I гэта даль, i лугавiны...
На нiцях белай павуцiны
Прывозяць восень павучкi.
Яе красёнцы, чаўначкi
У моры лесу мiльгатнулi
I лiсце ў багру апранулi;
I з кожнай лiсцевай галоўкi
Глядзiць твар восенi-свякроўкi.
Павее ветрык - шурхнуць травы:
Няма ў iм ласкi, нi забавы.
Не - то не шолах каласочкаў,
Не смех блакiтных васiлёчкаў
У межах росных збажыны;
Не - то не музыка вясны,
А цiхi жаль i нараканне,
З жыццём i з сонцам развiтанне.
Шыбуюць гусi ў край далёкi
I жураўлi ў той самы край.
- Бывай жа, лецейка, бывай!
Бывайце, родныя валокi!
- Ну, - кажа раз Мiхал, - як будзе?
Ўжо вучаць дзецi ў школцы людзi;
Пара б i нашым за навуку...
Аддаць у школку iх - не ў руку:
Давай харчы, наймi кватэру...
I бацька тут, як на паперу,
Стаў вылiчаць расходы, страту
I кончыў тым: лепш к сабе ў хату
Не трэба й кланяцца Яхiму
Наняць дарэктара на зiму,
Ну хоць бы Яську Базылёва.
- Дамо рублёў тры i - гатова!
А хлопец спрытны да навукi.
- Ну, Яська - майстар на ўсе рукi:
Як да сярпа, так i да кнiгi.
Але цi будуць хлопцы слухаць?
Каб не прыйшлося часам нюхаць
Яму ад вучняў сваiх хвiгi?
Антось заўважыў. - Як-то хвiгi?
Няхай асмеляцца, псялыгi!
Ўскiпеў Мiхал: - А гэта што?
Як адсвянцаю разоў сто,
Як адлуплю - тры днi не сядзе!
Тут вочы ўнiз спускае Ўладзя
Ды слова ўставiць смеласць мае:
- Я больш забыўся, як ён знае...
- О, ты разумны! ты ўсё ўмееш.
А пяць ды два не зразумееш:
Дурны ў задачах, як дубiна!
Спыняе бацька грозна сына.
Але вучыцца мне без дуру,
А не - як з гада спушчу скуру!
Ўсё разумець павiнны самi!
I бацька ўсiх абвёў вачамi,
Кiўнуў выразна на аборку.
На тым i кончылi гаворку.
Яшчэ дарэктар не з'явiўся,
А Ўладзя хлопцам пабажыўся,
Што ён за вуха ўзяць не дасца,
Няхай лепш возьме яго трасца!
У дзве нядзелькi па Пакровах
Прывезлi Яську ў лапцях новых;
За iм два боты без абцасаў
Насiў iх Яська з даўнiх часаў,
Ад брата "Кiксы" дасталiся
На ўсякi выпадак няслiся.
- Ну, вось дарэктар вам, глядзеце!
Мiхал кiвае тут на Яську.
За кнiгi заўтра i за ўказку,
Бо грошы бацькавы - не смецце,
Каб мне вучылiся старанна!
Не патураць iм анiзвання!
Мiхал звярнуўся к "дарактору":
- А не паслухае каторы
Цягнi за вуха на каленi:
Знайду лякарства я ад ленi!
А будзе йсцi навука туга,
Падгонiць бацькава папруга!
Стаялi хлопцы i маўчалi,
На Яську зрэдку паглядалi;
А сам дарэктар, з вузел ростам,
Ў сваiм уборы бедным, простым,
У зрэбных портках i кашулi,
Стаяў, як бы яго прыгнулi,
Такiм мiзэрным i маўклiвым,
У халаце суконным сiвым.
Счакаўшы трошкi, ён ачнуўся,
Прыйшоў у памяць, азiрнуўся.
Ён знаў усiх, i яго зналi;
З Уладзем колiсь сябравалi,
Але цяпер не тыя часы
Рабiць нязручна выкрунтасы,
Бо цвёрда помнiць, ведаць трэба:
На iм ляжыць цяпер вучэба.
Ён толькi летась скончыў школку
I веды меў у адну столку,
Ды й тых патрацiў з палавiну,
У поле гонячы скацiну.
Таксама хлопцы разважалi
I, як трымацца з iм, не зналi:
Цi мець яго запанiбрата,
Цi лепш з iм быць далекавата.
Уладзiк зараз - шмыг у дзверы!
(Такiя меў ужо манеры.)
Ды йшоў пынiць ён гаспадарку.
З навукай хлопец штось не ладзiў,
А Еўтушэўскi яго гадзiў,
Ярэмцам клаўся ён на карку.
Алесь за комiнак схаваўся,
Адтуль на Яську прыглядаўся
I думаў там сабе без шуму
Якуюсь смешную, знаць, думу,
Бо зрэдку ўголас усмiхаўся.
Яшчэ раз Яська азiрнуўся,
Павесiў шапку, распрануўся
Як вузел, хлопец невялiчкi!
Крыху маркотна з непрывычкi,
Бо тут так цiха, глухавата;
Лясы, кусты i адна хата;
Тут жыць сапраўды страшнавата:
Лагчыны, ямiны, раўкi
Тут, пэўна, шворацца ваўкi
I злыднi ходзяць, ваўкалакi...
Папаўся ён тут, небарака!
А лес пануры i страхлiвы.
Дарэктар наш быў палахлiвы;
Няма нi веры, нi надзеi
На вельмi добрыя падзеi.
Эх, цяжка жыць тут будзе, цяжка!
I нават каецца наш Яська,
Нашто даваў ён сваю згоду.
Каб знаў - не ехаў бы ён зроду,
Бо прападзе ён тут, як мыш,
Але ўжо выпiлi барыш,
I сам ён чарку выпiў. Шкода!
У запек Яська йдзе, садзiцца
Да дзела ж трэба прыступiцца!
Хоць i папаў ён у няволю,
Але выконваў сваю ролю,
Бо так i гонар ты свой згубiш.
- Ну, ты, Костусь, чытаць любiш?
Дарэктар Костуся пытае,
Абы хоць гутарка якая.
- Люблю, але яшчэ не ўмею:
Складоў нiяк я не здалею.
- Ну, гэта, брат ты мой, паўгора:
Склады чытаць ты пойдзеш скора,
Абы каб лiтары нам знаць,
А на склады ўжо - напляваць.
Паслiбiзуеш, i нiчога
Не трэба розуму тут многа.
А як Алесь? - Алесь вучыўся.
Пiсаць ён нават налажыўся,
Гаворыць Костусь пра Алеся.
- Што ўжо з мяне вы смеяцеся?
Алесь аклiкнуўся iм з печы.
Хоць i пiшу, ды недарэчы;
Калi што й ведаў, то забыўся,
Бо ўжо даўно пiсаць вучыўся.
- Цябе ж нябось вучыў Лапата,
Ўступiўся Костусь зноў за брата,
Ты ў школе быў, Алесь, паўгода,
Пiсаў на дошцы "кучка", "мода",
Пiсаў i "конь", i "вецер вее"...
Не, - наш Алесь пiсаць умее!
- Ну, гэта я-то трохi знаю,
Хоць часам сам не расчытаю,
Што напiшу, - такi пiсака,
Не расчытае i сабака.
Алесь за бэльку сунуў руку,
Раз справа ходзiць пра навуку,
Дастаў сваю цятрадзь старую.
- Вось паглядзi, як я малюю,
Якiх я тут наставiў птушак,
Каракуль розных, завiтушак.
Вось гэта - "кучка", гэта - "мода",
А гэта - "конь", а тут - "калода";
А тут пiсаў дзядзька Антось,
Ён пiша хораша, нябось,
Няпраўда? можна падзiвiцца.
Ён штось пiсаў тут яшчэ ўлетку,
Як браў кабылу на заметку,
Калi ёй трэба жарабiцца.
Глядзелi ўтрох на гэты сшытак
I ўсё разгледзелi да нiтак.
I хлопцы тут пасябравалi,
Язык i Яську развязалi,
Сышлi з навукi на другое:
Зайшла iх гутарка аб тое,
Чым гэты кут багаты, слаўны,
Сярод звяроў тут лось быў глаўны.
I вучням нават тут прыйшлося
Сказаць дарэктару пра лося:
Якi вялiкi ён, рагаты,
Паджары i стрынгаляваты,
Калi глядзець на яго ззаду,
А з галавы - раголь-грамада!
За iм шоў воўк, зайцы, кунiцы
I многа ўсякае драбнiцы:
Барсук, каза, лiсы, вавёркi,
Тхары, i ласiцы, i норкi.
Дарэктар слухаў з захапленнем,
Дзiвiўся розным тут здарэнням:
Як барсука ў Парэччы бiлi,
Як тут кунiц, тхароў лавiлi,
Якi характар, нораў звера,
Якая воўчая манера;
Таго не чуў наш Ясь нiколi,
Хоць быў чатыры гады ў школе.
А на канцы, як пра гасцiнец,
Сказалi Яську пра звярынец,
Каб скончыць тым усе навiны.
Звярынец - загарад казiны
Ўсё гэта - панскiя забавы.
I сам звярынец быў цiкавы:
Высокi, зложаны з бярвення
I такi моцны - на здзiўленне!
Каб воўк да коз не мог дабрацца
Нi праз той верх, нi падкапацца
Не ўсунеш пальца там нiдзе ты.
Адным крылом звярынец гэты
Сюды выходзiў на дарогу.
Займаў ён цэлую разлогу:
I лес, i луг, i часць крынiцы.
Улетку ў iм растуць сунiцы,
Iх хлопцы бралi колькi шапак.
У ельняку з яловых лапак
Стаiць салаш, як тая хата.
Раней тут коз было багата,
Крыху наўперад, не ў iх часе,
Ды тая плойма ўся звялася,
Так перадохла яна марна;
Цяпер жа ёсць тут толькi сарна
Ды данiель, казёл адзiны,
А рогi тыя, як галiны,
Адно здарэнне аб казле тым,
Што мела месца прошлым летам,
Апавядалi хлопцы Яську,
Як найцiкавейшую казку.
А гэта справа так была.
Каня ў кампанiю казла
Пускалi нанач у звярынец.
I вось якi казёл злачынец:
З канём знаёмiцца, сябруе,
Так след у след i спацыруе,
I разам ходзяць, i гуляюць,
I разам ночы каратаюць
Ну, словам, сталi дружакамi.
Ад дружбы к гульням пераходзяць,
Ды тыя гульнi часта шкодзяць:
Казёл каня штурхець рагамi!
Штурхель быў нагла-нечаканы,
I ў жываце каня - тры раны!
Iдзе-цячэ ў хлапцоў размова
I Яська зрэдка ўставiць слова,
Пра сёе-тое распытае
Размова ладная, жывая!
Страхоў такiх тут наказалi,
Што ў Яськi коленкi дрыжалi,
I нiзавошта па вячэры
Не смеў ён выйсцi вон за дзверы;
А перад тым, як спаць лажыцца,
Ён мусiў к хлопцам паддабрыцца,
I хлопцы цёмнаю парою
Iшлi на двор з iм грамадою
I там стаялi, не йшлi ў хату,
Пакуль з натурай меў расплату.
Затым у запек шлi i спалi,
Туды ж i Яську яны бралi,
Ён у сярэдзiне лажыўся,
Ляжаў маўчком, не варушыўся,
Абы не легчы толькi з краю:
- Бо я з вас коўдру пасцягаю.
Якое ж будзе вам тут спанне?
Казаў наш Яська ў апраўданне.
ХV. "НАЧАТКI"
Мiнула ночка. Дзень праз вокны
Знiшчае цёмныя валокны,
На печ, у запек зазiрае
I ночку з хаты выцiскае.
У печы ўжо палаюць дровы,
I iх астатнiя размовы
Так гучна, бойка застралялi,
Як бы паны запалявалi.
Хлапцы памылiся руплiва
I ўсе з дарэктарам пачцiва
Пасталi ў рад прад абразамi.
- Малiцеся ж вы... са слязамi!
Каб даў Бог здольнасцi, ахвоты
Да вашай новае работы,
Панятнасць добрую i памяць
Ўсё браць на розум вам i цямiць,
I каб да кнiгi вас гарнула,
Сказаў Мiхал сынам прачула.
I хлопцы ў нейкiм захапленнi
Пасталi раптам на каленi
I так набожненька малiлiсь,
Што аб падлогу лбамi бiлiсь.
- А па сняданнi - за навуку!
I не чакаць мне на пануку,
I самi знайце свой парадак,
Каб i да кнiг, як да аладак,
Таксама дружна наляталi.
Дарэктар, хлопцы - ўсе маўчалi,
Схiлiўшы ўдумныя галовы,
Пакуль цягнулiся прамовы.
- А ты, дарэктар, ведай дзела:
Прыпры iх добра, як вужакаў,
Каб аж заенчыў i заплакаў,
Каб у галовах iх кiпела!
Калi ж чаго не зразумее,
Або не ў часе задурэе,
Цi так падыме часам спрэчку,
Стаў на каленi i на грэчку!
"Ого! - падумалi хлапяты.
Няўжо дарэктар так заўзяты,
Што будзе права сваё правiць
I на каленi штодзень ставiць?
Ну, што ж? пабачым, памяркуем,
А здзеку, кпiн не падаруем.
Няхай адно кране за вуха:
Як выйдзе ён на двор, псяюха,
Адзiн без нас, як цёмна стане,
Тады што скажаш нам, Iване?"
Але навука аказалась
Не гэтак страшна, як здавалась.
Дарэктар выдаўся мяркоўны
I лепшы нават, як свой кроўны;
Умей з iм толькi пагадзiцца,
Раменным вушкам паддабрыцца
Цi падшыванку звiць на лапаць,
За вуха ён не будзе цапаць,
Наадварот: тады ты - дока,
Ў навуцы пойдзеш ты далёка.
I толькi Ўладзя хiбiў часта:
Задач нiяк не браў i - баста;
Як з iм дарэктар наш нi бiўся
Нi з месца, раз ужо спынiўся;
А не - на злосць яму гаворыць,
А то часамi з iм i спорыць
Цi проста дражнiцца, смяецца
I ўзяць за вуха не даецца.
Тады дарэктар адступаўся
I да другога зварачаўся.
Ды толькi вось чым скутак дрэнны:
Мiхал быў сам крыху пiсьменны
I падлавiў ён раз Алеся:
Ў законе божым, як у лесе,
Не цямiў хлопец нiчагутка;
Адам i Ева, збойца Каiн
Разоў пятнаццаць iм аблаен,
Але няма ўсё таго скутку:
Два словы скажа i запнецца,
Бы галава там чым заткнецца,
Ну проста зробiцца як звон,
Алеся лаюць за закон:
- Ото бяспамятны дурнiца!
Бадай ты спрогся быў, тупiца!
Смяюцца, строяць з хлопца кпiны,
Няма спакою нi часiны.
Алесь пакутуе i плача:
Надыдзе ж гэтака няўдача!
I вось, зашыўшыся на печы,
Ён разважае недарэчы:
Як тут зрабiць i што парадзiць?
Куды б "закон" яму справадзiць?
- Згарэлi б вы былi, "начаткi"!
Парву нашчэнт вас, небажаткi!..
А што ж? пакромсаць iх, i квiта!
Абы зрабiць тут шыта-крыта!..
Алесь па сталым разважаннi
Прыйшоў да тога праканання,
Што каб палепшылась вучэба,
То гэту кнiгу знiшчыць трэба.
I вось уночы наш дабродзей
Ўстае i крадзецца, як злодзей,
I кнiгi з скрынкi выкiдае,
I пад сталом iх растрасае,
А ненавiсныя "начаткi"
Парваў па самыя акладкi:
"Вось вам, Абрам, Iсак i Якаў!
Паплачце вы, бо я ўжо плакаў!"
Зрабiўшы строгую расправу,
Ён кiнуў далей iх пад лаву,
Як быццам тут каты гулялi
I штук такiх навытваралi
Сваiмi гульнямi i скокам,
I скрынку ставiць Алесь бокам.
Паслухаў: не - нiхто не чуе,
I ў запек цiхенька шыбуе.
Назаўтра раненька дасвету
Руплiвасць матку падымае.
Яна ўстае, крыху ўздыхае,
Работа розная чакае,
I рух находзiць на кабету,
Карчажку палiць на камiнку,
Садзiцца прасцi на часiнку,
Пакуль у печы не падпалiць,
Тады работа ўся навалiць.
I дзядзька зараз абудзiўся,
У вокны глянуў - мо спазнiўся.
- Ох, трэба ж борзда абувацца
I з малацьбою паспяшацца,
Бо мышы збожжа й так паелi,
I злазiць борздзенька з пасцелi.
Алесь не спiць - ён у трывозе:
Што на сягонняшняй дарозе
Яго з "начаткамi" чакае?
Як сойдзе хiтрасць яго тая?
А як успомнiць пра "начаткi",
Так i палезе душа ў пяткi.
Абуўся дзядзька, штось шукае
I раптам голасна пытае:
- А во! хто ж кнiгi так раскiдаў?!
Алесь нiчым сябе не выдаў,
Заплюшчыў вочы i чакае,
Чакае, што тут далей будзе.
- Скажэце, мiленькiя людзi!
Мае ж вы родненькiя маткi!
Як расчвартованы "начаткi"!
Пад лавай дзядзька вядзе следства.
- Якое зроблена калецтва!
I мацi прасцi перастала,
Глядзiць i дзiвiцца нямала.
- Каты напэўна, - кажа мацi,
Бо гэтак бегаюць па хаце,
Калi разыдуцца часамi!
Алесь падзячан добрай маме,
Бо мацi ў тон яму трапляе
I на катоў вiну ўскладае.
I бацька ўстаў на гэту справу
Пабачыць дзiўную праяву.
"Ўсё будзе добра, калi тата
Не надта возьмецца заўзята",
Алесь пад коўдрай разважае,
I страх мацней яго шугае.
Да кнiжак тут усе сышлiся,
I разважаннi пачалiся.
"Начаткi" доўга разглядалi,
Як iх "каты" пашматавалi.
Алесь за печчу весялее,
Але падняцца ён не смее,
Каб там чаго не наплясцi,
На след старэйшых не ўзвясцi...
"Не: трэба ўстаць, устаць, канечна,
Бо так ляжаць, брат, небяспечна!"
Яго аж коле пад лапаткi.
Ўстае, глядзiць ён на "начаткi",
Глядзiць ды ў слёзы! Як заплача!
"Ах ты, халерына кацяча!"
Алесь прыйшоў у гнеў, у дзiкi,
I ў абурэнне, жаль вялiкi,
Катоў ён бедных б'е, ганяе,
За хiб у сенi выкiдае,
Як бы яму тыя "начаткi"
Мiлей i бацькi, мiлей маткi.
- А гэта Каiну не шкодзiць:
Нашто ён Бога ў зман уводзiць?
Няхай братоў не забiвае!
"Начаткi" дзядзька разглядае,
Кiвае хiтра на Алеся:
- Няма нi Сiма, брат, нi Хама,
Падралi ў дрэбезгi Адама,
А Ева дзесь сядзiць на стрэсе,
Нiдзе не знойдзеш Саламона,
Кот на хвасце панёс Самсона.
Тут, брат, Iсая i Агей,
Прарок Iлья i Елiсей.
Пастаў цяпер ты Богу свечку,
За цэп бярыся ды за грэчку,
"Начаткi" ж сунь iдзi пад стрэху!
I аж заходзiцца ад смеху.
- А каб яны павыдыхалi!
Чаму задачнiка не рвалi?
Сказаў Уладзя ў засмучэннi:
- Дае ж такiя Бог здарэннi,
Але не мне яны трапляюць,
Мяне заўсёды абмiнаюць.
Тут нават бацька не стрымаўся
I нечакана засмяяўся.
Алесь пачуў - мiнула лiха.
I сам сябе ён хвалiць цiха,
I так на сэрцы праяснiлась,
Як бы гара з плячэй скацiлась.
I думаў ён i пацяшаўся,
Што ўжо з законам паквiтаўся,
I цэлы дзень ён быў вясёлы,
Як бы яго няслi анёлы.
Ды памылiўся ён без меры:
Прыходзiць бацька па вячэры,
Алеся з запеку ён клiча
Ды ў нос "начаткi" яму тыча:
- Глядзi ж ты iх цяпер, як вока:
Папруга ўжо не так далёка;
Калi каты iх зноў парвуць,
То пухiры тут паўстаюць!
I тое месца сына-блазна
Айцец паказвае выразна.
Алесь, у смутку джургануўшысь,
Пашыўся ў запечак, сагнуўшысь.
I доўга ён заснуць не можа:
Зноў Лот, Абрам... Мой моцны Божа!
Ўваччу "начаткi" мiтусяцца,
Ад iх няможна адвязацца;
Зноў тая самая бядота,
Зноў слёзы, крыўда i згрызота.
Адно Алеся суцяшала
I Кастуся бяда спаткала:
Кастусь на "веруi" сеў макам,
Абодвум кепска, небаракам!
I кажа раз Алесiк брату:
- Закiнем кнiгi ў снег, за хату,
Ты "верую", а я "начаткi",
I пойдуць iншыя парадкi.
- А будуць бiць? - То што? паплачам,
Затое ж потым мы паскачам.
- А тата кнiжак зноў дастане?
- Ну й што? i тым дамо мы рады,
А там падыдуць i Каляды,
А там, дасць Бог, вясна настане...
Эх, брат: якi ты баязлiвы!
Не бойся, Костусь: будзем жывы!
Чаго баяцца? нiчагутка!
Закiнем iх у снег цiхутка.
А ты маўчок! нi шэп! нi слова,
I ўсё, брат, пойдзе адмыслова.
- Не, брат Алеська, не рабi ты,
Бо тата наш такi сярдзiты!
- Дык ты не хочаш? - Не: баюся!
- Адзiн i я, брат, адступлюся,
Сказаў Алесь i засмуцiўся
I ў свае думкi углыбiўся.
На скорым часе ранiчкою
Алесь у кепскiм быў настроi:
Хадзiў, бурчаў, не змоўчваў маме,
Ўсё дагары вярнуў нагамi.
- Бадай яны былi згарэлi!
I дзе чарты iх тут падзелi?..
- Чаго ты шворышся, мармотка?
Ў пытаннi маткi злосцi нотка
Зусiм Алеся угнявiла.
Зiрнуў на матку ён нямiла.
- Няма "начатак"! - Зноў "начаткi"?
Калi ўжо будуць iм канчаткi?
Ён ператрос i вугалочкi,
Як ёсць, аблазiў i куточкi;
Глядзеў за бэльку i ў пячуру,
Падняў такую шуру-буру,
Што хоць ты з хаты выбiрайся
I тых "начатак" адцурайся.
Алесь раскiс i не ў гуморы.
- Мо iх забраў Марцiн з каморы?
(Марцiн нядаўначка з кватэры
Прыносiў нейкiя паперы.)
Алесь Марцiна прыплятае
I ўсё шукае ды шукае,
I не знаходзiць сваю страту.
З гуменца бацька шусь у хату!
I, не гаворачы нiчога,
Рвануўся раптам да малога!
Аж задрыжаў. I ў момант вока
Ўгары матнуўся пас высока