Вiталi родныя балоты,
Густыя лозы i чароты.
I на душы нейк весялела,
I сэрца радасцi хацела,
А думкi цiхiя i мары
На душу клалi свае чары.
Хацелась жыць, ушыр разняцца,
За долю лепшую змагацца;
Ўзнiмалiсь грудзi: чулiсь сiлы,
I божы свет здаваўся мiлы.
Памалу, звольна i ў Парэччы
(Такая ўрода чалавеча)
Зжывалiсь з месцам, прывыкалi,
Гняздо старое забывалi,
I праз якiх дзве-тры нядзелi
Ўжо весялей на свет глядзелi
Будынкi гэтыя старыя
Яны зрабiлiсь як не тыя.
Агледзеў iх Антось, падправiў
I шулы новыя паставiў
Ў гнiлы паркан, i лом сабралi,
Ды шыбы ў вокны паўстаўлялi,
Бо не любiлi непарадку,
I пачалi жыць зноў спачатку.
Ды йзноў бяда: праз год вясною
Згарэла хата з варыўнёю
I ўвесь набытак, што быў ў дому.
Пажар той выбухнуў, як з грому,
Хоць ён i меў свае прычыны.
Як на бяду, пайшлi мужчыны
I Ўладзiк з iмi ўрассыпную:
Адзiн у лес, той да адбору,
З сахою трэцi ў гэту пору
Араў дзесь пасеку старую;
Дык што магла з дзяцьмi малымi
Зрабiць жанчына адзiнютка?
I ўсё згарэла дачысцютка,
Прапала марна ў чорным дыме.
Зазнала жалю гаспадыня:
Ў агнi згарэла яе скрыня
З усiм пасагам i набыткам;
Прапалi хусты яе, свiтка,
Згарэлi кросны, рад багоў
I грошай сорак сем рублёў.
Хоць, праўда, Костусь не збаяўся
I смела з пожарам змагаўся:
Звалок гарошыны з пасцелi,
Тады, як вопраткi гарэлi,
I з iмi доўга ён насiўся,
Аж покi зруб не павалiўся.
Бяда, хоць плач, i дзе дзявацца?
Куды ад холаду схавацца?
I мацi з дзеткамi малымi
Нядзелi дзве жыла з сваiмi.
А на пажарышчы часова
З'явiлась новая будова
Зямлянка-будачка малая,
Ў адно акенечка, крывая,
Але да часу добра й гэта.
Тым часам сонца йшло на лета,
Дык так-сяк кiдалiсь, качалiсь,
Хоць дужа з горам спазнавалiсь.
Каля зямлянкi тут прыветна
Гарэў агоньчык чуць прыметна,
Абы не звёўся. Вечарамi
Тут мацi ўходжвалась з гаршкамi,
Сям'i вячэру гатавала,
Тады зямлянка ажывала:
Смяялiсь дзецi, мiтусiлiсь,
Як рыба ў букце, варушылiсь,
Бярвенцы, трэсачкi сцягалi
Ды на агоньчык падкiдалi.
Шугала полымя праворна,
Як бы чагось каму смяялась
I то свавольна ўгору рвалась,
То рассцiлалася пакорна.
А ветрык, злодзей, не стрывае,
З-за хаткi хiтра налятае,
Ў агоньчык раптам уварвецца;
Агонь туды-сюды матнецца
I дымам ветра адбiвае,
Як бы тых жартаў не прымае.
А на дварэ ўжо вечарэе,
I ночка блiзка, змрок гусцее,
Агоньчык колер свой мяняе
I счырван-жоўты блеск прымае;
I моўкнуць птушкi ў цёмным лесе;
Баранчык божы ў паднябессi
Бляе маркотна над балотам,
Як бы шукае ён каго там,
I гэта смутнае бляянне
Ў цiшы балот у час змяркання
На сэрцы жалем аддаецца,
I ў душу журбаю лiецца,
I мары розныя наводзiць.
I думка вынiкне - праходзiць,
Як тыя хмаркi на заходзе,
Што без слядочка, быццам ценi,
У смутным нiкнуць задуменнi.
Маўклiва-сцiшна ўсё ў прыродзе!
Напрацаваўшысь, спачываюць
Усе старэйшыя - хто ў хатцы,
А хто ў гумне ва ўсёй апратцы
I гэтак ночкi прасыпаюць.
I вось, бывала, вечарамi
Каля агоньчыку часамi
Алесь i Костусь засядзяцца.
А як ужо пачне змяркацца
I зоркi ў небе замiгаюць,
Пужаць iх страхi пачынаюць.
Тады браты радком садзяцца,
Плячо ў плячо, але прызнацца,
Што страшна iм, нiхто не хоча.
- Алесь! ты чуеш, як рагоча
Ў беразняку баранчык божы?
Але цi ведаеш, з чым схожы
Той дробны рогат? Мне здаецца,
Антось Тацянiн так смяецца!
I хлопцы ўраз зарагаталi,
Ды ўраз жа смех той абарвалi:
Вакол было ўсё так спакойна,
Дык гэты смех нейк непрыстойна
Сюды, ў пакой начны, ўрываўся
Самiм iм дзiкiм ён здаваўся.
Маўчаць яны. Касцёр палае,
Вакол усюды цьма густая
Пiльнуе плямку агнявую
I гэту норку залатую,
Што ў нетрах цьмы агонь свiдруе,
Каб знiшчыць блеск. Агонь сярдуе
I цьме нiяк не паддаецца;
Часамi полымя прарвецца,
I цьма сярдзiта схiсянецца,
Адскочыць далей напаўкрока.
Агонь блiшчыць, як воўча вока.
Паволi дрэўцы дагараюць,
I цiха iскрачкi ўзлятаюць
I гаснуць борзда без слядочка.
Ўжо позны час, глыбока ночка,
А хлапчукi сядзяць маўклiва
I навакол глядзяць пужлiва.
У iх фантазii дзяцiнай,
Затканай страху павуцiнай,
Ўстаюць начныя страхi, зданi,
I зыкi чуюцца паганi,
Чараўнiка i чараўнiцы,
I лопат крыллямi начнiцы.
А кожны куст iм дзеда родзiць
Таго, што ўсюды лазiць, ходзiць
З мяшком i мылiцай-кульбою
I з доўгай сiвай барадою,
Iдзе i дзетак забiрае,
След барадою замятае.
На полi неба лес страхлiвы
Стаiць зацяты, нерухлiвы.
Што ён ў сабе цяпер хавае?
Снуецца нечысць там лiхая,
Мярцвяк пад елкай прытулiўся,
На iх цяпер утарапiўся
I зараз мёртваю рукою
Пачне хрысцiць перад сабою,
Каб рух адняць, скаваць iх сiлу,
Каб зацягнуць iх у магiлу.
Там ходзiць страшны воўк-бадзяга,
Разбойнiк крадзецца, туляга,
З акрываўлёнаю рукою
I з страшнай цяжкай булавою.
Шалёны бегае, пужае,
Каго нi стрэне - ўсiх кусае...
- Ну, што, брат Костусь, цi баiшся?
Куды так пiльна ты глядзiш ўсё?!
Алесь пацiхеньку пытае
I руку брата не пускае.
- Цi бачыш што? - Не, так, нiчога!
Гаворыць Костусь, а ў самога
На лоб кучомка напаўзае...
- Мо пойдзем, братка? - ён гаворыць.
Алесь ахвоцен i не спорыць,
Браты за рукi пабяруцца,
Ў зямлянку вобцас панясуцца.
VII. ДЗЯДЗЬКА-КУХАР
Наш дзядзька, мiлы наш Антонi,
Ў дзiцячым часта быў палоне:
Вось так гуртом яго абсядуць
I час работы яго крадуць;
Насi "катла", кажы iм казкi,
Iдзi на поплаў з iмi ў краскi,
Давай адказы на пытаннi,
Тлумач ты iм усё дазвання:
Адкуль, з чаго дзе што бярэцца,
Вось гэта, тое як завецца
I чаму так, чаму не гэтак?
Прыхiлен дзядзька быў да дзетак.
Ён быў настаўнiкам, суддзёю,
Калi, бывала, мiж сабою
Паспораць дзеткi цi паб'юцца,
Дык да каго тады звярнуцца,
Як не да дзядзькi, да Антося?
Ох, слаўна з дзядзькам iм жылося!
Яшчэ замецьце, што з малымi
Ён размаўляў, як са старымi,
I з iмi радзiўся, спрачаўся
Як роўны з роўнымi трымаўся!
Калi ж хто часам з iм не зладзiць,
То дзядзька толькi вус пагладзiць,
Але не скажа ён нiчога,
Бо ведаў, чым даняць малога,
Гаворыць з тым, з кiм дзядзька ў згодзе:
- Калi такi ён, ну, то годзе!
I дзядзька змоўкне, пачакае,
Кiсет дастане i закурыць
I вочы чутачку прыжмурыць,
Як бы i ў памяцi не мае
Таго, што з хлопцам пасварыўся.
- А як авёс наш урадзiўся?
Схадзiць бы ў Лiпава пабачыць!
Ўжо знаюць дзецi, што то значыць
Гаворка дзядзькава такая,
Куды ён вуды закiдае:
У Лiпава пайсцi з iм! Божа!
I хто ўстаяць прад гэтым зможа?
Ды гэта ж - свята, ягамосцi!
Набок тут норавы i злосцi!
I мяккiм робiцца паганы
Хоць ты яго кладзi да раны.
Адно вазьмi яго з сабою,
Усюды пойдзе за табою
I ўсё забудзе, ўсё даруе,
На дзядзьку больш не засярдуе.
А чым жа Лiпава так мiла?
Чым так дзяцей яно манiла?
I што за Лiпава такое?
А гэта - поле маладое
Сярод лясоў, як скiнуць вокам;
На тым абшары, на шырокiм,
Раскошна нiвы красавалi,
А ў iх мiльёны красак ззялi,
Як бы на небе тыя зоркi;
Лужкi, дарожкi, i пагоркi,
I купкi хвоек маладыя,
Дзе матылёчкi залатыя
На сонцы крыльцамi блiшчалi,
Жучкi i конiкi трашчалi
I ў стройны звон свой зык злiвалi.
Былi там пасекi. Штогоду
Тут сотнi блiзшага народу
Дзялянкi лесу карчавалi
I на трацяк iх засявалi
Капу да скарбу, дзве дадому...
Ну, як тут вытрываць малому,
Таму, хто з дзядзькам пасварыўся?
Як бачыш, з дзядзькам ён гадзiўся.
А пойдзеш ў Лiпава лясамi,
Напэўна стрэнешся з ласямi
I зайца ўгледзiш, i вавёрку,
I норы воўчыя на ўзгорку
Сярод трушчоб мiж ельнякамi,
I "чортаў камень", што вякамi
Над Азярком ляжыць, як хата...
Ну, ўсякiх дзiў там ёсць багата!
А дзядзька ўсё табе пакажа,
Цiкавасць тваю ўсю развяжа.
А найважнейшая тут мэта
Звярнуць з дарогi i да цёткi
Зайсцi на час якi кароткi
Тарэсяй звалась цётка гэта.
Яна так ветла сустракала
I надта ж добра частавала:
Спячэ "цалкоў" на скавародцы,
I так, бывала, наясiся,
Што хоць на пупiку круцiся;
Усiх цягнула ў госцi к цётцы:
Так узмацуе на дарогу
Было што есцi, дзякуй Богу!
О, дзядзька спосабаў меў многа
Даняць працiўнiка малога!
Пайсцi ў грыбы цi ў тую ж рыбу,
Або паехаць у сялiбу
Цi ў млын малоць на хлеб збажынку
Ўсё гэта квапiла хлапчынку,
Цягнула крэпенька, бывала,
I, як рукою, злосць знiмала.
I дзядзька майстар быў на штукi
I быў механiк на ўсе рукi:
I дудку скруцiць вам, i стрэлку,
I нарысуе нават елку,
Такую выштукуе цацку,
А ў Свержань пойдзе - купiць пляцку...
Дык i не дзiва, што любiлi,
Што на руках яго насiлi.
А жывучы каля зямлянкi,
Памiж лясоў, сярод палянкi,
Яшчэ крапчэй яны здружылiсь,
Адзiн к другiм цясней хiлiлiсь.
- Ану, давай, брат, запрабуем,
Хоць на цiкавасць пакаштуем,
Якi тут сок на новым месце?
Мо з хлебам можна яго есцi?
- А дзядзечка! мой залаценькi!
Пастаў нам соку, дарагенькi!
- Вазьмi, вазьмi мяне з сабою!
Тут каля дзядзькi чарадою,
Як чэрвi, дзецi мiтусяцца.
А дзядзька моўчкi стаў збiрацца:
Дастаў сякерку i свярдзёлак,
Пад паху сунуў ён аполак
На латакi i на падстаўкi
Ды вынуў два гаршкi з-пад лаўкi.
- Ну, хто са мною йдзе? - пытае.
- Я!
- Я!
- I я! - крычыць малая
Ў канцы дзяўчынка Мiхалiна.
- Куды табе? ото скачыха!
На печ залезь i сядзi цiха!
Напалi хлопцы на дзяўчынку;
А тая ў слёзы, ў плач, як бачыш.
- Ну, сцiхнi, ша! Чаго ты плачаш?
Антось пляменнiцу ўцяшае
I нос крысом ёй абцiрае.
- Няхай iдзе! А хлопцам брыдка
Так нападаць на дзеўку швыдка,
Гаворыць дзядзька, бровы хмурыць,
I бальшуноў ён злёгку журыць.
Тады i хлопцы тон мяняюць;
Iдуць у лес, крычаць, гукаюць,
Як вучнi, вырваўшыся з школы,
I ўсе давольны i вясёлы,
А дзядзька ўперадзе тралюе
I галаву ўгару ўскiдае,
Бярозу добрую шукае
З салодкiм сокам, баравую,
Дзе б бобам кропелькi сачылiсь.
Знайшлi бярэзiну, спынiлiсь.
Залысiў дзядзька дрэва злёгку
(Сякерка востра, кара крохка),
Зрабiў заруб, латак прыправiў,
А пад латак гаршчок паставiў.
I соку кропелькi, як слёзы,
Як град, пасыпалiсь з бярозы,
Аж шкода нейк было дзярвякi:
Здавалiсь ранай тыя знакi,
Адкуль палiўся сок халодны
I пакiдаў свой комель родны.
Я помню дзень той. Вечарэла,
Зайшло ўжо сонейка, цямнела,
Агоньчык дзецi раскладалi,
Паленцы, трэсачкi збiралi,
I дзядзька тут жа, распрануўшысь,
Сядзеў на кукiшках, сагнуўшысь.
Прад iм стаяў гаршчок i мiска
I кошык з бульбай; тут жа блiзка
Вiдзён i збан быў палiваны,
Да палавiны ў дол ўкапаны,
Кружочкам шчыльненька накрыты.
- Алеська! скокнi, брат, вазьмi ты
У хатцы тарачку на печы!
Ну, варушыся ж ты, старэчы!
Наўкол пляменнiкi сядзелi,
На дзядзьку пiльна ўсе глядзелi,
Як ён, рукавы закасаўшы,
Па тарцы шоргаў, шапку зняўшы.
I кожны лёгка б дагадаўся,
Што тут сакрэт якiсь хаваўся,
Памеркаваўшы, як цiкава
Была для хлопцаў гэта справа
I як iх дзядзька завiхаўся.
А хто б яшчэ мог болей цямiць,
Таму б адразу прыйшло ў памяць,
Што дзядзька бульбу драў на клёцкi,
Каб згатаваць не па-жаноцку.
Бо што жанкi? раз што панята,
Ноль - слова нашага iм брата;
Як iх на розум тут нi ставяць,
Яны ж сваё ўсё права правяць
I робяць так, як i рабiлi,
Калi пяшком пад стол хадзiлi.
Але вось ён пакажа носа,
Стварэнне вы доўгавалоса,
Калi ён тут пагаспадарыць
I сам ды з сокам клёцкi зварыць!
Вось будзе штука вам, дык штука!
На тое ж спроба i навука.
А сок быў свежы, такi хвацкi,
Такi салодкi, забiяцкi!
Ён быў галоўнаю вiною
Таго, што познаю парою
Сядзелi дзецi чарадою
I з дзядзькi вочак не спушчалi
I стравы важнае чакалi.
- Эх, - цмокаў дзядзька, - наямося!
Зiрнулi хлопцы на Антося,
I слiну ўсе яны глынулi,
Паветра носам зацягнулi.
- Ну, што ж вы рукi паскладалi?
Ў агонь бы трэскi падкiдалi,
А то патухне зараз! Жыва!
Глядзелi хлопцы, як на дзiва,
Як дзядзька, цеста замяшаўшы,
Качаў галушкi, мiску ўзяўшы.
А чыгунок, бы пан пузаты,
Кiпiць, пыхцiць, шумiць заўзята,
Бо не з вадою ён, а з сокам.
Iдзе тут справа ненарокам;
Дзяржыся, браце! I чуць толькi
Ўзнялося булбатачак колькi,
Дык дзядзька зараз стаў пакрышку
Ў чыгунчык клёцкi кiдаць з лыжкi;
Укiне лыжку, памяшае
Ды зноў другую набiрае.
А хлопцы нават паўставалi,
Ў чыгунчык вочы паўстаўлялi,
Глядзяць, не моргнуць яны вокам:
Эх, мусiць, смачны клёцкi з сокам!
- Ну, дзядзька, можа, i гатовы?
Не сцерпеў Костусь, мовiў слова.
- Якi ты, хлопча, нецярпячка,
Няхай цябе затопча качка!
Гаворыць дзядзька на хлапчынку.
Няхай паварацца часiнку,
Каб сокам добра пранялiся,
Тады, брат, - эх! адно дзяржыся!
I дзядзька цмокнуў выразлiва,
I хлопцы зноў ждуць церпялiва,
А дзядзька, стоячы, паволi
Памешваў клёцкi. - Ну, даволi!
Сказаў Антось, i ўсе ўздыхнулi,
Як бы гару з плячэй сапхнулi,
I блiжэй к дзядзьку падступiлiсь.
- Глядзi, мо ўжо пераварылiсь,
Алесь зазначыў палахлiва.
- Ну, - Костусь кажа, - ото дзiва!
Не бойся: дзядзька лепей знае...
Глядзi, брат, клёцка унь якая!
А брат ты мой, як булавешка,
Як скула тая, што ў Дзямешкi!
I - ха-ха-ха! - зарагаталi.
- А каб вы, падлы, не даждалi!
Гаворыць дзядзька, сам смяецца,
Аж лыжка з клёцкамi трасецца.
- Ну, языкi параспускалi!
Не дам вам клёцак i панюхаць!
I стаў на клёцку дзядзька дзьмухаць,
Пакаштаваць каб было можна,
I ў рот падносiць асцярожна.
Замерлi хлопцы, а нi зыку:
Мiнута важна i вялiка;
Глядзяць на дзядзьку i чакаюць
I дзядзьку поглядам пытаюць:
"Ну як? цi смачны? цi салодкi?"
У зубы клёцку, бы ў ляшчоткi,
Зацiснуў дзядзька i губамi
Варушыць борзда, як часамi
Трусок цi зайчык над капустай,
Каб лепш дазнацца смаку-густу.
Пацмакаў дзядзька i ўсмiхнуўся,
Зiрнуў на хлопцаў, адвярнуўся
I тут, нiчога не сказаўшы,
Як плюне дзядзька, пажаваўшы!
Трах у чыгунчык ён нагою!
I так абцёрся ён рукою,
Што губы й нос чырвоны сталi
I нават вусы затрашчалi.
А хлопцы проста збiлiсь з тропу
I ў нейкiм страсе i ў захопу
На дзядзьку-кухара глядзелi,
Як бы яны аслупянелi.
Быў смешны дзядзька той часiнай
З пустою лыжкаю, з тычынай,
Якою трэскi ён варочаў.
А тут Алесь як зарагоча!
За iм адзiн, другi паехаў.
Такiх было тут жартаў, смехаў,
Што ўсiх трасло i калацiла
I дзядзьку смехам захвацiла.
- Ну, дзядзька, як на смак, прызнайся?
- Пакудства, брат, i не пытайся!
VIII. СМЕРЦЬ ЛЯСНIЧАГА
- Мiхал! Мiхале! О, Мiхале!
Пачуўся голас як бы здаля
Каля зямлянкi ранiчкою
I часты стук у шкло рукою.
- Ўставай, Мiхале, адзявайся!
- А хто там? - Я! хутчэй збiрайся:
Памёр ляснiчы наш! - Да можа?!
Мiхал ускочыў - моцны Божа!
I хто б мог думаць, спадзявацца!
Ўжо стаў ачуньваць, папраўляцца...
Каб хто сказаў - не даў бы веры,
Ды то аб'ездчык, пан Ксавэры,
Прынёс навiну гэту, смуту!
- Няхай пан зойдзе на мiнуту!
Сказаў Мiхал, адмкнуўшы дзверы.
Цераз парог ступiў Ксавэры,
Вайшоў у хатку i спынiўся,
Бо зразу ў ёй ашаламiўся,
I дальш не ступiш нi на крок:
Не хатка - проста катушок,
Няма дзе нават павярнуцца,
Як у сабачай цеснай будцы.
- Сядайце дзе-небудзь, сядайце!..
Эх, хата наша, выбачайце...
Мiхал калодку падстаўляе.
Уздыхнуў Ксавэры i сядае.
То быў мужчына ўжо паджылы.
- Ах, мой ты Божа добры, мiлы!
Ото ж як выбраўся ён скора!
Яшчэ не дальш як пазаўчора
Са мною гутарыў, смяяўся
I аба ўсiм мяне пытаўся,
Мiхал гаворыць i ўздыхае.
- Ох, браце: смерць не разбiрае
I не глядзiць нiкому ў зубы:
Гадзюкаю, брат, з-пад падрубы
Знячэўку ўсадзiць сваё джала,
Цi многа жыў, цi жыў ты мала,
Цi ты багаты, цi ты бедны,
Цi ты зайздросны, ненаедны.
Жывём, клапоцiмся, i дбаем,
I ўсе нарэшце паўмiраем,
У нейкiм згаснем летуценнi,
Сказаў Ксавэры ў засмучэннi.
- Так, гэта так, пане Ксавэры!
Ўжо загатованы паперы
Для часу нашага сканання
Рукою божага ўзыскання.
I ходзiць смерць, як цень, за намi,
Сказала Ганна са слязамi...
- Ну, я гатоў! - то пойдзем, браце,
Паплачам хоць па сваёй страце.
Мiхась з Ксавэрам выйшлi з хаткi.
Свiтала ўжо. Дзесь каля гаткi
У гэтым досвiтку маўклiвым
Крычалi гусi праразлiва,
Нястройным хорам гергеталi,
Ды качкi з шумам праляталi,
I кнiгаў нёсся плач з лукi,
Ў глыбi лясоў цецерукi
Ўжо зачыналi свае токi,
Усход вiталi агнявокi,
Вiталi шчыра i натхненна.
Мiхал з Ксавэрам задуменна
Iшлi праз лес, iшлi маўклiва.
I толькi зрэдку сiратлiва
Па слоўку ўроняць два служакi.
- Няма ў нас пана, небаракi!
Мiхал гаворыць. - Так, няма.
Жывi ўдава цяпер сама,
Сказаў Ксавэры задуменна.
- Ну, пане, будзе цяпер змена,
I пойдуць новыя парадкi,
Мiхал выказвае дагадкi.
- А пэўна: будзе талачэча,
Не без таго ўжо, чалавеча!
Ўздыхнуў Ксавэры. - Шкода пана!
Ох, бедны: выбраўся зарана!
А жыць бы мог, такi здаровы,