Ёсць i ў мяне такое адчуванне. Відаць, недарма я пражыў у прыродзе, у цяжкай фізічнай працы маленства i маладосць. Адтуль яны, гэтыя думкі. Хоць i шмат у мяне, як Прышвін кажа, было адхіленняў ад правільных чалавечых паводзін.
Падумаў гэта, гледзячы на сыта-зялёны, паліты адвячоркавым сонцам агарод, на яблыні, мужнага ўзросту каштан каля хаты, а за гародам-садам — на сцяну лісцянога лесу.
Мы сюды з сябрам прыехалі ў хату ягоных бацькоў, пасля вялікай, нялёгкай у спёку дарогі нам тут добра адчуць халадок, цішыню, апусціцца ў самога сябе, супакоіцца.
Свеце родны! Маіх ужо многіх няма, а мне яшчэ ўсё трэба жыць, трэба рабіць сваё.
* * *
Жыццё чалавечае — як агонь. Быў i няма. Зноў загарэлася i патухла. Зноў гарыць. I так — бясконца. Тая самая вечная, таямнічая i цудоўная з'ява.
Так думаў я ўчора, у Гомелі, неяк па-новаму не толькі зразумеўшы, але i адчуўшы гэта.
Апоўначы, калі мы з Дзімам [4] вярталіся ад яго старэнькай мамы i опыніліся каля помніка героям вайны, каб паглядзець на Вечны агонь, адчуванне тое вярнулася. Здалося нават, што, калі б пасядзеў там адзін, хоць да дня,— адчуў бы па-сапраўднаму яго паэзію — паэзію вечнай работы гарэння.
...Скромніца, работніца, так хораша спявала за святочным сталом «Ой вы, гусі», а потым — знікла трагічна, сама пажадаўшы гэтага, знікла — як патушаны агонь.
А я — праз дзевяць год, богведама дзе, на Палессі, вяртаючыся ў горад з далёкай пасекі ў рэдкіх бярозках i клёнах — я ўспамінаю яе, як жывую, за тым сямейным сталом, з тою вясёлаю песняй...
Што, мала было на свеце агню? Мала ёсць яго? Мала будзе?
Тут, з чалавекам,— не проста агонь. Больш чагосьці. Больш непаўторнага.
Мае найранейшыя творы не засталіся, не выжылі. Але ж дагэтуль засталася ў памяці радасць працы над імі.
Часамі нават нібы ўспамінаецца, што вось было ў мяне... здаецца, вельмі маленькае, ды вельмі ж ёмкае, светлае апавяданне, якое дало мне вялікую радасць стварання, дало надзею, упэўненасць, што буду пісаць. Дало, а само кудысьці прапала... Дый невядома, ці наогул было. Хоць радасць тая i ўспамінаецца як сапраўдная.
Былі ў тым апавяданні нейкія вельмі скупыя i яркія, вельмі трапныя i каштоўныя словы, куды дакладнейшыя i значнейшыя за тыя, якія ёсць у маіх ранніх надрукаваных творах. Былі? А можа не было? Можа i не... Я памятаю ix як у шчаслівым, але невыразным сне, дзе тыя словы — больш музыка, чым жывапіс. I гэтая музыка — мая першая радасць авалодвання словам — не толькі была тады, але, як вясёлае, чыстае рэха, паўтараецца часта i сёння.
Толькі ж ці часта?
Каб жа часцей!..
* * *
Над Нёманам — тры векавыя дубы. Пад першым я ляжу, гляджу на другі i на трэці. Стаіць ix тут, магутных ды прыгожых, больш, аднак, мне хапае i трох. Нават i двух,— таго, пад якім я прылёг у цяньку, дарагім пасля пыльнай, спякотнай дарогі, i бліжэйшага, на які я гляджу значна больш. На буслянку. Ёсць яна i на трэцім, далейшым дубе, нават i бусел там стаіць, нерухома, як помнічак, але на гэтую, бліжэйшую буслянку, хоць i схаваную ў густой, цёмна-зялёнай кроне, глядзіцца, лежачы, проста чамусьці лепш. Нібы чакаючы чагосьці большага, чагосьці незвычайнага.
Канчаецца ліпень. Бусляняты гэтай парою амаль зусім ужо дарослыя, толькі зблізку адрозніш ix ад бацькоў.
На дубе маім, заслоненыя лістотай, дарослыя буслы ці бусляняты стаялі нябачныя, моўчкі,— я толькі здагадваўся, што яны там ёсць.
Потым здагадка спраўдзілася. Нечаканым, велікакрылым шах-мах. Буслы ўзняліся з-за лісцяной маскіроўкі i вось — з'явіліся на блакіце. Блізка, ледзь не рукамі ix дастаць. Даўно прывычны i такі заўсёды новы цуд.
Тут я ix i пазнаў, маладых. Па дзюбах, па нагах — яшчэ не чырвоных, па тым, як яны, пакружыўшыся для размінкі над родным дубам, пачалі садзіцца на гняздо. Павіселі над ім, перабіраючы цыбамі, няўдала цэлячыся імі, каб хаця ж не міма.
А потым прыляцеў надубны гаспадар. Чырвананосы, чырвананогі, з жабай у дзюбе,— ну, проста для малюнка ў дзіцячую кніжку. На гняздо ён сеў упэўнена, адразу. I тады — апошнім доказам, што першыя два маладыя — пачулася ix нецярплівае, нават яшчэ ўсё пястотнае сіпенне.
А мне ізноў успомніўся сёлетні сакавік.
...Мы яе неслі спачатку з крутога, коўзкага ўзгорка, а потым доўга па вуліцы, над глыбокай, сцюдзёнай гразёю, над бруднай наледдзю, над раўчукамі, што мутна i весела булькалі насустрач нашаму сумнаму шэсцю.
Ёй ужо было знойдзена месца ў цясноце спрадвечных магіл, яе там засыпалі жвірам. Маю старэнькую пакутніцу сястру.
I ўвесь гэты час, пакуль мы ішлі i стаялі, звінеў у небе жаўранак. Здавалася, адзін усё, той самы ранні, што здуру прыляцеў ужо, не самому сабе, a камусьці на радасць.
Пасля быў вечар, нудота i гоман п'яных памінак, а потым ноч i раніца. Я зноў прыйшоў у гэтую хату на ўзгорку, да якое прывык за жыццё, у якой упершыню мяне не сустрэла яна, старая гаспадыня.
Прыйшоў з нечаканым i дзіўным у гэты дзень пробліскам радасці ў сэрцы i ў першым слове на парозе...
Чаго ж такая неадпаведная радасць?
Узыходзячы на круты, коўзкі ўзгорак, я — нібы хтосьці мяне штурхануў — зірнуў угару, туды, дзе побач з хатай, на агародзе, пад самыя хмары ўздымаецца змалку знаёмая, старая ліпа.
На ліпу выкінуты быў — на самую вяршыню — белы сцяг вясны: там сядзеў першы сёлетні бусел. Вельмі ранні, яшчэ не чаканы.
Я пастаяў каля плоту, шчасліва намагаючыся ўявіць ягоны шлях ад пірамідаў да нашых надрэчных лугоў.
Сашка, найменшы ўнучак мае сястры, ужо адчуў гэты вялікі цуд. Ён забаўляўся цяпер каля будкі з сабакам, натуральна шукаючы новай пацехі.
«Хлопчык, відаць, не ўявіць бусліны вырайны шлях так, як я. Куды яму з яго веданнем свету! А свежасць радасці жыцця ў мяне амаль такая ж, мусіць, як i ў яго...»
Так думалася мне, пакуль на ліпе бялела, адпачываючы, мая зусім неспадзяваная радасць.
Белы сцяг вясны...
Тады ж, адразу, адчуўшы гэта, я ўспомніў, што з'яву такую першы назваў так Міцкевіч, што, па-нашаму, па-пісьменніцкаму кажучы, гэта — чужое.
У яго толькі трохі інакш:
Во już bocian przyleciał do rodzinnej sosny
I rozpiął skrzydła białe, wczesny sztandar wiosny.
Не белы сцяг, a ранні. I не складзены так, як у гэтага, што на ліпе, а распасцёрты ў палёце.
Прыйшла вясна, а потым пачалося лета. Тыдзень за тыднем мяне непакоіў той сцяг. Ездзячы па многіх вёсках i палях, бачачы ix, буслоў, успамінаў таго, на ліпе, i дакараў сябе, што вось жа ніяк не магу адчапіцца ад думкі, дзе тут, у радасці гэтай, мае, а дзе чужое.
Гэтая думка, гэты шчымлівы клопат вярнуўся i цяпер, ліпеньскім сонечным адвячоркам.
Чаму гэта — «літаратуршчына», «кніжнасць», калі я, гледзячы на буслоў, зноў вось успамінаю Міцкевіча? Цяпер ужо не аднаго, а з Рыльскім. Яшчэ вясной, ад неспакою свайго, я перачытваў ягоны пераклад «Пана Тадэвуша»: толькі тую мясціну, дзе даецца малюнак надзвычай ранняга вяртання з выраю:
...Дочасно чорногуз на сосну прилетів,
Де вже не рік, не два гніздо його чорніло,
I крила розіп'яв, неначе прапор білий...
Акадэмік, які i ў сівай старасці мог па-малечы хвалявацца, злавіўшы от сабе акунька (я гэта бачыў тут, над Нёмнам), Максім Тадэевіч любіў навуковую дакладнасць. Да «білого прапору» ім зроблена заўвага перакладчыка:
«Паэтычная вольнасць: у сапраўднасці бусел, маючы белае тулава i шыю, крылы мае чорныя.— М. Р.»
Ха, ха!.. Прыемна ўсё-такі i ў акадэміка знайсці пралік!.. Гледзячы з-пад дуба на буслоў у палёце, знізу пад крылы, бачу: яны не белыя, як у Міцкевіча, але ж i не чорныя, як у Рыльскага. Яны чорна-белыя. Во!
Але i гэта не ўсё. I тут я не зусім арыгінальны. Станіслаў Шгань, яшчэ адзін акадэмік, польскі, у заўвагах да «Пана Тадэвуша», апраўдваючы паэта, піша:
«Крылы ў яго «распасцёртыя», г. зн. бачныя знізу, робяць уражанне белых».
Але не ў гэтым для мяне галоўнае. Далей ён кажа так:
«Падобнае акрэсленне бусла з распасцёртымі крыламі як белакрылага знаходзім мы яшчэ ў Авідзія».
Вунь ажно дзе ды калі!.. Усе яны — украінец, паляк, старажытны рымлянін — ішлі ад жыцця, вялікая паэзія заўсёды звязана з ім непарыўна, яна сама — жыццё, увекавечанае ў слове.
I нежыццёвым, непраўдзівым было б замоўчваць, як, гледзячы на тое, што я бачу сам, я i ўспамінаю сказанае — ад перажытага — іншымі, перажываючы яго па-свойму, зноў.
Клекачыце, буслы! Няхай жыве, як сонца, вечная паэзія! I тут, над нашай ракою.
1968-1971
РЭХА ЗАЎСЁДЫ CA МНОЙ
У цясноце зялёнага дворыка цвітуць белыя i чырвоныя ружы. Там, дзе ашклёныя дзверы вялікай гасцінай раскрыты на поўдзень, сонечны сёння, пасля трох дзён кастрычніцкай нягоды. Ружы гараць, як быццам i на зіму не гаснучы з тых дзён, калі гаспадар, што любіў ix, пайшоў назаўсёды з дому.
Перад уваходам у гэты дом, цяпер ужо азначаны шыльдай «Музей Уладзіслава Вранеўскага», па-вясковаму сціпла, амаль сарамліва стаяць плакучыя вербы — прыспушчанай зелянінай жалобных сцягоў. Пасаджаныя ім, пасталелыя, пасумнелыя без яго.
Адсутнасць гаспадара i разам з тым прысутнасць яго адчуваюцца тут неразлучна.
Улетку пяцьдзесят другога года апошні сакратар Талстога, В. Булгакаў, гаварыў мне ў Яснай Паляне, што i яшчэ ўсё чакае... так, падсвядома, міжволі чакае, што вось ён, Леў Мікалаевіч, пакажацца на лясной сцяжыне, падыдзе да дому i ўвойдзе... «I яшчэ ўсё чакаю...» На сорак другім годзе разлукі, як быццам не пабелены сівізною i сам, а яшчэ ўсё, як у далёкім, ужо даўно гістарычным «тады», захоплены, закаханы ў генія юнак.
Бранеўскага няма толькі дзевяты год. Веліч яго яшчэ, па-мойму, не адстаялася ў часе. Яшчэ, здаецца, ледзь што не ўчора i я сядзеў, пры добрай хатняй каве, вось тут, у гэтым кутку гасцінай, дзе не бялеў яшчэ экран, на якім ён, гаспадар. зноў i зноў, кожны дзень цяпер узнікае перад вачыма наведвальнікаў музея.
Я не абражу светлай памяці выдатнага паэта i цудоўнага чалавека, сумна згадаўшы тое, што ўсе мы, хто з ім радзей ці часцей сустракаўся, ведалі яго бяду, якая мела свае горкія прычыны... Упершыню я зблізку прыгледзеўся да Бранеўскага ў Мінску i ў Наваградку, на стагоддзі з дня смерці Міцкевіча. Спачатку я ноччу, у адзіноце, доўга гартаў яго кнігу, а потым, з сябрамі, па свежым снезе ішоў на вакзал. У святочным настроі Ад паэзіі, ужо нядрэнна мне вядомай, a ўсё яшчэ неразгадана свежай, ад сустрэчы, якая чакала нас. А першае, што мы пачулі ад нашага паважанага госця, яшчэ з падножкі вагона, былі пацешна рускія ў яго вуснах i нечакана прыкрыя словы, пад адпаведны жэст двума пальцамі, расстаўленымі на вышыню запаветнага посуду: «Я желаю стопочку водки...»
Праз два гады пасля гэтага, у той асенні вечар, калі i я, у невялікай групе польскіх i савецкіх пісьменнікаў, гасцяваў у яго, Бранеўскі быў зусім, нібы нават крыху ненатуральна ціхі нейкай зварушлівай ціхасцю. Гэтую ціхасць мне часта нагадвае адзін яго верш, а верш, у сваю чаргу, напамінае аўтара i той вечар. Адзін вядомы паэт, да сівізны нястомны крыкун i пазёр, псаваў нам ціхасць таго вечара сваімі вершамі. Крычаў ix траскуча i многа — цэлы вялікі цыкл, па карэктурных лістах. Калі ж нарэшце можна было выкарыстаць паўзу i папрасіць гаспадара таксама штосьці прачытаць, Уладзіслаў звярнуўся да жонкі:
— Вандзя, падай, калі ласка, вунь дзе той томік.
Яна прынесла, ён разгарнуў на патрэбнай старонцы, нягучна прачытаў кароткі верш, загарнуў кнігу i папрасіў паставіць яе на месца.
— Дзякую, Вандзя.
«У цягніку» — так называецца той верш. Толькi шаснаццаць радкоў. Для сябе я бяру ix у арыгінале, а перадаць другім магу, на жаль, толькі прозай. Перакажу заключную страфу:
«У сэрцы цішыня. Як жа легка яе спалохаць або атруціць. Вазьмі гэтую хвіліну ў далоні, як агеньчык, i заслані ад ветру».
На вачах у нас адбывалася так многа векапомнага, ствараліся старонкі i раздзелы гісторыі, а мы як быццам толькі зводдаль бачым гэта заўсёды, i сумна ці радасна ўздрыгваем у душы, прадчуваючы, здаецца, яшчэ большае... За вокнамі быў лістапад 1957 года, навокал яшчэ ўсё многа i гучна гаварылася пра свежы вецер у адносінах паміж нашымі краінамі i наогул. Свежы вецер бывае сцюдзёны, на ім прастуджваюцца не толькі кволыя. Мы сядзелі як людзі блізкія, якім не трэба было мяняць, падганяць на патрэбу дня свае ўзаемаадносіны. Бранеўскі, рэвалюцыйны паэт, прыгожы i нялёгкі лес якога ўсе гады бязлітасна нацягваўся на крутыя перавалы гісторыі, чалавек ужо немалады, аберагаў сваю цішыню дзеля спраў найважнейшых. Гэта была не тая цішыня, калі баязліва ці хітра вычэкваюць,— ён не хаваўся ад свежага ветру, ён тады многа ездзіў па Польшчы, многа выступаў сярод рабочых i моладзі, для большай раўнавагі духу правяраючы сябе па чытачу, несучы яму i сваю задушэўную лірыку, i палымянае слова трыбуна.
...Зноў слухаю той верш — пра цішыню. З магнітафоннай стужкі. I той, i іншыя. Да слёз урачыстае набажэнства паэзіі. Паэзіі, у якой цудоўна спалучана крынічна празрыстая, амаль зусім народная прастата i глыбіня, непераможна звязаная з жыццём, з роднай зямлёй, з лесам працоўнага чалавека. Горды, нават часамі кплівы, задорны выклік вечнага — модзе, шчырая, светлая вера, надзея, любоў i маці ix — мудрасць.
Па запісу я чую Бранеўскага ўпершыню. I мне так дзіўна чуць яго, што хоць спытайся: няўжо гэта ён сам? Так молада, так здорава гучыць яго голас, нават запісаны за некалькі лічаных месяцаў да дня, калі саркома заціснула яго да канца маладое, звонкае горла.
Пастарэлая ў сзаёй адзіноце, але нястомная ў адданасці памяці мужа i друга, пані Ванда частуе нас, «па сямейнай традыцыі», хатняй наліўкай, слівавым варэннем, чорнай кавай. Многа расказвае пра Уладзіслава, асабліва пра яго апошнія дні.
Ды мне, відаць, найбольш, назаўсёды запомніцца з яе расказаў тое, як ён чытаў свае вершы — вачыма толькі, як кнігу — амаль перад самым канцом. Правяраючы, што пакідае.
* * *
Малыя любяць дружыць з дарослымі. Дый маладыя са старэйшымі таксама. Калі ў першым выпадку больш за ўсё імпануе даросласць, хвалюе жаданне як найхутчэй вырасці самому, дык у другім выпадку, у значна старэйшага падабаюцца не толькі яго вопыт, заслугі, слава, але ж i маладосць душы, i прастата.
У тым успомняным лістападзе, калі мы гасцявалі ў Бранеўскага, мне было сорак. У параўнанні з двума найстарэйшымі сярод нас, якім было блізу па шэсцьдзесят, гэта... ва ўсякім разе не была яшчэ старасць. I блізкасцю з імі, старэйшымі, пачаткам дружбы я ганарыўся па-маладому.
Другі быў Леан Кручкоўскі.
Улетку таго ж пяцьдзесят сёмага года ён адпачываў у нас, над Нараччу. Там не было яшчэ ніякіх санаторыяў ды турысцкіх баз, i таму, каб прыняць паважанага госця належным чынам, па ўрадаваму заданию ў сасняку каля дома адпачынку мінскіх друкароў, воддаль ад яго быў збудаваны яшчэ адзін фінскі домік. Кручкоўскі пасяліўся там з жонкай i дванаццацігадовым сынам.
Буйны дзяржаўны дзеяч братняй дзяржавы, ён меў права на ўвагу з боку кіраўнікоў нашай рэспублікі, аднак не толькі ў тым, даволі раскошным доміку, але i ў звычайнай вясковай хаце ён, сапраўдны пісьменнік i просты, шчыры чалавек, адчуваў сябе добра, нармальна. Ён гасцяваў у нас, беларускіх калегаў, у адной з вясковых хат, пасля ў дачным доме з непакрытых шалёўкай ці тынкам сасновых бярвенняў. Мы многа гутарылі i на сонечным беразе возера, i ў цішыні палявой дарогі, паміж начнога аціхлага — ані шумочка — жыта. Калі я спытаўся, што ён хацеў бы, каб я пераклаў з яго твораў, ён сказаў не тое, што я спадзяваўся пачуць: назваў не славутага «Кардыяна i Хама», a «Паўлінава пер'е». Калі ён прыслаў мне потым кнігу i я прачытаў гэты «вясковы» раман, мне стала яшчэ больш зразумелай шчырасць i мудрая прастата яе аўтара.