Пры вадзе берагавой ды пад чаротамi
Ды шумела асака...
Дзядзька Язэп выйшаў з гумна i пайшоў паволi, босы, па траве.
Ой, ды як жа асака ды шумлiвая!..
Ой, шумела ж яна, як гаварлiвая...
Яўхiм узяў у рукi бутэльку, паглядзеў, што пустая, i палажыў назад, сеў i маўчаў, мусiць, слухаў:
А там беглi-грукацелi
Залатыя-вараныя...
Яўхiм адышоўся ўбок, прылёг каля сцяны на саломе i памог танклявым i доўгiм голасам:
Эй вы, э-э-ай-э-эй!..
Дзядзькi Язэпа нiдзе не вiдно.
Я выйшаў за вароты, глянуў на асеўшую сцяну пад жоўтыя клёны: на накошанай учора i прывяўшай за ноч палявой траве ляжаў нiцма дзядзька Язэп. Плечы яго траслiся, твар уехаў у траву, i з травою ж пераблыталiся чорна-сiвыя валасы на галаве. Я падышоў да яго i сеў.
Пахлi з гумна смалою стружкi, пахла з агародаў зямлёю. За платамi ў садах падалi спелыя яблыкi, i над намi спелi рабiны.
Уткнуўшыся тварам у траву, як малое дзiцянё, плакаў дзядзька Язэп.
IV
Над шырокай зямлёй пахне восенню, i яснымi днямi дзьме густы вецер. I шумяць-шумяць кусты над глыбакадумнаю рэчкай...
Дарога пазарастала патаптанай травою, часамi з далёкiх узгоркаў iмчыцца па ветры i асядае на яе пыл. Цяпер яна ад нядаўнiх дажджоў чыстая i ад сонца i ветру думна-вясёлая. На ёй ляжыць плуг, а з боку я - ляжу на ветры, гляджу, як за кустамi шыпшыны пасецца конь, i слухаю, як шумiць голле маладых асiн i бяроз. Адчуваецца, як пад iмi прэсна пахне рэчка.
Сягоння я зусiм не бачыў дзядзькi Язэпа. Цяпер ён не так нудзiць, больш можа гаварыць аб Мiхале - прывыкае патроху, што памёр ён.
Учора вечарам я таксама, як i раней, сядзеў з iм на прызбе. Ён весялейшы быў i расказваў са смехам, як Астап Варывончык леташняй зiмою пералазiў ноччу п'яны цераз калодзезь, думаючы, што гэта пералаз. Пералез i скочыў "на другi бок плота" i чуць не змерз у калодзезi, пакуль яго адтуль выцягнулi. Гэтую гiсторыю я многа раз чуў ад яго ж, i ён сам гэта ведаў, але гаварыў з вострымi славечкамi i смакаваў жартаўлiвыя фразы... Дося таксама хадзiла пад руку з студэнтам-практыкантам.
- Каморнiк? - сказаў цiха дзядзька Язэп, кiваючы галавою ў бок цёмнай пары.
- Ён.
I мы маўчалi, а я думаў:
"Дося зусiм маладзенькая, i яна, скажам, не можа разбiрацца ў сваiх пачуццях i ў людзях. Але i няўжо сам дзядзька Язэп адстаўляе мяне на другарадны план, i няўжо толькi затым, што той студэнт?"
Ад гэтых думак нешта ўсю ноч i цяпер скрабе мяне за сэрца. Хочацца iсцi некуды, нешта рабiць важнае, нешта большае, чым ляжаць тут, на гэтай дарозе.
Я нервова ўсхватваюся i, сам не ведаю для чаго, аглядаю нядаўна завораны мною загон. Па iм спацыруюць вароны, нешта клююць i крычаць. Мне таксама хочацца крычаць i спяваць. Ва мне варушыцца напеў песнi:
Ды за таго шастака
Ды купiла мужыка...
У маiх перажываннях шырока раптам выплывае хор, якi спяваў гэтую песню; быў я ў горадзе, сядзеў вечарам у тэатры i слухаў. Гэта было захапленне бязмежным, нiчым i нiкiм не прыцiснутым i не ўзятым пад мiзэрную хiтрасць. Так, як цяпер думкi аб Досi мучаць...
Якая мне можа быць работа дома адвячоркам?
Я саджуся i думаю.
Далёка вiдзён Пятрусь Мiхалiнчык - заворвае ржышча; iдзе ў вялiкiх ботах за плугам, кiваючы наперад, пасвiствае на ўсё поле, аж мне тут чутно, ад гэтага яму весела. Недзе за кустамi праязджае Яўхiм Стрыгун, я пазнаю яго па голасе - на каня яму нiколi не трэба крычаць, а ён крычыць, крычыць так, што на раллi трывожацца вароны.
Там, недзе за кустамi каля рэчкi, у дзядзькi Язэпа ляжыць сухая атава. Не можа быць, каб Дося не прыйшла скласцi яе ў копы. Успомнiўшы пра гэта, я повен думак, што мне ёсць чаго сядзець тут, на гэтай зялёнай дарозе, вечарам яна ўсё роўна будзе з студэнтам.
Цяпер у мяне страшная нецярплiвасць. Я адцягаю пад воз плуг, збiраю лейцы i пасля iду да дзядзькавай атавы. Там пуста, толькi ўсё ж таксама чароды дзiкiх птушак.
Повен расчаравання, я iду назад. Дайшоў да краю кустоў i бачу: маленькая i смуглявая, iдзе Дося. Iдзе босая, у сiнiм, з белаю хустачкаю на густых чорных валасах.
- Ваша атава зусiм сухая, - гавару я.
- Тата заўтра забiраць будзе.
Што мне ёй больш гаварыць? Седзячы вечарам з дзядзькам Язэпам i бачачы, як яна ходзiць з нейкiм практыкантам, у мяне складаюцца ў галаве мнагалiкiя цытаты; толькi не цяпер гэта... Я не ведаю, што мне больш ёй сказаць.
Мне страшна хочацца схвацiць яе на рукi i iмчаць некуды далёка, за сухую атаву, за бясконцае поле. Iмчаць, пакуль яна не заплюшчыць вачэй i не задрэмле. Тады я палажу яе на зямлю, абвеяную ветрамi i выхаджаную людзьмi, буду глядзець на яе, i тады ў мяне складуцца вялiкiя гiмны.
Цяпер жа я маўчу i гляджу на яе твар.
- Чаго ты так глядзiш?
Твар яе раптам робiцца ружовым, i я адчуваю, што i яна таксама не ведае, што гаварыць.
А можа ёй страшна гэта хочацца, каб я схвацiў яе на рукi?
У мяне ў галаве, у жылах пачынае стукаць кроў, i я ледзьве гавару:
- Ты доўга там будзеш?
- Атаву ў копы складу.
- Тады назад разам паедзем.
- Не, я пайду на той бок рэчкi, на хутары.
- Чаго?
- Да цёткi.
- Але ж начаваць дадому прыйдзеш?
Цяпер я знаю, што яна была зусiм дзiця: ёй здавалася, што калi вечарам ходзiць яна з практыкантам, дык кожны нават куст шэпча аб гэтым, закiды на гэта бачыла яна ў кожным, самым нявiнным слове.
Яна яшчэ больш пачырванела i з нейкаю як бы трохi крыўдай цi лёгкаю пагардаю сказала:
- Ну, а ты дзе будзеш сам начаваць?
Цяпер мне ўсё ясна. Тады ж радасна пацямнела ў вачах i з'явiўся спакой: iдзi сабе, iдзi, любая, вечарам я буду бачыць цябе.
- Мне пара ехаць, - сказаў я.
- А мне пара iсцi.
I яна пайшла... А я, едучы дадому, раздумваў:
"Добра, што яна не едзе са мною - у мяне гразкiя босыя ногi, запэцканыя палатняныя порткi i палатаная сарочка. Нядаўна яна вазiла гной i была адзета яшчэ горш, але ж усё роўна я не хачу быць такiм каля яе".
V
Цяпер часам, у хвiлiны бур i вострых пакут духу, я думаю так: калi шукаць цi ствараць апраўданнi ўсяму, то смутак, напрыклад, можа мець апраўданне, што для таго ён, каб пасля яго больш ацанiць радасць. Тым больш гэта можна гаварыць аб рэчах меншых - розных непрыемнасцях, журбе... Тады нiякага апраўдання нiчаму я не шукаў цi не ствараў i думаў толькi аб самых рэчах.
Без жадных разваг я ў той вечар напоўнiўся злосцю да Досi - хадзiў я каля iхняе хаты, а яна раптам выйшла з папоўскага саду разам з тым практыкантам. Я прайшоў мiма, каб бачыла яна, пасля павярнуўся i заставiў сябе плюнуць i пайсцi закурыць да дзядзькi Язэпа.
Дастаючы мне з-за комiна табаку, ён стала, з лёгкiмi адценнямi нявiнна-простага гумарызму, сказаў:
- Што гэта яна, лiха яе ведае, з гэтым каморнiкам злыгалася; колькi яе ёсць, гэтай дзяўчыны... Не падабаецца ён мне страшэнна.
Стараючыся схаваць сваю радасць, я пачаў левай рукою круцiць на галаве валасы i падаў цiхi голас:
- А вы як яго ведаеце?
- Я яго сам сюды з горада вёз.
- То чаму вы раней нiчога аб гэтым не думалi?
- А што? - устрывожыўся ён.
- Нiчога, я так.
- Як я мог раней аб гэтым думаць? Што ты, сам не ведаеш? У мяне, апроч Мiхала, нiчога тады ў думках не было. Жыць мне нямiла было - я не думаў, што выжыву. Цяпер неяк трохi палягчэла гэта ўсё... А яшчэ Дося неяк як бы другая для мяне стала. Здаецца, не можна ўжо больш нiкога моцна любiць, апроч Мiхала...
Ён гаварыў, а я капаўся ў сваей душы з грозным загадам сабе:
"Маўчы, дзейнiчай перад Досяю, а не перад iм, бо нават ён не мае права ў гэтай справе большага, чым бацькоўская парада... I якое ты маеш права злаваць на яе? Хто цябе паставiў на гэтую пасаду? I хто мае права ставiць каго над кiм-небудзь?"
- Гляджу я на цябе - падабаешся ты мне, - гаворыць дзядзька Язэп, закурваючы ад газоўкi.
Але цяпер ужо гэтыя словы яго нiчога глыбокага не кранулi ў мяне: тут усё ў Досi.
Але гавары, родны мой, блiзкi дзядзька Язэп.
- Як твае справы?
Мае справы такiя: канчаю разам з бацькам на полi ворыва, малачу i чакаю з горада паведамленне - цi залiчаны я студэнтам. Чакаю ўжо доўга i думаю, што нiчога з гэтага не будзе.
Аб гэтым я гавару дзядзьку Язэпу.
- А ведаеш што, - гаворыць ён мне, - здаецца мне, што няма ў табе нейкага спакою, мусiць, нешта мучыць цябе. От перажыў бы ты такое, як у мяне, смерць Мiхала - у мяне ўжо мала гэтага будзе, у цябе многа яшчэ. А можа гэта ад таго ў цябе ўсё, што з такiх маладых год пачалося ў цябе ўсякае, падобнае да мае смерцi Мiхала? Ходзiш ты адзiн, хто цябе ведае... Неспакойны ты...
Што мне адказаць яму?
Падумаўшы, я гавару, стараючыся, каб гэта выйшла жартаўлiва:
- Сёння дык неспакойны я затым, што ў вас ёсць дзяўчына i завецца яна Дося.
- Што яна табе спабачылася, гэтая дзяўчына, - з адценнямi жарту сказаў ён, - дык я гэта даўно ведаю, адразу ўбачыў тады, як глянуў на цябе. А што ў цябе ад яе неспакой, дык хто ж табе вiнават - зараз жа iдзi на вулiцу, бi па храпе каморнiка, асадзi яго к чорту - i справе канец.
I ён зарагатаў, але, мусiць, лепш у яго выйшла б, каб ён толькi цiха засмяяўся.
У хаце чуць свяцiла газоўка, старая спала каля печы на шырокай пасцелi. Пахла цыбуля з печы i табака...
Слаўны, пагодлiвы дзень заўтра будзе...
Я пайшоў у папоўскi сад. Стары Гiрш, як i заўсёды, спаў сабе цiха ў саламянай будцы, па садзе таксама хадзiлi, абняўшыся, хлопцы з дзяўчатамi, праз адчыненыя вокны вiдаць было, як iдзе рэпетыцыя да спектакля. Каля стала стаяў настаўнiк у ролi рэжысёра, махаў рукою i нешта расказваў. Дзяўчына ў чырвонай хустачцы няўмела прысядала, стараючыся зрабiць рэверанс. Ад гэтага ўсе рагаталi, а настаўнiк злаваў.
За плотам па двары, фантастычна-смешны ў змроку, кацiў поп па няроўнай зямлi пустую бочку...
I вакол кусты слухалi шэпты i былi маўклiвымi сведкамi некаторых спраў.
Стары Гiрш спаў сабе спакойна, а я, не могшы апанаваць разважаннямi, напоўнiўся раптам злосцю да Досi... Прыйшлося пайсцi ў чытальню i выказаць мае некаторыя тэатральныя веды...
Слаўныя вечары!
Гэта восень дыхае вясною.
Падморгвалi зоры зямлi, i зямля маўчала - як бы адчувала яна дзяцiнства ў маладосцi i маладосць у старасцi.
VI
Каржакаватыя хвоi, чырвона-агнявыя асiны i жоўтыя бярозы, i пад iмi шумяць кусты.
Шумяць... Шумяць!..
I ядлоўцам пахне над полем.
Густа паўсходзiла жыта, i ўсё таксама смяюцца яму ясныя днi.
Праляцелi ўжо гусi i жураўлi, чорныя дзiкiя птушкi клююць сакаўную рабiну, i журацца днi над свежай раллёю i над балотнай сухой асакою...
Мы выбiраем познюю бульбу.
З пахучых зямной вiльгаццю загонаў мне вiдно, як за шыпшынавымi межамi клапоцiцца дзядзька Язэп - нешта там камандуе моцна, а бабы са смехам сыплюць кашамi на воз бульбу... У мяне не падмазаны калёсы, i яны заскрыпелi так, што пачуў i азiрнуўся дзядзька Язэп.
- Пачакай! - крычыць ён мне.
Я чакаю i гляджу, як ён грузна i шырока ступае вялiзнымi ботамi i тузае лейцы. Пхае плячом у аглабiну, нейкая дзяўчына выводзiць каня на дарогу, другая паганяе пугаю, i дзядзька Язэп весела камандуе:
- Па хвасце, па хвасце!..
Там паднiмаецца рогат, а дзядзька Язэп выкiроўвас воз на дарогу...
I вось мы поплеч iдзем каля вазоў па вузенькай, каляiнiстай дарозе. Дзядзька Язэп пагаварыў трохi аб восенi i жураўлях, пасля расказаў, як некаторага года адбiўся быў ад сваёй чарады малады бусел, не ведаў, куды ляцець, i зазiмаваў адзiн на мёрзлых паплавах. I як пасля кончыўся з холаду за гумнамi.
- Ты думаеш, ён не сумаваў, гэты бусел?
I, сказаўшы гэта, дзядзька Язэп змоўк, а я стаў думаць:
"Што ў яго цяпер у галаве i на душы?"
Твар яго стаў раптам каменна-спакойным, як бы гэта ён сперш доўга раздумваў, для чаго i нашто ўсё на свеце, а пасля дадумаўся: "Дык гэта ж я сам усё ўстанавiў..."
Дома мы ссыпалi бульбу - сперш яму, пасля мне.
Аднекуль з'явiлася Дося, i, як бацька пайшоў у сенцы, яна сказала мне:
- Хадзем, я памагу табе.
Я паглядзеў на сваю палатаную сарочку i сказаў:
- Ды ў мяне там няма чаго рабiць.
- Дзе ты сёння вечарам будзеш? - запытала тады яна.
У мяне зноў, як i тады, застукала ў галаве кроў... Я ж ёй раней гаварыў... Яна не думала аб гэтым, а гэта або ў яе ад мяне застукала кроў, або ад таго практыканта пакiнула стукаць. Тады якая тут мая роля?
Гэта былi разважаннi, i з'явiлiся яны трохi пасля, тады ж я сказаў:
- Вечарам я буду сядзець каля твае хаты.
- Якi ты слаўны i дагадлiвы...
I яна пабегла ў сенцы.
"Слаўна жыць на свеце, - думаў я, едучы на поле. - Няхай усё плыве, куды хоча, няхай рушыцца, падае, раскiдаецца, а мне на нейкi час адкiнуць усё гэтае, разам з усякiмi разважаннямi..."
Так я адчуваў i вечарам.
Чорненькая, маленькая i гарачая сядзела Дося, прыцiснуўшыся рукой да мяне. Мы не гаварылi, i я не думаў нiчога... Дзядзька Язэп выйшаў на вулiцу, пыхнуў папяросаю i хацеў сесцi на прызбу, пасля ўбачыў нас, пазнаў i запытаў мяне:
- Бацька твой дома?
- Дома.
- Пайду да яго, пакуру.
I пайшоў. А я падумаў:
"Стары Гiрш спiць недзе ў сваёй саламянай будцы - нудная i дрэнная работа. Страшна мець сiвую бараду i думаць толькi аб яблыках ды аб саламянай будцы..."
Дзядзька Язэп бараду голiць i саламяных будак не любiць. Курыць, соўваючыся па двары вечарам...
"Мiхал, братка мой дарагi, Мiхал!"
Зоры свецяць, залатыя асiны шумяць, зямля вее размахам i воляй. Недзе людзi спяваюць, недзе зыкi бягуць...
"Братка Мiхал, родны мой!"
Мне хацелася плакаць i расказаць аб гэтым усiм - i далёкiм, i блiзкiм.
I я з страшэнным смуткам адчуў, што Дося мяне не зразумее...
Дзядзька Язэп, з блiзкiх маiх, адзiн можа слухаць мяне...
VII
Назаўтра, як у тумане, хадзiў я цэлы дзень. Я прыпомнiў, як тады, вечарам, два разы праходзiў мiма нас той практыкант, я адчуваў у змроку на сабе яго калючыя вочы. Ён нiчога не гаварыў i праходзiў. Сягоння ж, як змеркла, выйшаў я на вулiцу i ўбачыў: Дося i практыкант iшлi, цесна прыцiснуўшыся адно к аднаму. Я залажыў рукi ў кiшэнi, свiснуў, настроiўся на гумарыстычны лад i заспяваў:
Не хадзiла, не гуляла,
Рана спаць лажылася!
I тут жа раптам падышоў да сябе з грозным загадам: адкуль ты дастаў сабе права корпацца ў душы другога чапавека?
"Ну, а што? - сказала маё другое "я", - пытанне гэтае трэба пусцiць па дзвюх лiнiях. Тут магло быць так: яна магла за што-небудзь зазлаваць на свайго практыканта i, каб укалоць яго, пасядзець вечарам з табою, тады ты, значыцца, зброя барацьбы, стаў машынаю, будучы чалавекам. То чаго ж ты так катуеш сябе за тое, што паспяваў трохi? Паспявай яшчэ. Залажы рукi ў кiшэнi ды пасвiшчы..."
А другая лiнiя?
Другая лiнiя магла быць такая: "Дно ў чалавека заўсёды вiдаць. I рух увесь яго як на далонi. I загэтым вось i вядома, што там нi з чым непараўнаная тонкасць i бясконцы рух - як бы гэта свет знайшоў для сябе вечнае i адзiнае люстэрка..."
I маленькая, смуглявая Дося тады шчыра кахала мяне, таксама, як сягоння таго практыканта.
Тады напоўнiся вялiкай пашанай, панясi яе i агарнi ёю людзей. Знiшчы свае гразныя капыты i насi ў сабе толькi вастрату хараства...
Позна я сядзеў у тую ноч у хаце з дзядзькам Язэпам. Мы так, як нiколi раней, гаварылi аб Мiхале. Ён стаў раптам нейкiм сагнутым, сухiм i малым. Нагнуўся i заплакаў цiха. Пасля абцёр слёзы i сказаў:
- Чалавек яшчэ не пэвен, пакуль многага яшчэ не зробiць...
Тады я падумаў:
"Чалавек, значыцца, аба многiм павiнен даведацца..."
Дзядзька Язэп курыў пацiху; зноў вырас постаццю сваёю i сядзеў так доўга.
I я раптам адчуў у сабе i вакол сiлу дзейнасцi i размах чалавека на нязначным атаме свету - зямлi...
VIII
Вясною сястра мая сеяла кветкi, цяпер перад вокнамi на круглых градках цвiтуць увосень настурцыi i белыя астры, i над iмi шэпчуцца жоўтыя вiшнi, расказвае iм вецер аб бяздоннай сiнi лясных даляглядаў, i пад iм, на сонцы, думаюць нешта лiсты.
Сцелецца пыл... Хутка канчаюцца днi з белым павуцiннем.
Сястра палошча бялiзну на двары. Весела плюхае вада, сцякае з яе белых закасаных рук. Пасля садзiцца яна каля сцяны i спявае "над возерам чайку". З хаты мне слаўна глядзець на яе, на настурцыi i астры, на жоўтыя вiшнi i ветраны пыл.
Хутка будзе вечар. Вецер не сцiхне, i чуваць будзе, як за рэчкаю гавораць хвоi...
Вечарам, здаецца, будуць збiрацца нашы гаварыць аб зямлi.
Будзе там стаяць дзядзька Язэп, як уросшае глыбока ў зямлю дрэва, будзе маўчаць ды рэдка падаваць увагi; будзе выказвацца Астап Варывончык i рагатаць Мiхалiнчык Пятрусь. Будзе там збоку сядзець i Яўхiм Стрыгун i скардзiцца на ўсё - i на кепскае, i на добрае: ёсць жа такiя людзi на свеце...
Трэба будзе пасля ўсяго гэтага пайсцi пасядзець у дзядзькi Язэпа заўтра я еду ў горад.
Я хаджу па хаце i думаю. Уваходзiць раптам Тамаш Арлоўскi i бярэ мяне за плячо.
- Хадзем, сынку, да мяне.
- Чаго?
- Хадзем. Там Язэп i Варывончык.
Мы iдзем па пыльнай вулiцы ў яго хату, i Тамаш там клапоцiцца.
- Пасколькi вы, браткi, тады труну рабiлi, дык от трохi, значыцца, пад гэтае...
Мы выпiлi па чарцы i пасядзелi трохi.
- Дык от, браткi, - гаворыць Тамаш, - адзiн застаўся... Жанiцца - не гады, сказаць, так жыць - дачку замуж аддаю.
- Ты жонку любiў? - пытае вясёлы Варывончык Астап.
- Што т-ты ў старога чалавека пытаеш? - апраўдваецца Тамаш. - Што ты гэта? Ты думаеш, я тут табе ведаю цяпер - што ты пытаеш... не гады ўжо... лiха яго ведае...
Мы яшчэ выпiлi па чарцы, пасядзелi трохi i пачалi разыходзiцца... Кружыцца трохi галава: я iду мiма хаты дзядзькi Язэпа, бачу, як Дося ходзiць па двары, i мне, таксама, як тады, на полi, хочацца падбегчы туды, схвацiць яе на рукi i iмчацца так па пустых дарогах i без дарог...
Заўтра я еду ў горад.
* * *
Тры гады - вялiкi час у чалавечым веку.
Я цяпер успамiнаю, адчуваю i думаю.
Сягоння днём на люднай вулiцы ўбачыў я Досю з мужам - былым практыкантам на каморнiка. Яна патаўсцела i выглядае сталай i задумёнай... I гэта ўсё будзiла ва мне думку аб факце: колькi дарог будзе яшчэ пройдзена i колькi людзей уведана!..
Я пакланiўся Досi, i яна раптам пабялела, неяк асунулася, зрабiлася маленькай, i ў вачах яе засвяцiлася нешта вострае - мяжа мiж iмкненнем i журбою...
Вечарам прыйшоў ад сястры з вёскi лiст. Там было i ад дзядзькi Язэпа. Няроўнымi, ад непрывычкi пiсаць, лiтарамi было напiсана: