Саша радасна страпянулася, з удзячнасцю глянула на жанчын вачамі, поўнымі слёз.
— Я вярнуся… Я абавязкова вярнуся да вас… Родныя вы
мае… добрыя!..
— Ну, хопіць вам!.. Цалуйцеся ды паедзем. Дарога няблізкая, — грубавата сказала Аня, па-мужчынску ўскочыўшы на воз i ўзяўшы лейцы ў рукі.
У мястэчку яны заехалі ў бальніцу — развітацца з Марыяй Сяргееўнай. Саша глянула на ўрача i жахнулася: як тая пастарэла за колькі дзён, схуднела, пасівела.
— Што з вамі, Марыя Сяргееўна?
— Ca мной? Нічога, мой друг, — спакойна, але сумна адказала ўрач, правёўшы далоняй па скроні.— Што ў людзей — тое i ў мяне. Гора. Ад гора не маладзеюць… Вунь i ў цябе таксама цені пад вачамі. Не дае спаць? — Яна кіўнула на малую, што ляжала паміж імі на лаўцы ў цені маладых таполяў.
— Не, яна спакойная. Самой не спіцца. Вы ад Сені пісьма не палучалі? Каб пасля напісана было, калі пачалося…
— Я?
Гэтым кароткім запытаннем урач выдала сябе; Саша зразумела, што яна нешта мае, i ўся памкнулася да яе, схапіла, сціснула руку.
— Марыя Сяргееўна! Вы нічога не таіце ад мяне. Я ўсё хачу ведаць.
— Супакойся. Я нічога не таю. Сеня напісаў кароткую паштоўку на другі дзень… Ды вось яна пры мне.
Яна дастала пачак папер з нагруднай кішэні халата.
Саша амаль вырвала з яе рук пакамечаную паштоўку, прачытала ўголас:
— «Мая мілая, слаўная мама!
Я жывы i здаровы. У нас пакуль што ціха. Настрой у нас добры, вельмі добры. Будзем біць ворага. Мілая мама, я хачу, каб цябе нічога не страшыла, каб ты была мужнай. Але калі табе, магчыма, скажуць што-небудзь дрэннае пра твайго сына, я прашу цябе: нікому не давай веры, мамачка. Я быў i заўсёды буду такі ж сумленны i праўдзівы, якім мяне выхавалі ты i тата. Я люблю сваю Радзіму гэтак жа, як цябе, мая родная мама. А яшчэ я люблю ісціну i праўду i ненавіджу иевуцтва, ты ведаеш гэта. Я абдымаю цябе i цалую. Твой Сеня».
Саша не ўнікла ў сэнс паштоўкі, у дзіўныя словы сына Марыі Сяргееўны, не здагадалася, колькі болю i душэўных пакут прынеслі гэтыя словы жанчыне. Крыху заспакоеная, што там «пакуль што ціха», з крыўдай падумала: вось сын напісаў маці, а Пеця ёй, сваёй жонцы, не піша.
— Вы даўно гэта палучылі?
— Дні чатыры…
— Чаму ж не піша Пеця? Каб ён ведаў, як гэта цяжка — нічога не ведаць!
— Ім не лягчэй, друг мой, — уздыхнула Марыя Сяргееўна. — Яны таксама, напэўна, нічога не ведаюць. I пісаць яны, безумоўна, пішуць… I Пятро, i Сеня… Усе. Але ўсё парушана. Адны пісьмы прарваліся, a другія, можа, пад бомбы дзе трапілі.
— Калі я паеду, нічога не даведаюся больш… Як я там буду жыць? Мне не трэба ехаць… Трэба чакаць… ГІраўда?
Марыя Сяргееўна, не адказаўшы, узяла з лаўкі малую на рукі, адгарнула марлю, зазірнула ў тварык. Дзіця спала. На міг на твар урача быццам упаў нейкі асаблівы праменьчык сонца, бо ад сонечных блікаў, што прабіваліся праз лісце таполяў, твары жанчын не святлелі: цяжкія думкі ляжалі на ix чорным ценем.
Саша схілілася над дачкой i таксама ўсміхнулася:
— Яна ціхая… Спіць i спіць.
— Не, вам трэба ехаць, — рашуча сказала Марыя Сяргееўна, паднімаючыся i падаючы Сашы дзіця. — Вам нельга аставацца ніводнага дня больш. Сёння ўначы нехта спаліў паром…
— Як жа нам цяпер пераправіцца?
— Трэба ехаць на Лоеў. Можа, там цэлы.
— А вы, Марыя Сяргееўна?
— Я адна, мой друг. Адна, як у полі вярба. Я пайду з аношнім чырвонаармейцам.
Саша раптам адчула страх: калі i Марыя Сяргееўна думав, што ёй прыйдзецца некуды ісці, значыцца, сапраўды небяспека блізка. Хвілін колькі назад яна ціха i мірна сядзела на знаёмым бальнічным двары, любавалася з крутога берага Дняпра, i ёй зусім не хацелася ехаць далей. А цяпер заспяшалася, цяпер ёй хацелася як мага хутчэй апынуцца на тым беразе вялікай ракі, лугавым i лясістым, быццам немцы маглі прыйсці сюды праз якую гадзіну. Яна расхвалявалася, пакуль чакала Аню, якая хадзіла адведаць сваячку, i заплакала, калі Марыя Сяргееўна на развітанне абняла яе.
Калі выехалі за мястэчка, Саша раз-пораз прасіла:
— Хутчэй, Аня, хутчэй.
Аня, не шкадуючы, сцёбала пугай каня, але дарога была пясчаная, сонца стаяла высока i моцна пякло, конь стомлена матляў галавой i не хацеў бегчы. Хутка ix запынілі вайскоўцы i сказал i, што далей па беразе праезд закрыты. Можна аб'ехаць толькі па вёсках. Яны назвалі вёскі ўбаку ад Дняпра, паказалі на далёкія сады, што былі відаць за морам жыта. Але Сашы здалося страшным аддаляцца ад Дняпра на захад, i, не доўга думаючы, яна павярнула назад.
— Куды ж мы цяпер? — спытала Аня.
— Не ведаю, Аня, — бездапаможна адказала Саша. — Я нічога не ведаю. Можа, параімся з Марыяй Сяргееўнай…
— А чаго раіцца! Трэба ехаць на Рэчыцу. Там — мост.
— Маеты бамбяць, Аня. Ці ёсць ён там, мост? Можа, яго даўно няма.
Нібы ў пацвярджэнне яе слоў далека на поўначы пачуліся глухія выбухі. Саша скаланулася i зноў папрасіла:
— Хутчэй, Аня!
— А куды ж нам спяшацца? — адгукнулася жанчына.
— Я пераплыву на лодцы i пайду пехатой. Больш нікуды не паедзем. — Думка такая прыйшла неяк адразу i здалася такой простай i разумнай, што Саша здзівілася, як яна не здагадалася пра гэта раней. Навошта яна марнавала час на пошукі парома? Каб прыехаць дадому з набыткамі — з гэтымі трантамі i мяшком збожжа? А навошта яны, гэтыя набыткі? Каму яны патрэбны ў такі час? Як ёй не сорамна было думаць пра гэта, калі навокал такое робіцца!
— Адна пойдзеш? — спытала, памаўчаўшы, Аня.
— З Ленкай.
— З Ленкай! У тым i бяда, што з Ленкай. Каб адна — свет вялікі, ідзі, куды хочаш. А так… — Аня зноў памаўчала, падумала, потым ціха сказала: — Я пайду з табой. Правяду. Усё-такі не ад ной…
Пачуццё гарачай удзячнасці да гаспадыні захлынула Сашу; расчуленая, яна нават не магла выказаць словамі гэтай удзячнасці i, праглынуўшы слёзы, сказала:
— Вас свае дзеці чакаюць, Аня.
— Пачакаюць. Не маленькія, — адказала жанчына i моцна тузанула лейцамі, ляснула пугай — пагнала каня наўскач.
У Анінай сваячкі, куды яны заехалі, каб пакінуць каня, Саша з ліхаманкавай паспешлівасцю выбрала з рэчаў самае неабходнае — пялёнкі, кашулькі, пару сваіх плаццяў.
— Гэта ўсяго? — здзівілася Аня, убачыўшы ў яе руках зусім невялічкі клунак.
— А што мне трэба, акрамя Ленкі!
— Табе не трэба, ёй трэба, — з гаспадарскай разважлівасцю запярэчыла Аня. — Ты, Шурачка, быццам жыць не думаеш. A ў жыцці ўсё спатрэбіцца.
Гаспадыня сама выбрала ўсё найлепшае, навязала ў настольнік даволі вялікі вузел, прыладзіла яго сабе за плечы.
Дарэмна Саша прасіла не браць так многа — яна i слухаць не стала, а яшчэ сама дакарала:
— Ідзеш у такую дарогу, а нават што есці не ўзяла. Святым духам ды малітвамі не пражывеш, Шурачка.
Яна дала Сашы клуначак з ежай, напхала сабе ў кішэні яшчэ нейкіх маленькіх пакункаў, бутэлечак.
Па вузкай крутой сцежцы яны спусціліся да Дняпра. Плынь ракі, як заўсёды, была спакойная i велічная. Прыемна пахла вадой i рыбай. I Саша на момант супакоілася, адагнала свой панічны страх. Але праз момант вайна i небяспека зноў напомнілі пра сябе. Напомнілі дзіўным чынам, нечакана i па-свойму жахліва. Стары пануры лодачнік з ускудлачанай барадой запрасіў у ix за перавоз цераз раку сто рублёў.
— Пабойся Бога, чалавеча! Ці пры сваім ты розуме? — накінулася на яго Аня. — За два рублі перавозілі…
— Я i па рублю перавозіў. А цяпер i за сто не хачу. Навошта яны мне, грошы? Што я за ix куплю? Пляшкі гарэлкі нідзе не дастанеш. Заўтра ім, можа, наогул ніякай цаны не будзе, грошам гэтым.
— Але ж май сумленне, стары чалавек! Жанчына з грудным дзіцем ад вайны ўцякае…
«Навошта яна так гаворыць — «уцякае»?» — спалохалася Саша. Слова гэтае непрыемна ўразіла яе, упершыню падумалася, што, магчыма, усе — жанчыны ў вёсцы, Марыя Сяргееўна i вось яна, Аня, — зразумелі яе ад'езд іменна так — уцякае.
— Я не ўцякаю. Я іду дадому, да сваіх. Кожнаму хочацца быць бліжэй да сваіх. — Саша выхапіла з кішэні хустачку з грашыма, развязала вузялок зубамі i працягнула старому грошы — усе, колькі там было. Але замест таго, каб узяць ix, стары груба вылаяўся:
— Што ты сунеш гэтулькі грошай? Што я табе, хапуга які? Не павязу!
Саша, пасаромленая, разгубленая, спалохалася яшчэ больш, са слязамі ў голасе папрасіла:
— Дзядуля, родненькі… Што ж нам рабіць цяпер? Назад ісці?
Ён адвярнуўся, чмыхнуў носам i сурова загадаў:
— Сядайце!
Калі адплылі, стары неяк адразу палагаднеў, спытаў, адкуль ідзе маладзіца i ці далека ёй ісці. Саша назвала сваю вёску.
— Э, гэта недалёка! — быццам узрадаваўся стары. — Добры хадок да ночы дайшоў бы.
Ix, відаць, ён не лічыў добрымі хадакамі, а на Аню паглядаў даволі коса, i жанчына, каб не злаваць гэтага наравістага старога, дыпламатычна маўчала, хітра пасміхаючыся.
— А чалавек дзе? — спытаў стары, кіўнуўшы на дзіця.
— На вайне, дзядуля.
— Правільна, такой маладой з дзіцёнкам лепш каля роднай маткі быць. Свякруха — не маці.— Відаць, Аню ён палічыў за свякруху i хацеў дапячы ёй.
Саша не сказала, што маці ў яе няма, але адчула, як балюча сціснулася сэрца ад такога напамінку. Што яе чакае дома, хто яе стрэне там?
Яны былі на сярэдзіне ракі, калі пачулі гул самалётаў. Ён хутка мацнеў, набліжаючыся аднекуль з поўдня.
— Яны, — сказаў лодачнік i пачаў вельмі шпарка грэбці, стукаючы вяслом аб лодку i пырскаючы. Човен, які дагэтуль ішоў роўна i проста, пачаў віляць. Саша бачыла, што ў старога трасуцца рукі.— Учора ў Чапліне паромшчыка забілі, душагубы.
Пачуўшы гэта, Саша адразу зразумела небяспеку, якая пагражае ім.
«Няўжо гэта канец? Дачушка мая родная!»
Яна заплюшчыла вочы. Каб заткнуць вушы! Каб не чуць гэтага страшнага гулу, што, здаецца, тузае i гойдае ўсё навокал: паветра, раку, човен, яе рукі, яе мозг. Гул пераходзіць у нейкі прарэзлівы звон i свіст. Не, трэба глядзець на гэта, трэба ўсё бачыць. Ад смерці не схаваешся. Саша расшпошчвае вочы. Над самай кручай, над белым будынкам бальніцы, над таполямі, пад якімі яны сядзелі раніцой, ляцяць доўгія самалёты.
«Трэба было сказаць Марыі Сяргееўне, каб яна чырвоны крыж вылажыла, каб відаць было, што гэта бальніца».
На сядзібе МТС узляцелі ў паветра слупы агню, дыму, пылу, дошак, бляхі. Адгэтуль, з ракі, усё відно на фоне яснага летняга неба, як на блакітным экране.
Калі самалёты адляцелі, стары падняў вясло i выцер рукавом пот з ілба.
— Усё лепшае бамбяць, паразіты, усё знішчаюць. Сілу паказваюць, каб запалохаць.
— Добра, што не ў бальніцу, там хворыя, — выказала Саша сваю трывогу.
— Дойдзе чарга i да бальніцы. Не пацэлілі,— сурова прабурчаў стары i чамусьці зноў узлаваўся: — Хворыя! А здаровыя жыць не хочуць? Маліся Богу, што нас не ўбачылі… Яны перапраўшчыкаў не любяць. А ты мне сотняй папракаеш! — накінуўся ён на Аню, хоць тая i маўчала. — Дура-баба! У мяне душа гарыць! Можа, я за гэтую сотню залью яе, душу сваю. А ты сотні шкадуеш! Багацець хочаш?
Толькі вылазячы з чоўна, Саша адчула, які перажыла страх, калі ўбачыла самалёты, — ногі былі як чужыя, млелі i не згіналіся ў каленях. Але яна не спынілася, каб адпачыць.
Яна рвалася хутчэй наперад, нібы там, яшчэ за адной ракой, не лётаюць варожыя самалёты i няма ніякай небяспекі.
Па-рознаму ў тыя жудасныя дні людзі ўцякалі ад вайны. Ішлі групамі i па адным, па магістральных дарогах i па глухіх сцежках; адны ведалі, дзе ix прыпынак, другія ішлі «ў белы свет». Але, напэўна, ва ўсіх было такое ж адчуванне, як у Сашы, адно імкненне — хутчэй наперад, як мага далей ад таго, што асталося ззаду. Пакуль чалавек сядзеў на месцы ў звыклых абставінах, у сваім калектыве, працаваў, займаўся справамі — яго нішто не палохала: ні блізкасць кананады, ні бамбёжкі, але як толькі зрываўся з месца, рабіўся бежанцам — страх i паніка гналі яго наперад няспынна.
Саша, звычайна чулая i ўважлівая да людзей, не бачыла, што Аня абліваецца потам, бо клунак, які тая несла, быў даволі-такі цяжкі. У яе самой млелі рукі — нялёгка з самай раніцы трымаць дзіця, несці перад сабой, бегчы з ім. Басаножкі націралі ногі. Але ўся яе воля, усе сілы былі скіраваны на адно — ісці. Цяпер яна разумела, што ўцякае, але не саромелася гэтага слова, якое яшчэ там, каля Дняпра, здалося ёй ганебным. Не ўласная баязлівасць гоніць яе, а страх за дачку, за гэтую нявінную істоту, што пражыла на свеце ўсяго адзін месяц i нічога яшчэ не разумев, не ведав. I толькі тады, калі гэтае немаўлятка падало свой голас, нечага патрабуючы, Саша схамянулася:
— Яна есці хоча. Трэба пакарміць яе.
— Ды i нам пара адпачыць, — адгукнулася Аня, якая дагэтуль пакорліва ішла моўчкі.— Запарыла ты мяне, Шурачка: сарочка — хоць выкручвай.
Яна з палёгкаю скінула з плеч свой клунак i села на зямлю.
Сашы стала сорамна.
— Трэба нам гэта раздзяліць, каб я палавіну несла. Вам цяжка, Аня.
— Што гэта ты, Шура! Цяжка… Табе таксама нялёгка…
Яны спыніліся ў лесе, у тым месцы, дзе дарогу перасякала квартальная прасека — «лінія», як яе называюць людзі тых мясцін. Па адзін бок прасекі ўзвышаўся стары бор: стромкія прыгажуні сосны з лысінамі падсочкі, нібы смяротнымі знакамі, паміж сосен — дубкі i бярозы, a ўнізе — рэдкі арэшнік. З другога боку лес быў высечаны колькі год назад, i цяпер уся доўгая, на квартал, лесасека зарасла непралазным гушчаром — беразняком, асіннікам, арэшнікам.
Мясціна была ўтульная. Увогуле такія лясныя скрыжаванні заўсёды вабяць пешахода — хораша адпачыць каля ix!
Жанчыны селі ў цені пад соснамі. Было гадзіны тры — самы гарачы час ліпеньскага дня, i ў лесе стаяла духмяная спякота i такая цішыня, што нават на маладых асінках не дрыжала лісце. Толькі авадні звінелі навокал.
Саша расшпіліла кофтачку, i малая прагна прыпала да грудзей, смешна зацмокала. Маці з замілаваннем глядзела на яе тварык.
— Падарожніца ты мая гаротная!
Аня развязала клуначак з ежай, дастала хлеб, яйкі, соль, расклала ўсё гэта на белай хусцінцы.
— Bo i мы перакусім. Лягчэй нагам будзе.
— А мне дык i есці не хочацца. Я перадрыжала на рацэ… Вам страшна было, Аня?
— А каму не было б страшна, Шура! Стары вунь які буркала i той спалохаўся. А я i ў добры час вады баюся. А тут — такое страхоцце…
— Няўжо б яны кінулі на нас, каб убачылі?
— А што ім, душагубам! Вунь расказваюць, што яны робяць на шашы: у бежанцаў з кулямётаў страляюць, бомбы кідаюць…
— Ці так мы ідзём, Аня? Не заблудзімся?
— Так. Я сюды па дровы зімой ездзіла. Зараз веска будзе. Там распытаем дарогу далей. Цяпер няма чаго баяцца. Бачыш, цішыня якая! Не верыцца, што вайна…
Аня аблупіла яйка, памакнула ў соль i падала Сашы:
— На, з'еш, Шурачка.
У тэты момант насупраць ix зашамацелі кусты i з гушчару вылез чалавек у чырвонаармейскай форме, са знакаMi малодшага камандзіра на пятліцах. Ён быў зусім юны, бледнатвары, з вялікімі блакітнымі вачамі i зусім мірны на выгляд. Але Саша чамусьці скаланулася i хутка прыкрыла грудзі i тварык дачкі марляй.
— Хто вы ёсць? — неяк дзіўна, не па-руску, спытаў вайсковец.
— Людзі мы ёсць, — у тон яму адказала Аня, смела i проста. — Не бачыш хіба? Бежанцы. Ад вайны ўцякаем, ад немца… А ты чаму кусты выціраеш? На фронт ішоў бы.
Ён кісла ўсміхнуўся i, наблізіўшыся да Сашы, працягнуў руку да дзіцяці.
— Што гэта?
Саша адхіснулася.
— Маленькі шпіён, — пажартавала яна без усмешкі.
— Што? — Вайсковец нахмурыўся.
Аня засмяялася. A «маленькі шпіён», адарваны ад ежы, голасна закрычаў, парушыўшы лясную цішыню.
— Адкуль ідзяце?
— З-за ракі ідзём, — сур'ёзна пачала тлумачыць Аня. — Гэта наша фельчарыца, працавала ў нас два гады. А цяпер ідзе дадому да бацькі… Хто ведае, дзе спыняць супастата? Можа, ён i да нас дойдзе… Дык нам усё адно, мы тут век жылі, а ёй навошта аставацца? Маладая, з дзіцем… У яе дакументы ёсць…
Саша паднялася, гушкаючы дачку, каб супакоіць, i раптам убачыла, што збоку, крокаў за дзесяць ад ix, на прасецы стаяць яшчэ двое. Гэтыя былі ў форме радавых, з вінтоўкамі ў руках. Стаялі яны плячо ў плячо, як на парадзе, маўклівыя i суровыя. Позіркі ix был i страшныя: ні цікаўнасці ў вачах, ні цеплыні, ні ўсмешкі…