З поля, з лесу Хадоська вяргалася тады не адна — з кветкамі, якія потым стаялі ў гладышцы на акне. Яны i ў хаце пахлі полем, лесам, поўнілі хату хараством узлескаў i вольнага прастору. Але ў ix паху скора чула Хадоська смутак смерці — хоць даглядала ix, мяняла ваду, кветкі гінулі. Ёй шкода было ix: былі яны Хадосьцы як жывыя, са сваёй радасцю i воляю, таксама божыя стварэнні. Ад гэтага, як ні любіла яна кветкі, ірвала потым ix ці ў полі, ці на ўзлесках i мала i рэдка; цешылася дома сваімі, хатнімі, якіх было поўна ў гліняных гаршчочках на вокнах i ў агародчыку перад хатай. Цешыцца было чым: летам агародчык буяў усімі барвамі красы; калі вярталася дадому, яны як бы віталі па-сяброўску — рэзка, мята, вяргіні, мальвы. Яны i былі ёй як сяброўкі, мілыя, шчырыя, надзейныя.
З таго летняга дня, калі Хадоська нанава пачула спеў жаваранка, свет для яе як бы перамяніўся. У свеце было харошае, было чым цешыцца, чаму радавацца. Не было ўжо нядаўняй беспрасветнасці. Хадоська не чула сябе ужо такой адзінокай. Але ў вялікай перамене, што адбылася ў свеце навокал, менш за ўсё змяніліся для Хадоські божыя стварэнні, якія спрадвеку завуцца людзьмі. Можна сказаць, што цяпер для Хадоські яны — не лічачы бацькі, маткі, брацікаў, сястрычак — былі менш як калі відныя i чутныя. Знайшоўшы сабе ў свеце вялікую ўцеху, Хадоська не думала ўжо з такім страхам, што пра яе гавораць, як глядзяць на яе. Яна ўжо як бы менш залежала ад ix. І ёй было лягчэй.
Мінулі лета, восень, зіма, пайшло другое лета, а Хадоську не пахіліла да людзей. Як i раней, не чула сябе Хадоська сярод людзей так добра, як сярод дрэваў ці жыта. Як i раней, трапіўшы ў грамаду, яна нязменна маўчала, старалася адно адасобіцца; адыходзіла так, быццам вырывалася з няволі.
І сустракаючыся з кім у полі, на дарозе, даўшы звыклы "добры дзень", Хадоська мінала хутчэй, бы баялася, каб не сталі, не прывязаліся. Не ўцякала яна цяпер — заўважылі — можа, толькі ад аднаго Хоні, хоць i да яго хілілася не вельмі. А так, можна сказаць, між людзей была Хадоська — або ў царкве, у якой слухала i малілася, як мала хто, шчыра, або на дарозе да царквы.
Яшчэ заўважылі ў Куранях, што пры такой непрыхільнасці да дарослых Хадоська аж дзіва гарнулася да дзяцей. Ахвотна бавілася яна з суседскімі, што вечна таўкліся каля яе, a сваіх малых брацікаў i сястрыц дык глядзела заўсёды, мілавала, бы матка. І карміла, i паіла, i мыла — i не адзін дзень, для прыліку, a ўсе гады — i з якою ахвотаю, з якою любасцю! Ігнаціха, Хадосьчына матка, нахваліцца ёю не магла.
А яшчэ злыя языкі казалі, што за ўсе гэтыя гады не было такога, каб Хадоська падышла к якой маладзіцы, у каторай фудное на руках. Казалі, бачыць не магла, чарнела тварам, уцякала падалей адразу. Усяго ўсякага — калі было да гаворкі — казалі пра Хадоську, i было ў тых гаворках іншы раз i такое, што ў яе "не ўсе дома", што яна трохі, не інакш, "кручаная". І невядома яшчэ, чым яно ўсё кончыцца!
5
Хадоська ўночы багата думала пра Ганну, пра бяду яе. Hi ў думках, ні ў сэрцы не было ладу. То як бы спакайнела: не яе бяда, чужая; то гарэла злой радасцю: ёснь на свеце праўда, прыйшла кара; то раптам, чулая, кволая, спачувала: бяда такая! Жаль кволіў, калі думала, як Ганна недзе б’ецца над дамавінай, над белай горкай магілы; ужо, здавалася, гатова была з даўняй, нібы жывой яшчэ таварыскасцю дараваць усё, але амаль кожны раз думкі цямніў Яўхімаў цень, i ў чулы жаль яе ліўся горкі струмень, вёў у душу супярэчлівасць, незмірымасць. Незмірымасць большала, камянела, калі ўспамінала сваё бедаванне, сваё малое, якое нібы зноў траціла…
У такой супярэчлівасці i ўбачыла Хадоська Ганну, якую везлі назад Чарнушка i мачыха той жа дарогай паўз лес. Хадоська была блізка ад дарогі, i Ганна добра відна была: сядзела на калёсах, па-старэчы згорбленая, ашчаперыўшы рукамі калені. Рукі былі сашчэплены так, што здалося — не разарве ніхто. Навек. І сама сядзела так, бы не выраўняецца век. Яшчэ заўважыла Хадоська: вочы былі згаслыя! Як сляпыя! У той момант Хадоська не думала нічога, толькі глядзела, чулая i збянтэжаная. Яна нібы нанава бачыла Ганну. Чарнушка раптам з калёс пакланіўся ёй, неспадзеўкі твар яго скрывіўся болесна, ён правёў рукавом па вачах, адвярнуўся. І яго паклон i слёзы яшчэ далі Хадосьцы збянтэжанасці.
Збянтэжанасць i вінаватасць жылі ўвесь той дзень. Ці грабла сена, ці зносіла яго ў копы, чула сябе вінаватай перад Ганнай, перад светам, асабліва ж перад Богам, які, ведала, бачыў усё, што яна думала! Праўда, вінаватасць i цяпер жыла не адна: час ад часу i цяпер лезла, блытала ўсё бязладдзе пачуццяў i думак…
Увечары, толькі сцямнела, да воза, дзе яна вячэрала з бацькам, прыплёўся Міканор. Прыходзіў ён не першы раз, надзелы былі блізка, але Хадоська глядзела на яго рэдка i строга. Часам чула на сабе яго важкія позіркі, сціскалася i тулілася, хмурачы бровы, чакала, што будзе далей. Далей не было нічога. Міканор нібы таіў штосьці, уставаў, цягнуўся к свайму табару. От i ў гэты вечар курыў, гаманіў з бацькам ира надвор’е, пра сена, лагодна, цярпліва снрачаўся за калгасы: калгасы, пабачыце, дакажуць сваё! Гаманіў, а Хадоська час ад часу чула ўпоцемку— зноў глядзіць на яе! Спрэчку не скончылі i ў гэты вечар: бацька, упарты, гатовы ўскіпець, схамянуўся, што коні не поены, ахвотна знік упоцемку Хадоська насцярожылася.
— Чаго ето ты Хоню мучыш? — прамовіў Міканор не адразу i не легка. Нібы заступіўся: — Ходзіць столькі! І такі хлопец!.. А ты мучыш!..
— Няхай не мучыцца! Я не прашу!
— Дак любоў жа не ад таго… просяць ці не просяць… Яна сама — як зараза якая… — За ўсім гэтым Хадоська чула нешта важкае, стоенае, як i яго позіркі.— Ці ты не любіш яго?.. — Яна прамаўчала: знарок стала корпацца ў возе, быццам ладавала пасцель. Ён стаў побач, узяў яе за руку. — Ці мо… я табе падабаюся?
Ён спрабаваў жартаваць. Але Хадоська чула, што гэта не смешкі, i ёй было пагана. І яшчэ чула яна, які ён дробны, бяссілы перад ёю, Міканор, якога так не любіў i пабойваўся яе бацька. Ён, праўда, не аддаў руку, калі яна хацела ўзяць, — знарок, з мужчынскага гонару, сціснуў дужэй. Абняў дужаю рукой. І ўсё ж Хадоська чула сябе мацнейшаю, варухнула непрыхільна плячыма, i ён нехаця выпусціў. Адышоў, закурыў папяросу.
— Не падабаюся, значыць?..
Яна не адказала. Тут пачулася бесклапотнае пасвістванне — хтосьці ішоў да ix; яшчэ да таго як той падышоў, абое ведалі ўжо: Хоня. Хоня бліжэй перастаў свістаць, паздароўкаўся ціха, стрымана.
Толькі калі Міканор адказаў, зарагатаў:
— А я думаў — бацько!..
Ён жартаваў, рагатаў, я к бы i заўважаць не хацеў, што Міканор сёння асабліва ж маўклівы. І тое, што Міканор хутка развітаўся, падаўся ў цемру, таксама зразумеў па-свойму. Стаў дурэць, хапаць за рукі, абдымаць, як хапаўся, абдымаў кожны раз, ледзь выпадала астацца ўдваіх i ўпоцемку. Яна вырывала рукі, выкручвалася, а ён — быццам так i трэба было: хапаўся зноў, туліў, смяяўся.
— Дак калі ж жаніцца будзем? — спытаў, можа, ужо дваццаты раз. Яна прамаўчала, але ён хоць бы трохі пакрыўдзіўся ці спахмурнеў; вясёла, бесклапотна, не першы раз пастрашыў: — Не маладая ж ужэ! Састарышся!.. Не возьме ніхто!
— Няхай не бярэ!.. — Яна бы i не думала смяяцца.
— Звякуеш адна!
— І звякую!.. Страх які!..
— Дурная! — сказаў ён цвёрда. Усё-ткі намогся, абняў яе, прытуліў. Яна паспрабавала вырвацца, але ён лагодна, весела ўтрымаў. Дужаючыся з ёю, з добраю насмешкай пацікавіўся: — Лепшага хочаш даждацца?.. — Лагодна ж, цвёрда заявіў: — Лепей за мяне не знайдзеш!
— Унё! Лепшы на ўвесь свет!
— Лепшы!.. — Ён сказаў так, нібы здзіўляўся, што Ў гэтым можна яшчэ сумнявацца. — Лепей не знайдзеш. Няма на ўсім свеце, ей-бо! Ніхто так любіць не будзе!..
— Усім вы так кажаце!
— Я? Я — нікому! Табе толькі! Знаеш жа!
Яна перастала ўжо рвацца, калі ў цемры пачулася нядобрае: "Г-тым!" Постаць была так блізка, што Хоня адразу сам выпусціў Хадоську, якая ўхапілася папраўляць касу. Хадоська з сорамам чакала: бацька бачыў i чуў усё. Момант маўчалі ўтраіх. Хоня першы выступіў: не павінаваціўся, а так, што не было чуваць i знаку разгубленасці, раптам сказаў задзірыста:
— Аддалі б вы Хадоську, дзядзько!
Бацька, абураны тым, што пабачыў, i не першы раз тым, як трымаецца з ім гэты нахаба, не зразу знайшоў, што адказаць.
— Ужэ ж гаварылі, нібыто!..
— Дак я, дзядзько, усе адно як забуў тое.
— Дак шчэ раз скажу, — даў волю гневу свайму Ігнат. — Не будзе маёй бацькоўскай згоды! І не надзейся!
— Упарты ж вы, дзядзько… — Хоня бы пашкадаваў Хадосьчынага бацьку: сказаў як старэйшы, разумнейшы.
— Ну, які ты жаніх! — аж закіпеў бацька. — Які ты жаніх! Ты не бачыш?
Хадосьцы не спадабалася гэта, самой захацелася запярэчыць: нашто казаць так. Хоня, калі б толькі ў гэтым клопат, жаніх непаганы — не тое што не горшы, а лепшы за другіх. Нашто казаць няпраўду? І наогул — які б ні быў ён, Хоня, не трэба казаць такое: не трэба крыўдзіць за нішто чалавека!
— Дзядзько, жаніх я цяперашнім часам, — у Хоневым голасе — усцешылася Хадоська — не было i знаку крыўды, — першы на ўсе Курані.— У яго ціхай гаворцы чуліся такія годнасць i ўпэўненасць, што Хадоську ўзяў нават гонар за яго. — Цяпер для такіх, як я, усё i робіцца.
— Яна ж з голаду апухне ў цябе! — кінуўся злосна бацька, i Хадосьцы зноў захацелася заступіцца за Хоню: Хоня не гультай i не трэба папракаць за беднасць…
— Дзядзько, скора будзе калгас. Я там буду першы багацей. Пабачыце. — Тут Хадосьцы здалося, што Хоня як бы аддзяліў сябе ад яе. Думкаю пашкадавала, папракнула: не трэба было пра той калгас. Але каб i хацела спыніць яго, мабыць, не змагла б: Хоня таксама, хоць i здаваўся спакайнейшы за бацьку, запаліўся ўжо спрэчкаю: не саступіць так сабе; i праўда, упартасць, непахіснасць чуліся, калі сказаў: — Пабачыце, дзядзько!.. — Ён, як бы ужо не цураючыся i прымірэння, дадаў разважліва: — А малыя — ужэ ж падрастаюць. Сястра — дак нявеста, можна сказаць…
— Не аддам! — коратка, як канчатковае, адрэзаў бацька.
Хоня момант маўчаў. Упарта ж, непахісна заявіў:
— Аддасце!
Бацька ад такога нахабства ашалеў:
— Не аддам!
Хоня, здалося, усміхнуўся.
— Аддасце!
Хадоська, слухаючы гэга, аж перастала дыхаць. Ужо не спачувала, a дзівілася Хоню, яго смеласці з бацькам, яго ўпэўненасці, што ўсё будзе так, як ён хоча i думае. Хадоську не абурала гэта, ёй нават прыемна было тады слухаць гэта. Потым ужо яна падумала, што Хоня дарэмна не саступіў: толькі раззлаваў бацьку.
Доўга пасля таго, як Хоня развітаўся, сышоў у цемру, бацька кіпеў, бурчаў: "Жаніх, жаніх!", "Аддасце…". Ён так лаяў Хоню, што Хадосьцы аж было шкода Хоні, аж хацелася не раз заступіцца за яго. Але яна не казала нічога, не хацела гаварыць попусту; у яе былі свае думкі пра Хоню i свая воля…
І ў гэту ноч не спалася ніяк. Не было адбою ад назол-камароў, ад думак. У думкі пра Хоню, пра Міканора, пра тое, што доля ўжо яе — звекаваць адной, раз i другі лезлі згадкі пра Ганну, пра Чарнушкаў паклон. Убачыла зноў Захарыху, бальніцу, Яўхіма.
Зноў запяклі думкі пра сваё малое, пра бяду, якой ужо не паправіць ніколі. З болем увайшла зноў непрыхільнасць не толькі да Яўхіма, a i да Ганны. У цвярозлівым одуме хацела стрымаць сябе: помніла — радавацца чужой бядзе — грэх; вінавата захрысцілася.
"Божачко, злая я, злая, — каялася з адчаем яна. — Што мне рабіць, парай, памажы мне, Божачко! Няма дабраты ў мяне. Не магу забыць, не магу!.."
Раздзел чацвёрты
1
Аднойчы ранкам на лузе паявілася таратайка.
Ледзь яна выкацілася на балота з лясной дарогі, адразу зацікавіла: далікатная, прыгожая, незвычайнаю была тут сярод адных вазоў: здалёк відаць было — прышыўся нехта чужы, нехта з начальства ці з упаўнаважаных. Праўда, побач з чужым, пазналі, спакойна хітаўся Міканор, але цікавасць ад гэтага не толькі не паменшыла, а стала вастрэй. Міканор сам цяпер быў начальства, хай сваё, невялікае, але ж начальства. Усё важнае, што прабівалася ў Курані, ішло цераз яго; нешта важнае, невядомае кацілася i цяпер, чулася, з гэтай гарадской каляскай…
Таратайка пракацілася па дарозе ўскрай балота, паўз самы лес i стала каля Міканоравага надзелу. Тут i Міканор i чужы сышлі з таратайкі, распрэглі каня, пусцілі пасвіцца. Шкода, невядома было, пра што там гаварыў прыезджы з Дамеціхаю, з Дамецікам, які падышоў з касою на плячы; затое бачылі ўсе: прыезджы скінуў гарадскі пінжак, верхнюю сарочку, забраў ці не сілаю ад Дамеціка касу i пайшоў сам да травы. Побач з ім падаўся таксама з касой Міканор, а па другі бок — Дамецік, нібы збянтэжаны.
Дайшоўшы да травы, прыезджы скінуў касу, памянташыў. Размахнуўся касою раз, другі, пайшоў роўна. Касіў звычна, упэўнена: відаць было, што браўся не першы раз. І ўсё ж, кожнаму відно было, прыезджы — не касец, i не толькі адтаго, што прыбыў на гарадской калясцы, a i па тым, як стаяў, дзівіўся на памочніка свайго Дамецік, як завіхалася ля агню са сняданкам Дамеціха. Вельмі ж борзда бегла потым да касцоў, гасцінна йрасіла аб нечым прыезджага. Звала, пэўна, падсілкавацца.
Прыезджы з Міканорам укленчылі каля воза, перакусілі i зноў узяліся за косы. Пакуль можна было касіць, махаў касою госць побач з Міканорам, не памагаў ніяк куранёўцам дайсці да нейкай разгадкі. Праўда, асоба самога прыезджага хутка была высветлена, бліжнія ад Міканора пазналі, а хто быў далёка — пачулі, што прыезджы не хто іншы, а старшыня райвыканкома Апейка; але сэнс загадкі акалічнасць гэта не толькі не праясніла, а як бы заблытала больш: чаго ён тут, дапаў аж да мокуцьскага балота; чаго не выказвае кіраўнічай сваёй справы, а махае Дамецікавай касой! Не было б ужо такога дзіва, каб ён, калі ўжо такі прыткі, дабраўшыся сюды, загадаў, як належыць начальству, сабраць усіх, загадаў бы памаўчаць i стаў бы гаварыць пра палітыку, пра тое, што трэба выконваць куранёўцам, каб не быць у даўгу перад дзяржавай; стаў бы, як друпя, расхвальваць калгасы, заклікаць ісці ў ix. Ён жа не загадваў, ён махаў i махаў касою, я к бы другога i клопату не было; таіў, што прывяло яго ў гэту дален…
Ранак быў сонечны, балота ўсё аж нібы зіхатліва дымілася; людзі толькі паглядвалі, гадалі, але не сгіыняліся — касілі, варушылі рады, як буслы, рупліва бялелі па ўсёй шырыні балота, на якім тырчала ўжо нямала стагоў. Сонца пякло, трава прывяла, хто-ніхто кінуў ужо касіць, a гарадскі госць усё махаў i махаў касою, як бы тое толькі i трэба было яму.
Першая не ўтрывала Сарока: павесіўшы касу на дубок, напрасткі цераз рады, цераз някошанае падалася да Міканоравага памочніка. Стала побач, уткнула рукі ў бокі, важна прасачыла, як ён робіць. Ведала — усе, хто можа бачыць, сочаць за ёй.
— Што, цётка, правяраеце, які касец? — хітравата зірнуў старшыня. Ён выцер далікатнай далонню твар: пот еў вочы.
— Касец — не сакрэт — спраўны! — адгукнуўся ў тон яму Міканор. — Наняў — не шкадую! Касец — маладзец!
— Касец — ігрэц! Ды вельмі ж стараецца!
— Марку ж трэба трымаць! Штоб не зганьбіцца зразу!
— Перад кім жа ето — такі старатлівы?
— Як — перад кім! Перад гаспадаром! Перад Міканорам, дзядзькам Дамецікам!..
— Касец — маладзец! Не сумнявайцеся, цётка!
Сарока пільна кальнула Апейку:
— Агіціруваць за калгас прыбуў?
Апейка ўткнуў кассё, зноў нібы стаіў усмешку:
— Да не ж! Бачыце ж! Памагці от Міканору трэба! Па службе ж чалавек заняты, а бацька — стары!.. — Улавіўшы хітры, мудры позірк жанчыны, з усмешкаю ж, нібы даверліва, схіліўся да яе: — Ну, і, прызнацца, зарабіць хачу! Зарплата малая!..
— Саўсім збяднеў — год не піў, два — не еў! У чым толькі душа дзержыцца! — Сарока кпіла таксама гулліва: разумела жаргы. — Што ж ето ўласць твая абяднела так?
— Ды ўлада тут ні пры чым! Дорага ўсё! — Апейка бачыў: за жартачкамі старая цікуе нешта, чакае; знарок сур’ёзна, заклапочана папрасіў: — Mo вам трэба помач?
Яна як бы i не здзівілася:
— Паможаш! З’арэш на далоньку, бяду навядзеш на Сарочыну галованьку! Скосіш на якую пятку, драбніцу — кулачкаю назавеш маладзіцу! Маўляў, батракоў наймае! Сем патоў спаганяе!..