Што наймацней, брат, забiвайце!
Ды дружна, борзда канапацiць,
Каб час не зводзiць i не трацiць!..
Стары ўжо, падла, i трухлявы:
Увесь, як рэшата, дзiравы,
Гаворыць дзядзька ў час работы,
Сабе, другiм дае ахвоты.
Iдзе работа i размова
I канапачанне гатова.
Смалою трохi засмалiлi
I на ваду чаўнок спусцiлi.
Але тут цесна, вады мала,
I дно аб землю шаравала.
А дзядзька хоча дзеля спробы
Дальш з гэтай выбрацца трушчобы:
Там, далей, рэчка не такая
I глыбiнi даволi мае.
Праз плот чаўнок гуртом куляюць,
На нiз паволi прапiхаюць,
А дзядзька сам садзiцца ў човен.
"Плыве човен, вады повен,
Ды ўсё - хлюп! хлюп! хлюп!"
Спяваюць хлопцы i жартуюць,
I дзядзька з чоўнам дальш шыбуюць.
А дзядзька важны выгляд мае;
Замест вясла прысок трымае,
А твар яго, як сонца, ясны,
Бо гэты човен - яго ўласны,
I не цячэ ён анi-нi;
Чаўнок, куды нi павярнi.
I трэба ўсё-такi зазначыць
Такой працэссi вам не бачыць:
Алесь i Костусь човен пхаюць,
Падол кашуль ў зубах трымаюць,
А дзядзька ў чоўне - сонца ў коле!
Тым часам човен i на волi,
Бо тут глыбока рэчка грае,
I хлопцам пуп вада мiнае.
- Ну, годзе, хлопцы, досыць вам:
А ну-ткаль спробую я сам!
I дзядзька ўжо тут адразэчку
Пачуў, што выехаў на рэчку,
I гэта яснасць сходзiць з твара.
Бярэ ён прыс, ён повен жара.
Рашучасць думкi, смеласць руху,
Эх, колькi сiлы, колькi духу!
Зусiм iстота ў iм другая!
На прыс ён разам налягае
Ды на нагах калi прыгнецца!
Тут човен раптам як рванецца,
Бы той спалоханы шчупак!
Герой наш дзядзька, наш рыбак,
Адразу ў дзве бяды папаўся:
Перш-наперш прыс у гразь вагнаўся,
А човен носам - трах у дрэва!
А дзядзька раптам - гоп налева!
I ногi ў портках адмысловых
Не проста ў зрэбных - шарачковых
Адно ў паветры бурканулi
Ды ў воду ўмомант баўтанулi!
Ўсхапiўся дзядзька мокры, брудны,
А вынiк спробы той паскудны:
Чаўнок - не човен, а карыта,
I нос i частка дна адбiта;
Прысок тырчыць, як струп на плеху,
А хлопцы поўзаюць ад смеху,
А дзядзька сам - цар без кароны
I выгляд - мокрае вароны!
XII. СЕСIЯ
У iнтарэсах асвятлення
Яшчэ нязнiкшага з'яўлення
Не шкодна б святам, вольным часам,
Схадзiць на сесiю з Мiхасем.
Мiхась паснедаў, прыадзеўся
I на кiрмаш схадзiць ён меўся,
Не то што б там якiя справы
Былi патрэбны i цiкавы,
А проста так сабе ў нядзельку
Праведаць Залмана цi Эльку.
Мiхал - навошта ўжо таiцца?
Любiў-такi павесялiцца,
Зайсцi да Малкi цi Ляйботы,
Каб збыць за чаркаю згрызоты.
Цi так цi не, ва ўсякiм разе
Другое мелася на ўвазе:
Мiхал любiў каля бутэлькi
Пытаць тых-сiх наконт зямелькi,
Бо так на службе дапяклi,
Што гэта думка аб зямлi
Запала ў сэрца назаўсёды,
Як промень волi i свабоды.
На тую ж сесiю штотыдня
Хадзiў Мiхал да пана-злыдня.
Звычайна з ранiцы ў нядзельку,
Калi пакiне пан пасцельку,
Аб'ездчыкi са стражнiкамi
Сюды схадзiлiся, з'язджалiсь,
З гадзiну добрую сланялiсь
Або мянцiлi языкамi,
То часам востра, то пагана,
Пакуль не клiкалi да пана.
Вось i цяпер, у дзянёк гэты,
Як мае быць ужо адзеты,
Сказаць, адзеты i фарсiста
I гладка выбрыўшыся, чыста,
Мiхал ужо разгладжваў вусы.
- Асцерагайся ж ты спакусы:
Прыйдзi хоць раз дадому ў часе!
Звярнулась жонка да Мiхася.
Ох, гэта нуднае прыслоўе,
Бадай яму ўжо безгалоўе!
I колькi раз ён чуе гэта!
Ну й надаедная ж кабета:
Вось так i выкiне на вока!..
Мiхал абураны глыбока,
I гнеў мяняе яго вочы.
Ой, ды й язык жа ты жаночы:
Цi ёсць, цi не прычына тая
Ўсё роўна менцiць i кусае.
- Ну, як табе ўжо не абрыдне
Казаць адно сто раз на тыднi?
Сказала сорак раз i - квiта!
Мiхал адказвае сярдзiта,
Глядзiць, паблiсквае вачыма
I злосна ўскiдвае плячыма.
- Бо праўда вочы табе коле,
I не мiнеш ты нябось Сроля,
Не людская твая натура,
Не пахне дом свой i пячура:
Абы гарэлка на прымеце
Ты ўсё гатоў забыць на свеце!
Мiхась стаiць, знявагi поўны,
I погляд кiдае бязмоўны.
О, колькi крыўды ў iм, абразы!..
Э! лепш змаўчаць ёй, лепш тры разы
I не адказываць нiчога.
Ён толькi ўбок плюе з парога,
Iдзе - сам гнеў i сама бура,
Са лба на бровы збегла скура,
А губы шчыльна-шчыльна сцяты,
Дзвярмi ён грукнуў, выйшаў з хаты
I злосць душы i сэрца пляму
Выносiць з дому аж за браму;
I нейкi час ён па дарозе
Iдзе абураны, ў трывозе,
На жонку злосны, на самога,
Бо ў словах жонкi праўды многа.
Але ж нашто калоць у вочы?..
Цьфу! дня табе няма i ночы,
Анi часiначкi спакою;
Чорт кожны вяжацца слатою,
А тут яна шэй-на-катрынку
Як завядзе, дык без упынку.
Мiхал аб помсце строiць планы.
Вось ён нап'ецца, прыйдзе п'яны,
Каб аж язык не варушыўся,
Калi такiм лiхiм радзiўся;
Няхай крычыць сабе тады.
А не - не ўзяць два днi яды
Наперакор сваёй жанчыне,
Пакуль яе злосць не астыне?
Мiхал i клiн ужо мiнае.
Направа сцежачка сляпая
Вядзе балотцам на ачосы.
Мiхал iдзе пакуль што босы
I на дарожку зварачае,
Iдзе свяржэнскiмi маргамi
I гразь памешвае нагамi.
I покi ён мiнуў лагчыны,
На лбе разгладзiлiсь маршчыны
I ў сэрцы бура уляглася.
Другiя думкi на Мiхася
Цяпер найшлi нейк неўзаметкi,
Ды толькi iх маўклiвы сведкi
Лясок, дарожка, елкi, хвоi,
Свае ў iх думкi i настроi.
Балотца пройдзена памалу.
Густым ляском па буравалу
Мiхал выходзiць на гасцiнец.
Цяпер у думках пан-злачынец.
I не хацелася б з iм знацца,
Нi справы мець, нi спавядацца,
Нi слухаць лаянкi-пагрозы;
Але нi злосць твая, нi слёзы,
Нi моцна шчэмлены кулак
Не зменяць справы анiяк
Цярпi! чаму? дакуль цярпенне?
Калi канец яму, рушэнне?
Няўжо ўвесь век жыць з панскай ласкi
I перад iм чуць абавязкi?
I слугаваць яму, старацца
I ў тры пагiбелi згiнацца?
Адказ адзiн: няма, брат, ходу,
Хоць з моста кiдайся ты ў воду;
Няма зямлi свае i хаты,
I мусiш гнуцца, як пракляты,
Бо ты нi мяса i нi рыба.
Iдзе Мiхал, прад iм сялiба,
Засценак добра так знаёмы,
I хоць няважныя харомы
Тут гэта шляхта збудавала,
Але жыве i гора мала!
Хоць шляхцiц цёмны, як саган,
Затое ж сам сабе ён пан:
Паноў ляснiчых знаць не знае,
Прад iмi спiны не згiнае:
Пад бокам паша, агароды,
I лес, i поле - ўсе выгоды.
Мiхал зiрнуў i пазайздросцiў:
Чаму й не ён мiж ягамосцяў?
Нядзелька, свята - людзi вольны,
Свая ахвота, свой дазвол,
На рынак едуць, хто ў касцёл,
Як гэты Людвiк багамольны,
А хто пагульвае так дома;
А ты вось совайся, як бома,
Ды бойся лiха i падкусу
Не ступiш кроку без прымусу.
За горкай панская пасада,
Як у вяночку, каля саду
Ў глыбi прасторнага дзядзiнца
Стаяла з боку ад гасцiнца.
Будынак, парк i агарожа
Было ўсё слаўна i прыгожа;
Мастацкi зробленая брама
Ласкала вока гэтаксама,
Але Мiхалу не хацелась
Глядзець на гэта ўсё - прыелась,
I панскi дом з ласiным рогам
На Мiхася глядзеў астрогам,
Бо тут, апроч тае знявагi,
Сказаць, ад кожнага брадзягi,
У стражнiкоўскiм сваiм лёсе
Нiчога ведаць не прыйшлося.
А гэта сесiя, спатканне,
Падкусванне i насмiханне
Як прыкра гэта ўсё, i нудна,
I непрыемна, i паскудна!
Мiхал ступiў на двор кватэры
З душою, згрызенай без меры,
Але, спаткаўшы саслугачых,
Спакойных больш i менш гарачых,
Мiхал мяняе выраз твару
I гонiць прэч задуму-хмару,
Iдзе, вiтаецца, смяецца,
Бы смутку век не знаў, здаецца,
Бо людзi схiльны строiць кпiны
З тваiх нягод без дай прычыны.
Тут быў Скварчэўскi, Лiхтаровiч,
Амброжык, Суднiк, Астахновiч,
"Памдзей", аб'ездчык i мыслiвы,
На пачастункi памаўзлiвы,
"Памдзей" быў створан з "пана дзея".
Не поп наш дзядзька, але ўмее
Зiрнуць часамi "ў свае святцы",
Каб трапным словам адазвацца
I сэнс "духоўнай" карталюшкi
Паправiць лiпкаю мянушкай.
"Памдзей" аб'ездчык быў няшкодны:
Так, чалавек ён старамодны
I не такi, як Ворцюх, зыркi,
I меней здольны на прыдзiркi,
I на падкусы, i на ўданне,
За што й вагi ён не меў звання.
Вось Арцюшок - о, гэта скула!
Ну i шкадлiвы ж быў, хамула,
Хоць у панкi пралез адразу:
Цанiў Ракоўскi ў iм заразу;
Вось так i вiўся каля пана...
Цьфу, ты, мардасiна пагана!
Якога чыну даслужыўся
Обер-аб'ездчыкам лiчыўся,
Брахун не горшы ад сабакi.
Ён меў сабачыя адзнакi
Брахаў налева i направа;
Была й сабачча яго слава,
I калi пахла дзе даносам,
Тады, крутнуўшы толькi носам,
Казалi згодна, ў адно слова:
"Ну, гэта штучка Арцюшкова!"
"Ну, гэта штучка Арцюшкова!"
А вось i ён. Iдзе фарсiста,
Глядзiць звысоку, ганарыста,
Але зiрнуць людзям у вочы
Ён штось не надта ўжо ахвочы,
А параўняўшыся з "Памдзеем",
Ён толькi лыпнуў лiхадзеем
У бок аб'ездчыка старога,
Але не вымавiў нiчога.
"Памдзей" штурхець пад бок Мiхала:
"Счуў, бестыя, чыё з'еў сала".
На Арцюшка "Памдзей" кiвае,
А сам нявесела ўздыхае
I выраз твару мае горкi.
- Чакаць, пам-дзееньку, праборкi!
Прамовiў ён у засмучэннi.
Брахнуў аб нейкiм папушчэннi,
Пабiць бы гаду морды-пыцкi!
Тут быў таксама i Абрыцкi,
Стары аб'ездчык i служака,
Курэц i добры выпiвака.
Любiў i ён "Тэш, проша пана..."
Куснуць падчас неспадзявана.
Звычайна ён спаўняў тры ролi:
Або смяшыў усiх да болi,
Калi ў смяхотным захапленнi
Апiсваў розныя здарэннi,
Цi пераймаў таго-другога,
Або маўчаў зацята-строга
Ды пухкаў люльку задуменна,
Або гарэлку пiў сумленна,
Ды не валяўся пад платамi,
Хоць скробаў добра капытамi.
У часе гэтых сесiй-збораў
Было нямала абгавораў
I розных штучак, жартаў, кпiнак,
Лiхiх i добрых успамiнак;
То часам смехам, а то ў злосцi
Перамывалi панам косцi,
Рашалi розныя пытаннi
Наконт сяброўскага спаткання,
I хто каму дзе стаўся варты,
I закладалiся на кварты,
Зусiм забыўшыся аб лесе.
Але ўся важнасць гэтых сесiй
I iх грунтоўныя асновы
Складалiсь з панскае размовы,
Калi каго сам пан ляснiчы
Да канцылярыi заклiча.
Тады ўсё моўкла - нi гу-гу!
Звычайна ў першую чаргу
Для рапартоў i справаздачы,
Угнуўшы хвост той па-сабачы,
Iшлi аб'ездчыкi асобна
Пра ўсё паведамiць падробна:
Якiя дзе былi здарэннi
Цi непарадкi, папушчэннi:
Як леснiкi, яго падпаскi,
Свае спаўнялi абавязкi,
Дзе i ў каго былi парубкi,
Каб мець прычыну дзеля ўзлупкi.
Калi ж у гэтай справаздачы
Было ўсё добра без астачы
I тыдзень скончваўся шчаслiва,
Тады ляснiчы глядзеў скрыва:
Ты маеш, значыцца, хаўрусы
I ў адной чарцы мочыш вусы.
Тут гэты лад быў так збудован,
Што на даносах быў заснован,
I мелась тут навiдавоку
Кусаць адзiн другога збоку.
На гэты раз неспадзявана
"Памдзея" клiкнулi да пана.
"Памдзей" падскочыў, здрыгануўся
I навакола азiрнуўся.
- Ну, будзе лазня, пане-дзею!
Але за што? не разумею!
Прамовiў ён, ускiнуў плечы
I ў бег пускаецца старэчы.
Бадай ён быў курам прыснiўся!
Убег, нiзютка пакланiўся.
Стаiць пакорна i рахмана,
На крыж гатовы йсцi за пана,
Старыя костачкi злажыць
I верай-праўдаю служыць...
I так знiжацца! цьфу, агiда!
Не мець нi вобраза, нi вiда,
Нi нават ценi чалавека;
Стаяць, бы куль, бы лялька нейка,
Глядзець на пана, як той Лыска...
Эх, так упасцi i так нiзка!
Затое ж пан той! паглядзеце:
Хто з iм зраўняецца на свеце?
Якi ён важны, панаваты,
Выдатны, "мондры", зухаваты!
Якi ён гога! якi дока!
Як ён сябе нясе высока!
Пабачце гэту яго мiну:
Ён - цар, ён - бог напалавiну,
Злучэнне блеску, ззяння, ценi
Сагнi прад iм свае каленi!..
I прад такiм вось галамоўзай
Не смей стаць роўна ты, а поўзай!
"Памдзей" стаiць, пан не зважае,
Як бы то слуп цi рэч якая,
Сядзiць надзьмуты, звераваты
I разглядае асiгнаты.
- Ну, ягамосцю-аматору,
Цi павяраў сваю камору?
Зрабiўшы гэта запытанне,
"Рачок" зiрнуў лiхiм барбосам
I ўсё пакручвае тым носам,
Мiнуту ловiць насядання.
Што адказаць трапней на гэта?
Якая хiтрая тут мэта?
У чым яго, "Памдзея", ловяць?
З чаго пачнецца тая споведзь?
Якiя зразяць яго стрэлы?
"Ну, ну, "Пам-дзееньку", будзь смелы!
Бог дасць, сухi ўспаўзеш на бераг".
Мамент, а думак цэлы шэраг.
- Так, павяраў, панок, вядома.
Хiба мне служба незнаёма?
- А шмат разоў быў на каморы?
- Пяць раз, "Памдзею", з пазаўчора.
- Дзе Астахновiч? Марцiн! - Слухам!
Марцiн на двор iмчыцца духам
I зараз зноў сюды iдзе
I Астахновiча вядзе;
Паўзе з павагай Астахновiч,
Ляснiк каморны з Давiдовiч,
Маруда страшны, глух на вуха...
Ну, што ж? не даў Бог яму руху.
Прыйшоў, сюд-туд ён глянуў скоса
I затрубiў разы два носам,
Бо трэба ведаць, хто i дзе ты.
- Быў у цябе вось дурань гэты?
Адказвай праўду мне, Зыдоры,
Як ён даўно быў на каморы?
Аб'ездчык страчвае надзею!
"Гэ, вось ты лiха, пане-дзею!
Цяпер папаўся, дабрадзею:
Вось так i цапне, так i цапне,
Калi нi ў пяць, нi ў дзесяць ляпне?
Каб не глухi, шапнуць бы можна.
Эх, галава твая парожна!
Ну, як тут быць? як падказаць,
Каб i Зыдоры сказаў "пяць"?"
Ён раптам момант улучае,
Пяць пальцаў моўчкi падымае.
Зыдоры згледзеў знак маўклiвы.
- Пяць дзён, як быў там пан мыслiвы,
Гукнуў Зыдоры вельмi рады,
Што гэтак выйшла без парады.
"Бадай жа ты прапаў, мой мiлы!
Не знаць бы век цябе, дурылы!
Ўсё сапсаваў, бадай ты знiк:
Пяць дзён! пяць скул на твой язык!"
- Лайдак! - як скокне да "Памдзея"
Ляснiчы-змей, ну, аж шалее,
Жыўцом грызе сваю ахвяру.
- Пся крэў твая, галгане, лгару!
Ты гэтак служыш, о, лайдаку!
Да д'ябла выганю, сабаку,
Каб не было тут твайго смроду!
Я выведу такую моду!
Павiнен быць на сваiм месце,
А князеў хлеб дарэмна есцi
Не будзеш, псiна ты старая!
З апошнiх слоў "Памдзея" лае.
I доўга льецца гэта песня,
Як толькi з крыку ён не трэсне!
"Памдзей", прыбiты i прыгнуты,
Цярплiва зносiць крыж пакуты,
Стаiць, удол спусцiўшы вочы,
I толькi зрэдку забармоча:
- Даруй, панок! нех пан даруе!
А пан нiчога не шануе
I, расчынiўшы губы-трубы,
Як непрытомны, злосны, грубы,
Шпурляе кнiгi, рве паперы
I брудна лаецца без меры
Ды насядае на "Памдзея"
I ўсё не мякне, не дабрэе,
А мае дрэнныя намеры.
"Памдзей" задком, задком у дзверы
Паўзе-адходзiць ад навалы
I раптам робiць "махнi-драла",
Бяжыць на двор, увесь чырвоны.
- О ты, халера! о, шалёны!
Ото ж наскочыў, пане-дзею!
Папаўся ў лапы кату-змею!
Гаворыць ён ды азiрнецца:
Яшчэ пагонь яму здаецца.
- А ты, Зыдоры, пане-дзею,
Ты - куст альховы! о, зладзею!
"Пяць раз" паказваю, тупiца!
А ён "пяць дзён"! - цьфу, цьфу, дурнiца!
XIII. ПАДГЛЯД ПЧОЛ
Пакуль што досыць аб панох:
Яны прыелiся, дальбог!
Яны без сэрца i сляпыя,
I ўсе заходы iх пустыя,
I пусты iх усе iмкненнi
Назад ход часаў павярнуць
I дзiркi палкамi заткнуць
I перарваць жывыя звеннi,
Якiх вякi не перарвалi
У гiстарычным перавале.
Iм цёмна, нема кнiга лёсу,
Яны не бачаць далей носу
I рубяжоў свае пасады...
Ану iх к лiху! ну iх к ляду!
Час у Парэчча зноў вярнуцца
I ў iншых хвалях скупануцца.
Парэчча - слаўная мясцiна,
Куток прыгожы i вясёлы:
Як мора - лес, як неба - долы,
Зiхцiць у кветках лугавiна...
А колькi ягад i парэчак!
Як пахне мёдам поле грэчак,
Калi пачнуць яны цвiсцi!..
Ну, як тут пчол не завясцi:
Iм столькi выгад тут, прастору!
Яшчэ з вясны, ў час перабору,
Сюды прывезлi пчол калоду,
Ну, так, мiж iншым, для заводу.
Але ручыцца сталi пчолкi.
Знайшлiся людзi для суполкi:
Хто вуллем браў пустым, грашамi,
А хто падмазваў барышамi.
I як не прымеш чалавека?
А не прыймi, то небяспека:
Памыслiць ён табе, брат, зла,
Не любiць зайздрасцi пчала.
Антось у дзеле тым пчалiным
Вёў першы рэй, галоўным чынам,
Хоць гэта новая навука
На першых часах была мука,
I першы крок у новай ролi
Ён не забудзе - не, нiколi!
У летнi поўдзень - была спёка
Выходзiць рой, снуе высока
I на вярбе ўгары садзiцца
Нiяк туды не даступiцца.
Антось бярэ куродым, сiта,
Глядзiць на гэты рой сярдзiта:
Вось не было яшчэ бяды!
Загнаў жа чорт яго туды!
Палез Антось перш па драбiнах,
З драбiн цярэбiцца ў галiнах.
Сяк-так прыладзiў сiта крышку,
Абрус адсунуў, бярэ лыжку
I толькi чуць крануўся рою,
Гудзе пчала над галавою,
Другая ў вуха - тыц знячэўку!
Схiснуўся дзядзька наш на дрэўку
I мiмавольна - хоп за сук!
Тут сiта выехала з рук,
А патрывожаныя пчолы
Спяваюць хорам, як анёлы,
Але кусаюць па-чартоўску.
"Згары ж ты лепей, рой такоўскi!"
Угнуўся дзядзька - няма рады,
На землю падаюць прылады;
За iмi дзядзька наш з накропам
З вярбы на землю шуснуў снопам.
Схапiўся дзядзька ды наўцекi,
Бяжыць, як бы шалёны нейкi,
Бяжыць дваром мiж хлевушкамi,
Ад пчол баронiцца рукамi
Ды пад салаш бяжыць пад стрэху.
Было бяды тут, было смеху!
Ды потым дзядзька прывучыўся,
Да пчол зусiм прызвычаiўся,
I бортнiк быў ён акуратны,
Хоць не такi, як Кандрат, здатны...
Тым часам Спас святы мiнуўся,
I лес у чырвань апрануўся.