1988
ДАЛЁКАЕ РЭХА
Дваццатае верасня трыццаць дзевятага года. Назаўтра пасля капітуляцыі абаронцаў польскага Узбярэжжа.
Учора ўсё для нас закончылася пад вечар. Калі даўжэзная калона марской пяхоты, матросаў i касіньераў — усе бяззбройныя, выкачаныя ў зямлі, галодныя, аброслыя — уваходзіла ў Вейгарова, горад быў у гітлераўскіх сцягах, а вясёлыя дзеўкі крычалі нам з тратуара:
— Чы то польске войско машэруе на Бэрлін?
Матрос, што ішоў побач са мной, адгукнуўся:
— Чэкай, курво, мы ешчэ ўруцімы!
Начлег быў без вячэры, на мокрым бруку турэмнага двара. A раніца — без снедання. Пад'ём i паход, далей на захад.
Голад для нас пачаўся на перадавой. Калі меркаваць па сабе, дзён чатыры таму назад. Наш «цэкаэм» — станкач хаваўся на ўзгорку, паміж гнілаватых ад непагадзі пракосаў канюшыннай атавы. З сямі нумароў разліку нас засталося чатырох, без камандзіра, які, разам з яшчэ двума, заблытаўся недзе ў тыле. Першы нумар, «цэлёўнічы», прыгажун Філец, сілезскі шахцер, цярпеў па-свойму спакойна, моўчкі. Гаваркі Бунчук толькі божкаў па-бабску, ці то ад голаду, ці то ад страху. Другі беларус, мой недалёкі зямляк, цельпукаваты Капьщька, раз-поразу глуха стагнаў: «Есці хачу не-вы-на-сі-ма»!.. Сціхаў, калі над намі зноў вылі снарады, што выбухалі далей, у яры Бабі Дул, дзе раней быў заразны шпіталь, а цяпер апошні пункт бязладнага супраціўлення акружанага гарнізона Гдыні, — сціхаў, а потым зноў сваё: «Не-вы-на-сі-ма!» I матам яго беларускім, вясковым, той польскі, ваенны голад.
Апошняе, што я еў па-салдацку, адпоўзшы, адбегчы ў даліну, дзе дагараў харчовы склад, была ў адной абсмаленай, пагнутай i ўжо некім распоранай бляшанцы таматная паста, a ў другой, таксама пачатай, густое вішнёвае варэнне. Шырокім багнэтам, кінжальным штыхом, я чэрпаў з бляшанак на змену, то прыгарэла церпкае, то прыгарэла салодкае, i праз голад з даўкай агідай.
У «Птушках i гнёздах» я напісаў, як два пажылыя немцы, гонячы ў тыл палонены кулямётны разлік, у сваіх акопах далі галодным трохі хлеба i мяса з недаедзенай кансервы. Так было i ca мною з сябрамі па разліку. Аднак i надта ж мала было той літаеці салдацкай, душы мы так не заткнулі — маладое душы, з прагай жыць.
Дык вось, дваццатага верасня мы ішлі. Няхай сабе i з вольным ад страху смерці небам над галовамі, але ж i пакутліва галодныя. Там, дзе вёскі бліжэй да гасцінца або дзе хутар які, да нас выходзілі жанчыны. Па міжнародным мадярынскім ці сястрынскім абавязку. Полькі, кашубкі. Яны падавалі нам хлеб, яблыкі, грушы, памідоры — хто што паспеў схапіць, выбягаючы з дому. Канвойныя не адганялі ix — абы толькі калона не спынялася. Мала было таго, каму што дасталося. I так нямала, бо па-роднаму, на ярывітанне i развітанне. I ca слязьмі, вядома. У жанчын.
Ужо даўно тая вайна, той пачатак другой сусветнай — гісторыя, заключаная ў разнамоўныя кнігі, пазбаўленая большасці непасрэдных удзельнікаў i сведак. Ужо дзяўчынка, якую я памятаю, састарэла тым часам або i памерла, а я вось бачу яе i цяпер. Мілага падлетка з кошыкам чырванабокіх яблыкаў. I ca страхам, відаць, у сэрцы, i з чыстай, інчырай спагадай. Яна то сама падае нам з кошыка, ідучы побач з калонай, i не спраўляецца падаваць, бо нашы прагныя рукі перашкаджаюць яе малой руцэ, то з пустым нарэшце кошыкам ідзе, не адыходзіцца. I нічога не кажа, a толькі глядзіць... Пакуль яе не адагналі. Не так i злосна, як па салдацкім, па варожым абавязку. Канвойныя.
Не памятаю выразна, ці яна падала тое яблыка i мне, ці сам я схапіў яго з кошыка, ці наогул мне на той раз пашанцавала. Памятаю другое — самую яе, як яна подбегам спяшалася з роднага саду, як яна потым ішла з пустым кошыкам побач з калонай. Малая жанчына, з амаль дзіцячай чысцінёй i горкім недаўменнем у вачах...
За тагачаснай, крывавым гвалтам парушанай польска-нямецкай гранідай нашу калону прыпыніў пасёлак, назву якога я назаўсёды запомніў — Бошполь. Нічога надзвычайнага — праз шаснаццаць гадоў я праязджаў тым гасцінцам з Гдыні ў Шчэцін i не спыніўся ў тым пасёлку, толькі прачытаў з акна машыны яго іншую назву — Божэ Поле. А тады, у першы дзень міру i няволі, у тым нямецкім на той час пасёлку нас сустрэлі таксама жанчыны.
Маладзенькія элегантныя фройляйн з чырвонымі крыжыкамі на па-анельску белых павязачках над рознымі колерам i стараннем прычоскамі. Сястрычкі міласэрнасці. Яны толькі што выйшлі з белай ашклёнай веранды — неслі гарачую каву ў далікатнай парцэляне кубачкаў на сподках. Яны так міла ўсміхаліся...
I сёй-той з нашай галоднай, бруднай, стомленай братвы з наіўнай радасцю сунуўся насустрач тым усмешкам,
Ды тут была ўжо не польска-кашубская чыстайоліца. тут быў ужо іншы патрыятызм, тут для канвою была свая жаночая маладосць, каля якой i пажылому хочацца быць салдатам. Тым больш калі цябе сустракаюць кавай, усмешкамі. Была вайна — з абавязкам варожасці. I мы адчулі гэта ў зласнейшым, чым у дарозе было, амаль такім, як на турэмным дварэ, вахманскім крыку:
— Цурык, фэрфлюхтэ польнішэ швайнэ! Дурык!
* * *
Усю тую восень, зіму i прадвесне я не меў аніякай вестачкі з дому.
Абодва старэйшыя браты, як думалася, былі на фронце, — што з імі цяпер? Як там старая, нямоглая маці? А яны ж там усе, хто жывы, не ведаюць, што са мною...
Пасля некалькіх галодных ды халодных сутак у лагерных «цэльтах», вялікіх брызентавых палатках, з горада Старгарда нас, чалавек паўсотні, вывезлі ў маёнтакФалькенвальдэ, дзе мы капалі бясконцую бульбу, пераводзіліся сякойтакой ядою, начавалі на сцюдзёным гарышчы бровара. A неўзабаве я, у групе з дваццаці чалавек , трапіў у недалёкую i вялікую вёску Альтэнведаль.
Уранні нас два вахманы разводзілі па «баўэрах», гаспадарах, a ўвечары збіралі ў «штубу», пусты, высока абгароджаны калючым дротам дом з закратаванымі вокнамі. З ядой, у параўнанні з лагерам i маёнткам, стала значна лепш. Баўэрам забаранялася саджаць палоннага за стол разам з сямейнікамі, але большасць махала на гэта рукой, часамі i дадаючы што-небудзь не надта нацыянал-сацыялістычнае. Ну, а работы хапала: гаспадаркі ў большасці багатыя, i з кожнай хаты, куды далі палоннага, нехта з мужчын быў на вайне.
Гаспадар, да якога я трапіў, лічыўся «кляйнбаўэрам», ледзь не бедняком, — толькі дзевяць кароў i адзін конь, бо другога забралі, калі пачалася вайна. Сыны абодва на фронце. Бацькі абое старыя. А яшчэ i бабуля, гаспадыніна маці, зусім нямоглая, амаль не паказвалася са свайго пакоя.
Спакваля ды сяк-так уваходзячы ў мову гаспадароў, да пажылых мужчын мы звярталіся «фатэр», а да жанчын, вядома, «мутэр». Мой «фатэр», тоўсты, задышлівы i, як неўзабаве аказалася, людскі дзед, мог часамі паразважаць пра ўсё блізка да нармальнага. Гаварыў ён са мной не памеранскім «платам», як усе ў вёсцы, а на «гохдойч», які я разумеў трохі са школы, а тут стараўся запамінаць. Бравая «мутэр», i маладзейшая за яго, i ўладная, хадзіла — па-нашаму беручы, як не вясковая, у акулярах ці нават у пенснэ, быстра i не гнучыся, нібы яна нікога i нічога не баялася. I гэта мне даволі хутка прыдалося.
Разоў колькі пачуўшы ад мяне, у адказ на яе пытанне, што весткі з дому, ад сваёй мутэр, я ўсё яшчэ не маю, яна параіла напісаць дахаты не цераз вахмана, не на спецыяльным бланку, а прыватна. Дала паперы, канверт з маркай, самапіску i запрасіла да кухоннага стала. Не адкладаючы, «энэргіш», як любіла часта паўтараць. Зваротны адрас, сказала, няхай будзе іхні.
Калі на гэтае пісьмо адказу хутка, як хацелася, не прыйшло, яна дала мне другі канверт i паперу. На гэты раз я напісаў ужо не дахаты, a ў абход, як здавалася, больш пэўным чынам: Валянціну Булгакаву, з якім мы, я i брат Minia, перад вайной перапісваліся настолькі часта, што адрас я памятаў дакладна. Пісьменнік, апошні сакратар Льва Талстога, ён жыў у Чэхаславакіі, якая ўжо стала пратэктарам Багемія i Маравія, у Збраславе каля Прагі, яшчэ не быў інтэрнаваны як савецкі грамадзянін, што з ім здарылася пазней, калі пачалася вайна з Савецкім Саюзам. Пра гэта я, зрэшты, даведаўся аж праз дванаццаць гадоў, калі мы з Валянцінам; Фёдаравічам сустрэліся ў Яснай Паляне.
На гэтае пісьмо адказу я таксама не атрымаў. Яшчэ адзін канверт ад гаспадыні, i яшчэ раз дарма.
Ды тут нас, сем беларусаў з тое дваццаткі, перавялі на іншую «арбайтскаманду», зноў у маёнтак, у планава-казённую прыгаладзь.
Тады ўжо ўсе польскія палонныя былі падзелены па нацыянальнасцях. Нас, хто «з-за Буга», павінны былі, як гаварылася, неўзабаве адпусціць дахаты. За восень i зіму мы двойчы запаўнялі адпаведныя анкеты. I ўсё чакалі, спадзяваліся...
I вось у адзін з тых вясняных маёнткавых дзён вахман раптам павёз мяне ў лагер.'Чаго — не тлумачыў: проста загадана. A ў мяне i ва ўсіх нас, таварышаў па камандзе, адно хваляванне — галоўнае. На грані радасці i надзеі ў мяне, a ў хлопцаў яшчэ ж i зайздрасць.
A сустрэў мяне допыт у лагернай камендатуры. Пра забароненую перапіску. Даволі ветлівы унтэр дапытваў па-польску. Ад яго я пачуў, што ў доме маіх гаспадароў «порткі носіць не муж, а жонка». Прымаўка. Значыцца, з тымі прыватнымі пісьмамі вінавата яна, гаспадыня. Ды я ўзяў усё на сябе — сказаў i двойчы паўтарыў, што канверты, маркі, паперу купляў я сам. Вядома ж, не за лагерныя боны, што выдаваліся нам па трынаццаць на месяц, а за нармальныя грошы, бо я, маўляў, знайшоў ix на вуліцы ажно цэлую марку. I сам, без ведама гаспадароў, пакарыстаўся іхнім адрасам. Якія пісьмы былі затрыманы — мае ці да мяне, спытацца я ці не асмеліўся, ці унтэр мне не адказаў на такое пытанне — не памятаю. Паверыў ён мне ці не паверыў, таксама цяжка сказаць. Проста даў на паўгода «постшпэрэ», забарону пісаць i атрымліваць пісьмы.
Яшчэ ў Альтэнведэлі адзін з нашых хлопцаў нажыў сабе новую мянушку. Баўэр, у якога ён працаваў, спытаўся неяк, адкуль ён родам, колькі яму кіламетраў «нах гаўзэ». Гаварылі яны, што называецца, як гусь з парэсем. «Віфіль, кажаш, кілямэтар?» — перапытаў наш Васіль i заду маўся. «Гундарт — замала. А тысяча ты фарштэй?» — «Ды не фарштэй». — «А мільён фарштэй?» — «Ох, я, я!» — «Ну, то мільён». Расказаў нам пра гэта ўвечары i з таго моманту стаў Мільёнам. Неўзабаве i адгукацца на гэта пачаў, бо хлопец быў з гумарам.
A ў гэтым штосьці было i не смешнае. Без вестак з дому дом наш быў вельмі далёка. Асабліва чамусьці ў мяне, бо іншыя хлопцы пісьмы спакваля пачалі атрымліваць. А тут — на та бе! — яшчэ на паўгода «постшпэрэ», слова i ўпершыню пачутае, i гідкае адразу...
Аднак i ў акуратных немцаў тым разам здарылася няўвязка.
Вахман, пакуль унтэр мяне дапытваў, быў недзе на дварэ, а потым, калі мы з ім вярталіся, забраў на лагернай пошце пісьмы для нашай каманды. Hi ў шталагу, ні ў вагоне вузкакалейкі ён мне нічога не сказаў, пра нішто не спытаўся, пісьмы тыя таксама не паглядзеў. А як прыехалі, у нашай адрыне на пяцьдзесят чалавек проста аддаў аднаму з палонных прывезеныя пісьмы, сярод якіх было i мне.
З дому! Першае! I ўсе нашы жывыя!..
Яно ў мяне захавалася. Напісанае Мішам, яго прыгожым почыркам, фіялетавым чарнілам, на чатырох старонках са сшытка, у лінейку. Датаванае 20 сакавіка. Не першае, што высылаліся мне. А гэтае — пасля атрыманай паштоўкі ад Булгакава, высланай ім 16 студзеня. «Ён коратка, але сардэчна, — пісаў мой Міхась, — звяртаецца да мамы, паведамляючы пра цябе, i просіць цераз яго пісаць табе, мяркуючы, што так мы з табой хутчэй наладзім сувязь. Я, вядома, пішу i яму. А мы пісьмы твае атрымліваем, але не ўпэўнены, што нашы да цябе даходзяць». Далей ішлі навіны — сямейныя i вясковыя. Пра новае жыццё: хату-чытальню, самадзейнасць, лесавывазкі... I сам сабе я чытаў яго, перачытваў, i сябрам прачытаў, як яно ў нас заведзена было, i рады быў, што вось i я магу нарэшце таксама пачаставаць.
З войска, вайны i палону я вынес блакнот. У ім хімічным алоўкам запісана i такое:
«Мулькентын, 6.IV.40. Дзень сённяшні — трывожная надзея, суд, пісьмо — найбольш хіба радасны, памятны дзень няволі... Калі ж дадаць да гэтага смерць Васілеўскага, магу сказаць, што гэты дзень ніколі не забуду...»
Валодзя Васілеўскі, нёманскі плытагон, з якім мы i ў войску служылі ў адным аддзяленні, i ў палоне был i найбліжэйшымі, яшчэ з папярэдняй каманды быў вывезены ў шталаг, да доктара, i памёр ад аперацыі апендыкса, пра што мы даведаліся ў той самы дзень, трывожны, радасны i сумны для мяне.
Ёсць у тым блакноце i запіс, зроблены пасля няўдалых уцёкаў дахаты, калі я адседжваў у «штрафкампані», штрафной роце. У свежых успамінах пра ночы i днёўкі ёсць i пра маці, i пра недапісаныя дома апавяданні, i пра зорачнасць неба, i пра вясельны «брэх» аленяў на вячэрнім узлеску. Ёсць таксама i пра «кляйнбаўэра», у якога мне было найлягчэй батрачыць. Калі нас забіралі з Альтэнведэля, нямоглы «фатэр» са слязьмі ў вачах прахрыпеў: «Ду варст майнэ зонэ ім гаўз» — ты быў маім сонцам у хаце. А бравую «мутэр» я ўспамінаў з удзячнасцю i адчуваннем віны: як жа яе пакаралі за тую спагадлівасць?..
З такім ды падобным я, калі пісаў свае апавяданні i раман пра перажытае ў палоне, павінен быў асцерагацца. Бо i ў пачатку шасцідзесятых, хоць i «адліжных» гадоў, калі я надрукаваў свае «Птушкі i гнёзды» ў часопісе, увесь крытычны вэрхал накіраваны быў на «адсутнасць антыфашысцкай барацьбы», па строга заведзеных стандартах, на той славуты «абстрактны гуманізм», які лічыўся ледзь не замаскаванай здрадай радзіме. «Навошта табе любавацца іхнімі соснамі? — пытаўся ў мяне сам-насам адзін з літаратурных кіраўнікоў. — Табе што, сваіх не хапае?!» Другі спагадлівец, стары бібліятэчны работнік, на абмеркаванні рамана ў ix калектыве спачатку маўчаў, а потым, таксама сам-насам, зашаптаў мне: «Вы ведаеце, як я добра адношуся да вас, але крытыку раю ўлічыць. Борьбы-то ведь нет!» Нават на рускую мову для большай значнасці перайшоў.
I «борьбы нет», i соснамі нямецкімі любуецца, а яшчэ ж i пра нейкую там складанасць ды чалавечнасць!..
* * *
Як i задумана было, найбольшы голад быў у « штрафкомпані ».
Грэблівасць я захаваў i там — не мог жаваць смалу са слупоў агароджы, як некаторыя штрафнікі, не лез далоньмі пад карыта для мыцця посуду, каб шукаць там штосьці або высмоктваць яго з гразі, як бачыў гэта, яшчэ не ў штрафной, у нейкага мараканца. Цярпеў, як цярпелі ўсе, уголас не стагнаў.
Аднойчы наш Коля Корбан, вясёлы, людскі хлопец з-пад беластоцкіх Крынак, у невялікай групе палонных вяртаўся з вясковай каманды ў лагер. Заўважыўшы яго, я гукнуў. Коля падбег да нашай штрафной загарадзі, мы паспелі перакінуцца словам, i ён, расшпіліўшы свой «хлёбак», салдацкую торбу, падаў мне цераз калючы дрот брамы «штўле», дзве лустачкі хлеба са шмальцам з падсмажанай цыбуляй паміж імі. Што самому яму недзе ў вёсцы дала на дарогу нейкая добрая душа. Ён пабег у свой строй, бо адтуль пачуўся вахманаў крык, а я на месцы расправіўся з такім нечаканым шчасцем i ап'янеў ад яго. Ужо як быццам прывычны да голаду, але глынуў той бутэрброд i — ап'янеў!..
Бывае, што адчуванне тое вяртаецца.
«Глынуў»... Наогул я ем хутка. Часамі нават няёмка бывае, у санаторыі, у Доме творчасці, калі падыдуць ды ветліва-прыцішана спытаюцца: «Вам дабавіць? Вы не саромцеся, кал i ласка». Прывычка ў мяне трохі з войска, дзе ўсё спяшацца трэба было, а больш з палону, па яшчэ больш зразумелай прычыне.
У штрафной роце сядзелі найбольш за ўцёкі. Пад восень уцекачоў было значна менш, даседжвала нас у верасні чалавек трыццаць. Пасля гэтага ўцекачоў чакала яшчэ так званая «Ц-кампані», рота прамежкавая для тых, што адбылі ў штрафной, a ў агульны шталаг не выпускаюцца, адбываючы яшчэ адзін, трохі лягчэйшы курс перавыхавання. I на працу ходзяць асобна, i барак таксама ізаляваны калючым дротам., Штрафная рота ў камендатуры значылася літарай «S», прамежкавая — «С». A сядзелі тады ў той «С» чалавек з дзевяноста.
I вось аднойчы на кухні пераблыталі тыя літары, i нам, на трыццаць чалавек, прынеслі дзевяноста порцыяў баланды! Паку ль на кухні раздатчыкі схамянуліся, прыбеглі ў наш барак, адбіраць, мы — во было, дык было! — паспелі высербаць усё. Няхай сабе швабы цяпер лаюцца колькі хочуць!