* * *
I пры дачцэ-дзесяцікласніцы яшчэ ўсё маладая, толькі з прыемнай ды не лішняй паўнатой паўдзённага жаноцтва, яна была вельмі рада, што мая сустрэча з выкладчыкамі, дакладней — у большасці выкладчыцамі роднай мовы i літаратуры,— падзвіжнікамі ў наш час! —у школах сталічнай вобласці, за што яна адказвала, у чым была шчыра зацікаўлена,— удалася. Рады былі i настаўнікі, рад быў i я, а сама гаспадыня сустрэчы, развітваючыся ca мною перад усімі, пачала: «Я хачу вам нізка-нізка пакланіцца за...» Прысаромлены, я перапыніў яе: «Ну што вы, кланяцца?» I яна падхапіла іншае: «I праўда, я ўжо лепш так...» Пацалавала мяне духмяна ды горача, пад ухвальныя воплескі i смех, i пацалунак гэты чуваць на шчацэ вось ужо ці не пяты год.
* * *
Паміж снежна-беленькай марлевай — зверху i ўнізе — павязкай глядзяць вялікія, карыя, чыстыя вочы маладой медсястры. Хоць на плакат ix тут, у вочным аддзяленні клінікі, з загадным надпісам: «Такія павінны быць ва ўсіх!»
Сказаў ёй пра гэта назаўтра пасля аперацыі. Ужо з вольным, адслоненым тварам i з тымі — не тымі вачыма. Усміхнулася.
* * *
Працавітая, вечна занятая ўдава на пеней, у якое дзве каровы, пяцёра свіней, нямала курэй ды гусак, малая, з горада прывезеная ўнучка, вялікі агарод i соткі бульбы ў полі, кожнай раніцы, прывычна, спраўна падхадзіўшыся, глядзіць па каляровым тэлевізары бразільскі, як для каго, дык i бясконцы мыльны серыял з не хітрым, але ж i займальным плецівам інтрыгаў з каханнямі i здрадамі, сяброўствамі i варажнечай. Нібы малітва, багаслужба ранняя ў яе, а то часамі,— смяецца,— «і ўвечары тое самае пагляджу яшчэ раз». I паўтор не здаецца лішнім.
Бо хочацца казкі, чагосьці здалёку прыгожага, кожны дзень небудзённага.
* * *
Пазваніла з далёкай вёскі знаёмая настаўніцабеларуска. Я не адразу пазнаў яе па голасе, што яна адчула i спыталася: «Ой, вы, відаць, не пазналі, хто звоніць?!» На што я з ходу, нечакана адказаў: «Няўжо ж вы думаеце, што я не ведаю, каго люблю?..» Жаночы смех — узнагарода. Потым i жонцы сказаў пра гэты мой пераспелы флірт. Хоць тут у мяне i не ён, а шчырая павага i сімпатыя.
* * *
Вядучы маскоўскай тэлеперадачы «Человек в маске» культурна, спакойна, словам — па-сённяшняму кажучы — высокапрафесійна даводзіў сабраным у студыі некалькім сотням людзей i некалькім мільёнам тых, што бачылі гэта на сваіх экранах,— даводзіў, што прастытутка нікому не робіць зла, яна сама сабе выбрала такі лес, так зарабляе на жыццё, мае на гэта поўнае права і... гэтак далей.
А чалавек у масцы, які спрачаўся з вядучым на маральныя тэмы, ветліва папрасіў прабачэння, што перабівае, i спытаўся:
— Скажыце, а вы хацелі б, каб ваша дачка была прастытуткай?
Знячэўку ўдараны інтэлігент, з заходнім i ўсходнім ухілам, з выдатнай рускай мовай і, трэба думаць, з таксама выдатнай — у запасе — другой сусветнай мовай, англійскай, пачаў штосьці мямліць пра свабоду выбару i пра іншыя свабоды, a закончыў тым, што ён усё роўна i тады яе любіў бы... Ой, не ўсё роўна, паважаны, не!..
* * *
У дачным доме, у пакойчыку на гарышчы — на сцяне над тапчаном вясковая дзяружка, зялёныя ўзоры на белым.
У вёсцы над Шчарай, у гасцявым застоллі, спяваў калісьці на пару з галасістай настаўніцай. Паслаў ёй пасля сваю кнігу з аўтографам — «За песні». А яна прыслала гэтую саматканую «перабіранку», напісаўшы на паштоўцы — «За кнігу».
Даўні ўжо, мілы ўспамін.
* * *
— А дзякуй вам, а дзякуй!—малёкае жабрачка, прымаючы шчодрую міласціну мукою.
— Богу святому! — адказвае гаспадыня. Сціпласць правільных чалавечых паводзінаў. Народнае гэта. I маміна.
* * *
«Колькі ўжо, Богу дзякаваць, пражылося. А якое мора людзей адхлынула!..»
З гэтым я сёння прачнуўся. Калі яно ў мяне зноў жа матчына, чутае ад яе, дык яна ж мора бачыла,— як яно i на бераг ішло, як i назад адхлынала.
* * *
Вясельнаму свату, чараўніку народнага слова, якім трэба было ці нарадзіцца, ці вырабіцца такім энцыклапедыстам, часцей за ўсё ў даўнія часы непісьменным, якую трэба было мець багатую фантазію, якое ўяўленне, каб належна спраўляцца з такою процьмай прыкметаў, павер'яў, жартаў, анекдотаў, чаго працоўная вёска за свае бяспраўныя стагоддзі назапасіла!
А яшчэ ж i такая чарадзейка слова, як бабуляпавітуха,— тут ужо на адведках ды на хрысцінах.
Ды ўсё ж аднаго такога носьбіта ці адну такую носьбітку народнага багацця цяжка ўявіць праяўленага ці праяўленую поўнасцю ў адной асобе. Кожны патроху, кожнаму свая слава ў родным кутку.
* * *
Чытаць некаторых нашых філосафаў немагчыма без слоўніка,— такая процьма мудрагелістых тэрмінаў... Не памятаю, з кім я пра гэта гаварыў не вельмі даўно i хто гэта засмяяўся, што яны, тыя філосафы, i пішуць таксама па слоўніках.
* * *
Пад рэдзенькім, асцярожным дожджыкам, які нібыта i перастаў, i яшчэ ўсё цэдзіцца, я, зранку, адразу стомлена выйшаў з нашай мокрай, някошанай на паляне травы на сырую, паўзораную трактарным следам дарогу, успомніў чутае, народнае ды старэчае, i ў думках сказаў сам сабе: «Што ж, паківаемся далей!»
Пачаўся новы дзень.
* * *
Дзе тое XVI стагоддзе, дзе той цэнтральнапольскі маёнтак Чарноляс, a ў пана Яна Каханоўскага ідуць у вершах такія словы: babić, kramny, pół rzeczy. Сустракаючы ix, адпаведна кожнаму ўспамінаю, як гэта чулася мною, беручы па адным чалавечым веку, вельмі ўжо даўно, ды сярод тых людзей, якія пра такога трывала таленавітага ды багата адукаванага пачынальніка нацыянальнай літаратуры братняга народа, па сваёй бяздольнасці з пакалення ў пакаленне, i чуць не чулі, i ведаць не ведалі.
A гаварылі: «Яна ў мяне ўсіх маіх дзетак бабіла». «I сваё ж мы тчом, i ў крамным па святах ходзім». «З марозу вярнуўшыся ды місу гарачай капусты высербаць — гэта зусім непаўрэчы!..»
Вось тут i падзяліся, што чыё.
...Днямі я, чамусьці ўпершыню, падумаў пра нашу агіду побач з польскай ohyda. Хоць ты скажы: куды ж падзецца ад гэтай блізкасці моў? Ды нікуды, будзьма самі сабой. Толькі без нейкай таксама ж моды — браць без патрэбы суседскае, маючы нягоршае сваё. A ў нас, услед за słynnym ужо ўжываецца i wybitny. Адзін «старацель» (не золата, а слова) у сваіх перакладах з англійскай мовы нясе ў нашу зноў жа польскае matołek, замест прыдурка, a другі, перакладаючы з нямецкай, цягне ад палякаў gałgan, замест нягодніка... I ўсё дарма!
* * *
Гістарычная забастоўка на расійскіх чыгунках увосені 1905 года дайшла да мяне ў маленстве з матчыным смехам па той прычыне, што наш чыгуначнік бацька тады, калі забастоўка закончылася, «прыехаў пастрыжаны нагала, як галамоўза». А прыехаў ён, трэба думаць, у Загора, бо мама тады ў Адэсе не жыла, дый прыехаў ён, як яна казала, чамусьці з Пецярбурга. Цяжка мне было разабрацца з усёй тою рэвалюцыяй. Дый галоўнае тут, што пастрыжаны «як галамоўза», значэння якога пакуль што ў слоўніках не знайшоў.
* * *
«Нуда горш за каросту». Чуў такое i ў сваёй вёсцы, i ў навакольных.
У этымалагічным слоўніку Праабражэнскага так: «Нуда, нужда, нечистота; нудзіць; нужа»,— гэта бр» (беларускае). «Интересно заметить,— піша ён,— что рус. нужа, можно сказать, совсем вытеснило цел. нужда». (Цел — церковнославянский.)
Са школы помніцца, у Багушэвіча:
...I жывець сабе на волі.
Без бяды, без нужы.
* * *
Учора ўвесь дзень i сёння раніца з кнігай «Фальклор у запісах Яна Чачота i братоў Тышкевічаў». Чытаючы, не-не ды ўспамінаўся рослы, з падзюбаным воспай тварам маўклівы хлапчына з Сакольскага павета Беласточчыны — Саловіч, імя якога не запомнілася.
Дваццацёх нас, нядаўніх салдатаў польскай марской пяхоты, нямецкіх палоннікаў, у пераважнай большасці беларусаў, працавала ў вялікай памеранскай вёсцы на «арбайтскамандзе», па гаспадарах, a начавалі ў абгароджанай калючым дротам «штубе» з закратаванымі вокнамі i насланай на падлозе мятай саломе.
I вось аднойчы, калі ўжо ляжалі без агню, маўчун Саловіч раптам засмяяўся і, не сказаўшы чаго, заспяваў: «Баба Ксютка, дзед Тамаш, ой-ёй-ёй, паехалі на кірмаш, ой-ёй-ёй!..» Песня адразу прыйшлася да смаку, асабліва прыпеўнае ойканне на ўсе лады ды галасы, хто яе ведаў, а хто i не. Я, напрыклад, пачуў яе ўпершыню, нават уранні запісаў у блакноце, які захаваўся. I вось успомніў той далёкі час, тую дружную грамаду, той нечакана ды грубавата вясёлы голас сябра няволі, побач з якім я пражыў некалькі месяцаў, a запомніў так надоўга.
* * *
Апошнія дні месяца хочацца дажыць, перажыць як найхутчэй, каб спакойна, памалу пачаць новы месяц, зноў з першага дня. Як у школе калісьці, ад сшытка памятага, дзе-нідзе заплямленага, а то i з дрэннай адзнакай за нейкі ўрок ці за паводзіны, хацелася, не закончыўшы яго як след, да апошняй старонкі, перайсці да новага.
Параўнанне, можа, не зусім адпаведнае,— так мне думаецца не пра прыход любога месяца, a іменна пра мой жнівень, як быццам я сам выбраў яго для нараджэння. Калі я служыў — у рэдакцыях, у выдавецтве, у апараце Саюза пісьменнікаў,— для адпачынку найахвотней выбіраў яго. Бо i проста жнівень люблю, калі яшчэ ўсё лета, ды ўжо не толькі ў красе, але i ў багацці.
Вось пішу, а за акном, за дрэвамі, за Нёманам, недзе на лузе — дружны i доўгі клёкат адразу некалькіх буслоў, сёлета пачуты так, у харавым выкананні, упершыню. Таксама ж невыказна журботнапрыгожае сведчанне летне-перадасенняй красы.
* * *
Днямі, калі я выйшаў па малако ў пасёлак раней звычайнага, a раніца была ціха-туманная, на павароце прылясной дарогі сустрэўся чалавек. Высокі, босы, без шапкі, аброслы і... з сякерай у руцэ. Міжволі аднекуль з'явіўся страх. Мужчына сказаў мне «здрастуйця!», я яму «добры дзень!», падумалася, што мы з ім недзе бачыліся раней, a ўсё ж я, калі размінуліся, неўзабаве азірнуўся — яшчэ ад страху ад тое сякеры...
Вось яна i зараза нашага часу, са штодзённымі жахамі ў газетах, на экранах тэлевізараў, па радыё, у гутарках з сустрэчнымі.
* * *
Учора пад раніцу — навальніца з грымотамі, такі цудоўны канцэрт, а пад вечар, калі стала i зусім сонечна, пайшоў па дарозе спачатку лугавой, а потым лясной, з вялікімі лужынамі ў каляінах, якія трэба абыходзіць па высока атравянелай абочыне, месцамі чапляючыся за навіслае зверху голле або за стромкія дубцы лазняку знізу.
Добра пасля дажджліва-хмарных дзён!
* * *
Дарога, па якой шмат гадоў каля нашага дома ездзілі на луг над Нёманам выходныя гараджане, i сцежка, па якой мы з таго лугу даходзілі да ракі, так зараслі ў наступе штогадовага запусцення i ад шчодрых сёлетніх дажджоў,— дарога паміж высокіх дубоў, алешын i вязаў, а сцежка ў мокрай лагчыне, паміж высокага густота лазняку, так зараслі, што я з вялікай цяжкасцю перабрыў ,па дарозе да лугу, а перад сцежкай да ракі спыніўся стомлена...
I луг не скошаны, ды богведама ці будзе i сёлета кім-небудзь касіцца. Як запусценне, дык запусценне ва ўсім усюды!..
Перадыхнуўшы, я дабрыў да Нёмана, вышэй ад нашага ранейшага падыходу, пастаяў над нястомна быстрай вадой, тады па іншай дарозе, таксама зарослай, выйшаў на бітую, язджалую. Ногі мае ў гумовых ботах так стаміліся ад упартай заросласці зялёнага бездарожжа, што шырокая каляіна з прыбітым дажджамі i прыгладжанай аўтамабільнымі коламі пылам адчулася з палёгкай.
A ўжо на лаве з жэрдак каля чорнага кастрышча захацелася i прысесці, i пасядзець даўжэй...
* * *
Увішная гаспадыня ў полі, а на лавачцы каля хатняй сцяны, як заўсёды ўранку, бялеюць слоікі з сырадоем, тры трохлітровыя, для дачнікаў сямейных, i адзін літровік, для старое лекаркі, што летуе адна. Раніца сёння халаднаватая, толькі шэсць градусаў. Адно з тройкі пацешных кацянят — чорны каток кемліва прымасціўся да майго слоіка, бачком прытуліўшыся да цеплыні, яшчэ жывое, што я адчуў рукою.
Калі я дома расказаў пра гэта, жонка ўсміхнулася, як быццам трошкі кпліва: «Во, будзе i мініяцюра!..» А я яшчэ ў дарозе ўспомніў Аляксея Кулакоўскага, спакойнага апавядальніка, у мове крыху паслуцку сентыментальнага, які сказаў бы з пацмокваннем: «А то ж, братачка, i дэталька!..»
* * *
Дыхтоўнасць сырамятных шораў з вострым пахам дзёгцю. I здаравенны местачковы рымар Хаім, брахлівы ды нястомны гаварун. Вось ён — помніцца — выклікаў з хаты на двор, дзе мы сядзім, нярослую, рухавую, заганяную малечай жонку i загадаў:
— Малка, дай міне троху соку, міне ўжо суха шыць!..
Яна ведала з яго ранейшых жартачкаў, што гэта за сок, i таму, не маючы часу на большае, сказала толькі «Мішугінэ!» i, плюнуўшы, трушком падалася ў свае незачыненыя кухонныя дзверы, бо там ужо ёй трэба на каго-небудзь больш, чым на дварэ, пакрычаць.
А ён смяецца, задаволены. Няспешна шыючы дратвай набэдрык. На надворным стале, пры якім i я прысеў на лаве.
Усю збрую нам тады пашыў. Лейцы як быццам i цяпер у маіх руках. Такія духмяна надзейныя, як ні рвецца дахаты, застаяўшыся, наша гонкая кабыліца.
Уявілася гэта ўсё, чытаючы «Голэм» Густава Майрынка ў перакладзе з нямецкай мовы Васіля Сёмухі, якога я ўжо стаміўся хваліць, а вось жа трэба зноў.
Нізы пражскага побыту чэшскіх жыдоў. Хоць яны там не рымары ды не шаўцы ці кавалі, a рэзчыкі, гравёры ды мастакі або музыкі.
* * *
— Пагаварыць паселі? — спыніўшыся ў роснай траве, пытаюся ў трох ластавак на белай раме навонкі адчыненага акна.
А яны пакуль што ціха сядзяць, ужо не шыбуючы ў харчавальных бясконцых палётах, маючы права на адпачынак з дарослымі дзецьмі. Здаецца, што ix якраз двое такіх з пані-маткай.
* * *
У жарабячую жычку куплялася «жывое срэбра», ртуць. I не помніцца, каб хто з сямейнікаў гаварыў пра шкоднасць гэтай ртуці. Пакуль тым маленькім i рухавым шарычкам апынуцца ў жычцы, мы ix нават пакочвалі малымі, нецярплячымі пальцамі, то я, то крыху старэйшы брат на разасланым на стале шыракаватым тканым паяску. Пасля той паясок складваўся наўздоўж, з шарычкамі «жывога срэбра» ўсярэдзіне, i сшываўся, a ўжо канцы змацоўваліся на шыі жарабяці. Усё гэта рабіла мама. Яшчэ адзін брат, дзяцюк, трымаў жарабятка адной рукой пад персні, другою пад задок, a маці сшывала канцы паяска, які надоўга застанецца каляровым нашыйнікам, абручыкам ад грыўкі, што прытрымлівала яго, пад горлечка. Мама сказала свайму гаспадару: «Ну, пускай!», а тады жарабяці: «Во як табе будзе хораша!» Што жычка — ад шкоднага, зайздроснага вока, пра гэта гаварылася. Цяпер з гэтым будзе парадак! Не памятаю дакладна, можа, далейшае так i было, а можа, мне хочацца так даўявіць,— як наша кабыла, якая,— здаецца, у свежападасланым хляве — спакойна глядзела на тое абніманне-стрымліванне яе малога ды майстраванне на ягонай шыйцы, a калі яго адпусцілі i яно памкнулася храпкай пад матчын жывот, да салодкага, яна пяшчотна, стрымана за-фу-ту-ту-ка-ла.
* * *
Старому Шарыку, што прыбіўся да нас з залясной далекаватай вёскі, што ўжо i павольны, i глухаваты, i неахвотна гаўкае, нядрэнна начуецца дый днюецца пад паветкай, дзе ён ляжыць на сухім, цёгшым пясочку, нібы заслужаны дзед-гаспадар у ладнай сям'і, на спрыяльна напаленай печы. Каб жа яшчэ не назолы блохі, на якіх тут кажуць «скацукі», ад якіх не адджургацца. Часамі ён нават уцякае ад ix пад нашу вялізную ліпу, на сухі, няросны дзёран на ўзлобку яе разлеглага карнявішча.
Калі па-моднаму ўздыхнуць, дык ёсць у яго i другія праблемы. Скажам, ён вельмі баіцца грымотаў. Ціснецца, просіцца ў хату, да людзей. Так учора, калі разгрымелася, раздажджылася, калі я адчыніў дзверы глухое веранды на ганак, дзед Шарык, намоклы ад перабежкі сюды з падпаветкі, хацеў нырнуць на веранду, а там на падлозе былі разасланы шпалеры, якія нашы дзяўчаты расклалі, абклейваючы свой бакавы пакойчык. I я сабаку не пусціў. Накрычаў на яго, i ён, паслухмяна стуліўшыся, падаўся з ганка па ходніку, а пасля па суточках паміж сеткай агароджы i сцяной — на сваю «печ». Неахвотна, асуджана.