У песні прозвішчы павешаных названы ў такой чарговасці: Уладзімір Стасевіч, Іван Бахар, Аляксандр Гаўрош i Аляксандр Малец, аднак пра апошняга сказана, што гэта «найлепшы з Мольніч хлапец». Сваё гаварыў i партрэт — Малец бачыўся мне галоўным у гэтай трагічнай i, як чулася, гераічнай чацвёрцы.
Забягаючы наперад ад таго лета ажно на дваццаць сем гадоў, загадзя праясню справу цытатай з артыкула, які напісаў i прыслаў мне ўвосені восемдзесят пятага года дваюрадны брат Сашы Мальца, Іван Васільевіч Малец, былы сакратар ЦК заходнебеларускага камсамола, заслужаны настаўнік i цікавы чалавек, з той самай гвардыі, што i Сяржант з Жалезняковічам. Дадам i Якуба Міско, разам з якім мы, Танк i я, у шчодра снежным i сонечным студзені семдзесят сёмага года адзначалі 70-годдзе Івана Васільевіча ў яго Навасёлках каля Дзяржынска, дзе ён выйшаў на пенсію.
У сваім артыкуле «Забытая магіла» I. Малец піша, што пасля разгрому паўстання
«...Асташынскіх сялян не ўдалося запалохаць тэрорам. Яны адпомсцілі падпалам гумна мясцовага каменданта. A ў суседняй вёсцы былі забіты паліцэйскі i «асведаміцель». 8 красавіка сяляне разграмілі пастарунак у Нягневічах i захапілі там зброю. Узмацніліся аналагічныя выступленні ў Тупалах, Наваельні, Азяранах, Цырыне i іншых вёсках Навагрудскага павета. Група моладзі вёсак Несутычы i Мольнічы ў складзе каля 15 чалавек працягвала ўзброеную барацьбу супраць паліцыі, памешчыкаў i асаднікаў да самага канца чэрвеня 1932 года. Яны сілай забіралі з панскіх свірнаў прадукты i раздавалі ix галадаючым сялянам. Агітавалі супраць падаткаў, праганялі з вёсак секвестратараў, заклікалі сялян не даваць ні граша фашысцкаму рэжыму. Забралі ў сельскагаспадарчай школе ў Кашалеве пішучую машынку i друкавалі лістоўкі, што заклікалі сялян на барацьбу супраць акупантаў...»
Іван Васільевіч прыслаў мне таксама фотакопію першай старонкі газеты «Барацьба», органа ЦК КПЗБ, ў 1932-1933 гадах, пакуль не прыйшоў да ўлады Гітлер, выдавалася ў Берліне, прыслаў i вытрымку з другой газеты ЦК КПЗБ, на польскай мове, «Do walki». У абедзвюх паведамлялася пра пакаранне чатырох. Да таго яшчэ я атрымаў даведку з брэсцкага архіва i адно жывое сведчанне: урывак з пісьма вільнянкі Жырман, былой падпольшчыцы, якая сядзела ў наваградскай турме, калі туды прыгналі рэшту маладых асташынскіх паўстанцаў.
«Наколькі я тады ведала, — піша Р. Жырман, — яны выступалі індывідуальна, супраць памешчыкаў i паліцыі. У тыя гады было многа такіх баявых таварышаў. Самы галоўны з ix быў Бахар, i справа іхняя называлася «бахараўская справа».,Што яны рэвалюцыянеры — гэта факт, толькі не арганізаваныя ў партыю».
Старэнькі, нямоглы бацька Сашы Мальца, Антон Якаўлевіч, спачатку палічыў нас з Петрыкевічам нейкім начальствам i пачаў скардзіцца на нявестак, а потым, уцяміўшы, што нам трэба, сёе-тое з цижкасцю, блытана ўспамінаючы, расказаў. Сам актыўны падпольшчык, ён з дваццаць восьмага па трыццаць чацвёрты сядзеў у турме.
«Сыну я пісаў адтуль: «Саша, не жаніея». Намёк ён зразумеў, але ўжо было позна, ужо ён быў уцягнуты ў работу... Скрывілі хлопцы лінію партыі... Да ix далучыліся ўсякія... Цягнулі да бясчынства...»
Сашаў дзядзька па мацеры, стары Дарашкевіч, трохі мацнейшы за Антона Якаўлевіча, на лаўцы перад сваёю хатай гаварыў нам так:
«...Уласцям гэта якраз i спрыяла: яны судзілі хлопцаў як крыміналістаў. Узвалілі на ix усе нявыкрытыя зладзействы, падпал цэркваў у Дольнай Руце i ў Палужжы... Каб настроіць на ix насяленне. Асташын ім толькі дадаваўся. У польскіх газетах было надрукавана пра ліквідацыю банды ў Наваградчыне: Вось да чаго даводзіць камуна!..»
Пішучы пра Жалезняковіча i Сяржанта, я меў багата матэрыялу, было з чаго выбіраць. А тут, сярод чатырох павешаных i трох пажыццёвых, пасля гутарак з ix родзічамі i знаёмымі найлепш выяўляліся толькі Малец i Бахар.
Сашу ішоў тады дваццаць першы год. Бацька расказваў, што ён быў выключаны з шостага класа Наваградскай беларускай гімназіі. Трэба думаць, што за ўдзел у падпольным камсамоле, як i Валянцін Таўлай, i Якуб Мібко, i Анатоль Іверс, гімназісты віленскія. Пра тое, як ён быў арыштаваны, нічога дакладнага не пачулася.
«..„Да суда сядзелі яны дваццаць адны суткі,— расказваў Сашаў дзядзька. — Суд ішоў тры дні. A вешалі на Яна, у дванаццаць гадзін, у турэмнай лазні... На апошняе спатканне — па дваіх на асуджанага. Я з ёю пайшоў. Што там за спатканне! Маці заплакала i пайшла... А ён аддаў мацеры пінжак i кашулю — меншым бра там...»
Ванда Міхалеўская, польская камуністка-падпольшчыца, у 1927 —1928 гадах працавала на Наваградчыне i жыла-хавалася ў Мольнічах. У сваёй кнізе «Sercem i czynem» яна піша пра мясцовых камуністаў, братоў Мальцаў, бацьку Івана Васільевіча — Васіля i Сашавага — Антося, а таксама пра ix жонак, Кацярыну i Вольгу. «У той час, — піша яна, — у першыя гады існавання КПЗБ, нямнога вясковых жанчын належала да камуністычнага i камсамольскага падполля. Аднак яны прымалі актыўны ўдзел ва ўсёй рабоце кампартыі. I так, як Кацярына i Вольга, падзялялі клопаты i небяспекі сваіх блізкіх».
«Што за спатканне! — гудзеў стары Дарашкевіч. З дзіўнай, нібы дурнаватай усмешкай. — Маці заплакала i пайшла...»
Калі ў дваццаць восьмым пасадзілі яе мужа, Вольга не апусціла рук, хоць i засталася ў незакончанай хаце на хутары, з чатырма дзецьмі. «Гонар i надзея сям'і», як піша Міхалеўская, Саша вучыўся ў гімназіі, i маці, сама трохі пісьменная, адна вучыла яго ў Наваградку далей, як гэта было ні цяжка. А потым, калі яна страціла Сашу: «Матчына сэрца, — цытуем далей, — не вытрымала гэтага ўдару. Вольга цяжка захварэла i памерла заўчасна. Пішучы гэтыя словы, я хачу пакланіцца памяці гэтай Маткі, што прысвяціла жыццё сваё i сваіх дзяцей будучыні».
Калі асуджаных вялі па турэмным двары да месца расправы, у лазню, хлопцы спявалі «Інтэрнацыянал». Жырман успамінае:
«Асабліва заномніўся мне Аляксандр Малец. Ён вельмі моцна спяваў i крычаў: «Бывайце, дзяўчаты! Хай назаўсёды застанецца памяць пра нас!..»
Зноў сумная ўсмешка старога Сашавага дзядзькі, яго нетаропкае гудзенне:
«...Беленькія лейчыкі з травы. На крук — i ўсё. Памацае докгар пульс — i ўсё. Па двух у адну скрынку, i пахавалі на ўскрайку могілак, каля вакзала. Не дапусцілі нікога. Усё рабілі самі турэмшчыкі. I вешалі без ката...»
У семдзесят дзевятым годзе безыменная магіла ў бур'яне (яшчэ раз — наша ахова памяці!) па распараджэнні Наваградскага гаркома партыі была раскапана. Па чатырох шкілетах устаноўлена, што гэта яны, тая чацвёрка.
«Адзін шкілет, — піша I. Малец у сваёй «Забытай магіле», — вельмі высокага чалавека. Гэта — Малец Аляксандр Антонавіч, рост якога быў 190 сантыметраў. Знойдзеная рэштка рэменя i спражкі з турэмным знакам...»
Удзел у эксгумацыі прымалі Сашавы малодшыя браты, Аркадзь i Анатоль, які, хоць i не паўналетні ў трыццаць другім годзе, таксама праходзіў у асташынскім працэсе i быў асуджаны на два гады зняволення, якое адбываў у Наваградку. Ад Анатоля i пачаліся пошукі патаемнай магілы. Браты ведалі, які рослы быў ix старэйшы. Яшчэ адзін удзельнік раскопак, А. Чура, убачыўшы рэмень, згадаў, што знаёмы яму паліцэйскі Зяньковіч, які прысутнічаў пры павешанні, гаварыў, што Малец Аляксандр паводзіў сябе тады вельмі агрэсіўна i не даваў накінуць на шыю пятлю. Тады яму звязалі ногі турэмным рэменем.
Вось i ўсё, што да вобраза Сашы... Пры некаторым буйстве фантазіі, можа, i дастаткова, каб напісаць больш. A ў працы дакументальнай свой закон.
Тады, у пяцьдзесят восьмым, Іван Васільевіч настаўнічаў у Ляхавіцкім раёне. Мы з ім спаткаліся, пазнаёміліся толькі праз восем гадоў, у нясвіжскім санаторыі. Ад яго я i ў тыя дні, i да сённяшніх больш пра Сашу не пачуў. А што да пачатку трыццатых гадоў, дык ён, Іван Васільевіч, тады быў далека ад дому...
Не было ў Мольнічах, калі мы там з Петрыкевічам распытвалі ў людзей, i Сашавых братоў.
Іван Бахар, па-вясковаму Салімчык (маці Саліма, Саламея). Старэйшы за Сашу на шэсць або сем гадоў. Узяты быў апошнім. Хаваўся ў «акопе», які накрываўся крыжавінай з заўсёды свежай ялінкай i свежым дзёрнам. Было аб'яўлена: хто знойдзе яго — 1000 злотых, на той час вялікія грошы. Сувязныя насілі яму ў «акоп» яду, а ён аднойчы не вытрываў, прыйшоў у свае Несутычы. Казалі, што выследзіў яго настаўнік з суседніх Куравіч, якога потым перавялі кудысьці далей. Наляцела два аўтобусы паліцыі, чалавек восемдзесят. Акружылі. На поўнач ад Несутыч — яр Камарыха. Салімчык-Бахар выскачыў туды, хацеў вырвацца на Уселюбскі лес. Адстрэльваўся. «Як пальне, дык паліцыянты i палягуць, а ён — далей!..» Але скончыліся патроны, а яго падранілі, перабілі ногі i злавілі. Аброслы ўвесь, «ашашкацёлы», як гаварыў дзед Дарашкевіч. У «акопе» знайшлі яшчэ адну вінтоўку, патроны i пішучую машынку. Зноў Дарашкевіч: «На суд яго ўносілі на двух карабінах...»
Таксама ўсё — i пра гэтага, як мне здалёк ды загадзя здавалася, ледзь не нашага ХаджыМурата. Праўда, ніжэй дадам яшчэ трохі...
Пра двух астатніх з чацвёркі павешаных, Стасевіча i Гаўроша, не ўдалося пачуць нават столькі.
З трох, асуджаных на пажыццёвае зняволенне, адзін памёр за два гады да нашага наведання Несутыч, другі, як пісаў мне стары I. Кузьміч, «погиб при освобождении в 1939 году, когда пришла советская власть», a трэці працаваў у сваёй вёсцы крамнікам.
Мы ўжо чулі, як «погиб» той другі, i таму спатканне з трэцім было нялёгкае. I сам ён збянтэжыўся, зачыніў з сярэдзіны свой сельмаг, пачаў нас частаваць віном, кансервай. Калі Петрыкевіча ён ведаў па сваяках, дык мяне палічыў, відаць, нейкім следчым, як мы яго ні пераконвалі, хто я. Выкручваўся, мямліў, маўчаў, i нічога мы толкам не пачулі ад яго пра тое, што нам гаварылі, чаму i сам ён, зрэшты, зусім выразна не пярэчыў.
Што ж гаварылася людзьмі?
У верасні трыццаць дзевятага, вяртаючыся з равіцкай турмы, знясіленыя спачатку катаваннямі, страхам смерці, потым сямю гадамі суровага закратнага мадзёння, два таварышы знайшлітакі сілу, каб... забіць трэцяга... «Як правакатара». Ён як быццам раней, чым быць арыштаваным ды асуджаным, данёс на ix, на ўсю групу, i, такім чынам, выходзіць, i на самога сябе... Так гаварылі нам адны. Другія — што не ён, а яго меншы брат. A трэція — што гэта паранены Бахар, калі ногі аж загніліся, не вытрымаў катаванняў, прызнаўся пра ўсё i пра ўсіх...
Я слухаў i тых, што гаварылі пра такое раней, слухаў i крамніка, i ў пэўным ахмяленні асцярожнага, слухаў i ўжо, здавалася, сам сабе ведаў, што з мольніцка-несутыцкай тэмай у мяне не пойдзе, не атрымаецца...
Бо ў памяці маёй, яшчэ з лета пяцьдзесят першага года, стаялі, a ў зачыненай краме жыва паўтарыліся дзве брацкія магілы, недалёка адгэтуль, у зеляніне шчарсоўскага графскага парку.
У адной з ix з верасня трыццаць дзевятага ляжалі, зваленыя абы-яіс, пазабіваныя «чым дзерж» нядаўнімі падпольшчыкамі i новенькімі актывістамі, тыя аднавяскоўцы, што пры панах былі або падазраваліся «прадажнікамі».
A ў другую магілу, як толькі пачалася вайна i акупацыя, таксама ганебна звалены былі i тыя мсціўцы, пабітыя друкамі ды сякерамі сваякоў памардаваных блізу два гады таму назад...
«У канцы трыццаць першага года, — расказваў нам несутычанін Мікалай Гаўрош, які таксама сядзеў па асташынскай справе, але не з групы пятнаццаці маладых, — наша мясцовая партийная арганізацыя была разгромлена. Бахар, Малец i ўсе яны — гэта ўжо самадзейнасць».
Магілы ў шчарсоўскім парку — таксама жахлівая палітычная самадзейнасць.
А забойства трэцяга двума?
I тады, i доўга потым я не мог не думаць пра тое забойства: дзе, як, чым?..
Пра зняты Сашам пінжак i кашулю — меншым — таксама.
I ўжо геройства не было — была толькі трагедыя, з якое цяжка зрабіць гераізм.
Слаўны хлапчына Міхась Петрыкевіч «па прастаце душэўнай» камусьці сказаў ці напісаў, чаму я, беручы прыблізна, адмовіўся ад намеру пісаць на тэму, прапанаваную Жалезняковічам. Гэта калі ўжо нашага Паўла Арсеньевіча не было. Пра адмову маю дачуўся Іван Васільевіч Малец. У восемдзесят пятым годзе ён энергічна падмацаваў мяне фактамі, якія я вышэй прыводзіў.
А справа не ў тым, што ў мяне было тады i ёсць цяпер замала патрэбнага матэрыялу i ўмення разабрацца ў цьмянай блытаніне рэальнага i погаласак, — мне перашкодзіла іншае...
Запісы гутарак, якія ўлетку пяцьдзесят восьмага я перадрукаваў з чарнавога блакнота на ўсякі выпадак, канчаліся прыпіскай: «Здорава-такі берыеўшчына i гэтым людзям засрала мазгі!» Берыеўшчыну, яжоўшчыну трэба пашыраць да акрэслення — сталіншчына. Славутая шпіёнаманія, усеагульная падазронасць, спаборніцтва ў выкрыванні адзін аднаго — усё гэта i за мяжу, у Заходнюю, перайшло, як дым атрутны, пранікла пад гарадскія дахі i вясковыя стрэхі, не затрымалі яго ні аетрожныя брамы, ні краты.
I ў той прымітыўнай песні пра чатырох павешаных ёсць такое, яно нават спявалася вечарамі, нібы бяздарна панылы псалом, у хатах ці на вуліцы, з маладым задорам i рызыкай трапіць на катаванне ў пастарунак i пакуты ў камерах. Урывачак:
...А трэці Гаўрош Аляксандар
спакойным i чэсным сном спіць.
Ты спіш, Аляксандар, сном чэсным,
замучаны кацкай пятлёй,
ты спіш i пра гэта не знаеш,
што брат канфідэнтам стаў твой...
Можа, яно ў гэтым выпадку i праўда. Складанасць жыцця, барацьбы. Можа, яно i няпраўда...
Аднак жа i цяжка, i горка так жыць!
* * *
Пасля таго, як гэта было напісана, за тры гады не-не ды зноў i зноў вяртаўся да мяне прыкры дакор самому сабе:
Жалезняковіч i два яго таварышы таксама ж былі асуджаны за забойства... I тая асенняя ноч, калі разбуджанаму начлежніку — шворнам па галаве, яшчэ цёплы нялёгкі труп з вёскі да ракі i ў раку, a ўсё асцярожна, ціхенька — гэта таксама ўяўляецца да сцішнаты няпроста. Асабліва калі думаць пра наймаладзейшага, дваццацігадовага, наіўнага дзецюка, начытанага, захопленага летуценніка Паўла... Чаму пра гэтае забойства я расказаў i скупа, i суха, нібыта нават не зусім сваімі словамі, з такім ужо «глыбокім пранікненнем у героя», што i гавару там больш ягоным голасам?
Так яно бывала ў мяне i ў іншых выпадках — думаць i гаварыць за таго, каго хочацца напісаць, паказаць як найлепш.
Але ж гэта не апраўданне, асабліва разважаючы ў непадкупна справаздачнай цішыні, з аддаленасці, як думаецца, самакантролю канчатковага. Не апраўданне i тое, што Павел Арсеньевіч, i калі я пісаў пра яго, i перад тым, i наогул бачыўся мне значна менш змагаром, чым пакутнікам. Калісьці пакутнікам, пасля сумленным работникам, светлым, высакародным чалавекам. Як i Сяржант для мяне — таксама перш i больш за ўсё чалавек i пакутнік, колішняе, маладое «бунтарства» якога бачылася мне малавыразна, было не ў цэнтры аўтарскай зацікаўленасці. Павел i Рафаіл Іванавіч, старэйшы, — пакутнікі i асобы, людзі далека не звычайныя ў сваім асяроддзі, апантаная паслядоўнасць у служэнні працоўным, сумленнасць i добразычлівасць перамагалі для мяне ў гэтых вобразах усё іншае, выводзілі ix з партыйнай замкнёнасці, абмежаванасці дысцыплінай на прастор агульналюдскага, што i рабіла гэтых землякоў, свядомых беларусаў цікавымі, a ў нечым i абаяльнымі, заганяючы ў найглушэйшы закутак памяці амаль усё ценявое.
Так атрымалася, або хацелася, каб атрымалася, у маіх нарысах пра ix абодвух, асуджанага на зняволенне пажыццёвае i на пятнаццаць гадоў. Так я — у Паўлавым выпадку — пераступіў цераз забойства трыма чацвёртага, няхай сабе i трапна выкрытага небяспечнага правакатара. У самым пачатку 1957 года быў закончаны нарыс «Сэрца камуніста», улетку 1958-га я сабраў матэрыял для нарыса «Партрэт старэйшага таварыша», пасля чаго, можна сказаць, з ходу быў уцягнуты дружбай у яшчэ адну зямляцкую, рэвалюцыйную тэму, аднак...
Аднак пасля таго, найдалейшага забойства, з палавіны двадцатых гадоў, пасля забойстваў ужо не групавых, a натоўпавых, калі не юрыдычна акрэсліваць, а хоць бы прыблізна ўявіць шматлюднае азвярэнне, адных увосень трыццаць дзевятага, другіх улетку сорак першага, — забойства яшчэ адно, па дарозе з турмы, двума знясіленымі — трэцяга, калі я душой убачыў яго, яшчэ адно палітычнае азвярэнне, яно стала для мяне апошняй кропляй, што так i адрынула ад «змагароў», хоць таксама ж i пакутнікаў...
1988; 1991
«АДНЫМ ВОКАМ»
Як сааўтара кнігі «Я з вогненнай вёскі...», які на працягу чатырох гадоў слухаў апавяданні людзей, што прайшлі праз пакуты i смерць ад куляў або ў агні i цудам ацалелі, мяне часамі раздражнялі такія, як найшырэй гуманныя, заўвагі: