюючы душу архаiчнага славянiна - маладога каваля i кармiцеля шматдзетнай сям'i, да самазабыцця закаханага ў "царыцу". Бадай, менавiта бяздзейнасць асабiстых пачуццяў зберагла ў першыя часы майго сябра ад жаху перад адлегласцю ў шмат стагоддзяў памiж жыццём цяперашнiм i мiнулым...

Такiм чынам, чалавек з двайною свядомасцю, расплюхваючы ботамi дарожную гразь, увайшоў у агароджу з масiўных завостраных калодаў. На круглым цэнтральным насыпе тырчалi нязграбна вычасаныя, рознай вышынi кумiры, быццам сям'я апенькаў на пнi: зубы ўстаўлены сапраўдныя, мядзведжыя, вочы абведзены кругамi вохры.

Брама ахоўвалася. Серж (ён бо каваль) перакiнуўся салёным жартам з вартавымi. Розум кантраляваў майго сябра, але ўлоўлiваў, аднак, не столькi мову, колькi агульны сэнс i настрой.

Здаецца, што шустры воiн рэзерву ледзь не да захаду сонца жлукцiў са збана хмельнае пiва пад павеццю, заядаў хлебам з часнаком, гуляў з таварышамi ў косцi ды бегаў да агароджы па малой патрэбе, бо пiва было выпiта вельмi многа. (Як я i меркаваў, гулялi на iншаземныя срэбныя манеты.) Маладзейшыя воiны гарачылiся, хапалi адзiн аднаго загрудкi; старэйшыя, час ад часу выцiскаючы хмель з доўгiх вусоў, трымалiся спакойна i разважлiва, нават калi прайгравалi. З iх пахвальбы ў застоллi Серж зразумеў, што каваль ужо не раз панюхаў крывi дзёрзкiх качэўнiкаў: сякерай выбiваў iх з сядла, калоў кiнжалам, стрэламi тапiў плыўцоў. Дачакалiся вясны, зноў набеглi - дык што ж, павесялiмся як мае быць...

Урэшце, бойку пачалi менавiта старэйшыя.

Руды рымар абвiнавацiў паважнага хлебапёка ў махлярстве i запусцiў у яго iгральныя косцi. Хлебапёк няспешна адцiснуў пiва з доўгiх вусоў - i раптам каршуном кiнуўся на крыўдзiцеля. Абодва пакацiлiся па земляной падлозе. У гэты момант з дзiкiм крыкам на ўпараным канi падляцеў вястун...

Прыйшла Сержава чарга спускацца на рослым гнядым жарабцы па слiзкiм схiле, левай рукой з наматанымi павадамi трымаючы дзяржальна чырвонага шчыта, праваю сутаргава сцiскаючы тапарышча.

Вiр конскiх i людскiх цел, уздымаючы пырскi снежнай калатушы, кiпеў на раўнiне, але няўхiльна перасоўваўся да ўзгоркаў. Гняды Сержаў конь сам прыбавiў хады. Плясканне соцень капытоў, iстэрычнае ржанне сталi аглушальнымi. Мiльгацелi чырвоныя плямы шчытоў. Абаронцы гарадзiшча маўчалi i толькi рэзка хакалi, выкiдваючы паветра пры ўдары, - затое стэпавiкi, якiя адцяснялi невялiкi атрад, старалiся запалохаць яго, шалёна равучы.

Гэты страшны вiр разбiўся на асобныя паядынкi. Напэўна, нервы ў Сержа як у гараджанiна атамнай эпохi не вытрымалi б вiхравага наскоку двух вiскучых малайцоў са старэчымi тварамi тытунёвага колеру, абвешаных лiсiнымi хвастамi. Але Серж-каваль, п'яны ад крыважэрнага азарту, падняў гнядога на дыбкi, i той сваёй масай павалiў прысадзiстага стэпавага конiка... Штосьцi захрабусцела i правалiлася пад капытамi... Правым повадам ён завярнуў каня на месцы i паспеў шчытом адбiць шаблю другога працiўнiка.

Потым iнтэлiгентны двайнiк з дваццатага стагоддзя, вiдаць, упершыню перайшоў ад кантролю даўмяшання ў душэўны лад каваля. Да тае пары сумленны прашчур i не здагадваўся, каго ён цягае ў сваiм хударлявым мускулiстым целе. Не лязом, а чамусьцi бокам упала, дрыгануўшы, сякера на малахай стэпавiка. Аглушаны, быццам заснуўшы на хаду, той торкнуўся носам у грудзi.

Баюся, што прычынай усёй пазнейшай трагедыi, а значыць, i знiкнення Сержа праз месяц, было абвостранае пачуццё самазахавання майго сябра. Узяўшы на нейкi час лейцы свядомасцi, каваль волатаўскiм наскокам прабiўся на гарачую лiнiю, дзе нашым удалося згуртавацца i стрымлiваць нацiск асноўных сiлаў качэўнiкаў. Там, з тварам, аблепленым мокрымi валасамi, адчайна секлася маладзенькая "царыца". Серж бачыў, як ададзьмула яна з губ непакорную мокрую пасму i зноў, прыкрываючыся знявечаным шчытом, наводмаш выкiдала тонкi меч. Пунсовыя кроплi, пунсовыя ручаi змешвалiся з патокамi гразi на малочнай скуры яе каня.

Раптам некалькi стэпавых канякаў разам спатыкнулiся, спалохана заржалi i пайшлi бокам, штурхаючы адна адну. Гэта навалiўся натоўп стэпавiкоў, якiя да гэтага часу не ўдзельнiчалi ў баi: такая была скучанасць працiўнiкаў вакол адчайнай дзяўчыны...

Яе акружылi з дружным вiскам, засланiлi лесам дзiдаў, калматымi прысадзiстымi спiнамi, шапкамi. Спатыкнуўся i ледзь не па-чалавечы крыкнуў белы конь...

О час, капрызны час! Навошта ўкаранiў ты ў простую i смелую душу закаханага воiна чужыя, распешчаныя, эгаiстычныя пачуццi далёкага нашчадка? Ужо магутны гняды скакун, як угневаны бог - заступнiк гарадзiшча, уварваўся ў гурт стэпавiкоў. Ужо павярнулiся дзiкiя потныя твары пад малахаямi i кавалёва сякера жудасна трэснула па чыiмсьцi пераноссi. Ужо ляцелi насустрач, скрозь блытанiну чорных валасоў, раскрытыя ў захапленнi карыя вочы. Якая падзяка была ў iх, якое абяцаннеi Яна ўсмiхалася яму, яна тоненька крычала - ужо без шчыта з крывавай ранай пад левым вухам.

...О, якi моташны гэты пах - нямытай плоцi, гнiлых зубоў! Гэтая адрыжка зброджанага кумысу. Распораты кафтан, шчымiць садраная скура на баку. Руды дзяцюк з галавой, бы кацёл, без шыi, са сляпымi шчылiнамi вачэй на ўспухлым твары - ажыўлены каменны iдал стэпу - спрытным ударам сарваў верх шчыта. Гняды яшчэ круцiўся на месцы, паслухмяны вопытнай руцэ каваля - але, мабыць, сама прырода, маючы ў адным мозгу дзве свядомасцi, вывела "наверх" тую з iх, якая iмкнулася захаваць цела...

Далей, далей ад бязлiтаснай смяротнай сталi! Ён адчуваў сябе голым, безабаронным, як смоўж, выдраны з ракавiны. Скура, мышцы, косцi - усё здавалася такiм крохкiм.

Ён першы раз заўважыў, як страшэнна здранцвелi рукi, асаблiва правая, з сякерай, i якi гарачы боль у параненым баку i ў крыжы, адбiтым пры скачцы. Зблыталiся дакладныя баявыя рухi, некуды ў сумятню футраў, ботаў, шабляў паляцеў кiнуты чырвоны шчыт. Не помнячы нi пра што, акрамя свайго выратавання, утрапёна малоцячы гнядога абцасамi i тапарышчам, iрваўся Сяргей Iўчанка уласнай персонаю, без усялякiх там двайнiкоў! - прэч з мiтуснi бою, дахаты, дахаты!..

...Светлая вада свiтання насычала сiнюю губку неба. Кажаны мiтусiлiся, ледзь не зрываючы начыненыя пухам галоўкi спелага чартапалоху. А Серж усё сядзеў, трымаючы руку Iрыны, якая яшчэ спала, i спрабаваў уцямiць, што гэта за белы будынак з купалам узвышаецца над лесам у тым баку, дзе Горад. Абсерваторыя, мабыць?

Прастора рабiлася па-ранiшняму неабсяжная, выразней вызначалiся дарогi i абрысы палёў. Маладзiковы сярпок ужо не асвятляў неба, а неяк дэкаратыўна прыткнуўся над зiхатлiваю рысаю ўсходу. Холад працiнаў да нутра. Дрыжучы i ляскаючы зубамi, Серж прымусiў сябе ўстаць i выправiўся шукаць сушняк.

На пад'ёме седлавiны Серж падабраў папяровы мяшочак i адразу з прыкрасцю кiнуў, бо папера аказалася мокрая ад расы.

Вярнуўшыся з ахапкам сухiх сцяблоў i вырашыўшы скарыстаць для распальвання пакеты з-пад ежы, ён раптам успомнiў. Мяшочак быў Iрын, у iм прынеслi з дому цукровае печыва. Мяшочак ляжаў далёка ад начлегу. Мяшочак быў пусты - значыць, печыва...

Шпурнуўшы галлё, ён кiнуўся назад да скамечанай паперкi, якая атрымала цяпер пагрозлiвае значэнне. Трава i канюшына вакол яе былi ўтаптаныя ў зямлю конскiмi капытамi...

Ён змоўк i стаў глядзець на мяне з такой просьбай, з такiм чаканнем, што я зблытаўся i адразу ж прыдумаў нейкае даволi складанае тлумачэнне. Маўляў, i ў мяне бываюць раскошныя сюжэтныя сны, я нават некаторыя запiсаў, а можа быць, гэта i не сон увогуле, а якая-небудзь "спадчынная iнфармацыя", абуджаная адпаведнымi абставiнамi, - ёсць такiя гiпотэзы...

Белага каня, адпушчанага пасвiцца на начлег, Серж, вядома, кармiў, а ўсе наступныя падзеi - "сам разумееш"...

Ён не чакаў iншага адказу: падзякаваў, пацiснуў мне руку, мы пайшлi есцi марожанае, прычым Серж па маёй просьбе ўспамiнаў усё новыя падрабязнасцi прадметаў, але рабiў гэта ўжо амаль спакойна. Здаецца, я пераканаў яго больш, чым сябе. Ува мне штосьцi ныла, быццам я наўмысна схлусiў...

Што яшчэ я магу сказаць?

Да сну на гарадзiшчы мы з Сержам вярталiся неаднаразова. Урэшце ён адкрыўся i Iрыне.

Выслухаўшы, яна сказала менавiта тое, што мы ад яе i чакалi: "Ах, Сяргей ты, Сяргей, чаго ж ты мяне не пабудзiў, калi кармiў гэтага красуна? Можа быць, мы б з табою ўдваiх туды трапiлi!" Наконт маладзенькай "царыцы", якая iграла такую ролю ў прывiдах мужа, Iра заўважыла з наўмыснай няўважнасцю: "З дзяцiнства на канi - значыць, ногi ў яе як колы!" Але пасля ўсiх гэтых какетлiвых дробязей быў пушчаны ў ход адточаны Iрынiн iнтэлект. Яна сказала, што, маўляў, даўно задумваецца пра дынамiчную i складаную структуру часу. Што анiзатропнасць часу ў яе пад сумненнем i ў класiчную ўэлсаўскую машыну часу яна не верыць i ва ўсе парадоксы, якiя ўзнiкаюць з яе, накшталт забойства свайго прапрадзеда, не верыць таксама.

Магчыма, iснуе нейкi перанос iнфармацыi, калi субстрат, якi знаходзiцца ў мiнулым, кадзiруецца звесткамi з будучынi.

Карацей кажучы, наш сучаснiк можа трапiць у мiнулае толькi часова, пасялiўшы сваю свядомасць у целе аднаго з продкаў, а затым "перазапiсаўшы" яго назад з новым грузам памяцi...

Пазней я скемiў, што ўсе Iрынiны разважаннi - толькi данiна яе любовi да парадку i завершанасцi. Няхай яе з Сержам гняздо шырокае, няхай яно змяшчае i мiнуўшчыну i будучыню, але гняздо павiнна быць абаронена з усiх бакоў. Нiякiх трывожных нявырашаных пытанняў. Яснасць.

Мне ж Iрынiна гiпотэза здаецца вельмi няпоўнай, яна адлюстроўвае толькi адну грань iсцiны... Мы ж самi, рэчыва, з якога мы складаемся, - гэта, урэшце, i ёсць упарадкаваная прастора - час.

...I таму нельга падарожнiчаць у часе, як уэлсаўскi герой, а можна толькi iснаваць альбо ў адных каардынатах, альбо ў iншых, душой i целам...

Напэўна, каб разабрацца ў гiсторыi на гарадзiшчы, мала нашай фармальнай логiкi. Гэтая задачка - з падручнiка XXIII стагоддзя.

А самога Сержа ўся гэтая прамудрасць мала хвалявала. Ён успамiнаў радасць у вачах, якая блiснула насустрач збавiцелю. Ён пакутаваў ад сваёй нiкчэмнасцi i прагнуў...

Прагнуў выправiць промах.

Стварыць iншую сiтуацыю, iншы ўзор тканiны часу.

I ён знiк бясследна ў пагодлiвы вераснёвы дзень, выехаўшы з дому. На iм была гiмнасцёрка i палявая сумка цераз плячо. I, напэўна, цукар у сумцы. Iра падняла на ногi ўвесь горад, крымiнальны вышук збiўся з ног - дарэмна.

А наш iнстытут, не без маiх руплiвых захадаў у вярхах, нарэшце правёў раскопкi ў злашчасным гарадзiшчы амаль па ўсёй яго плошчы.

Мы знайшлi рэшткi драўляных iдалаў са слядамi аранжавай вохры. Мы знайшлi пахаванне каля самага горада: шкiлет маладой невялiкага росту жанчыны, чорнаглянцаваны збан i чарпак у галавах, доўгi вузкi меч, некалькi кручаных бранзалетаў i бронзавыя пацеркi з сердалiкавай падвескай. У жанчыны рассечанае цемя.

Назад Дальше