Альбом — з польскага фронту. Там былі вельмі прыгожыя — «чыстыя», Фліс гаварыў,— здымкі разбураных гарадоў, спаленых вёсак, трупы салдатаў, жанчын, дзяцей. «Многа такіх усякіх здымкаў». Што сам гер лёйтнант здымаў, а што здымалі іншыя, ягоным апаратам. То ён, гер лёйтнант, на маршы, верхам, перад усёй сваёй батарэяй. То ён рукой каманду падае: «Агонь!» То ён пасля глядзіць, любуецца, што нарабіў. Руіны, трупы — разам з ім.
— Гэтыя здымкі,— расказаў наш мармытун, — ну, тыя, дзе i ён, Горст павялічыў, нават пяць штук пад шклом ирывёз, у рамачках такіх. I паразвешваў у хаце. Адзін дык над ложкам у Кэты, у саменькіх галавах. А яна…
— Маў-чаць! Ты… скур-вы-сын! Ты мне…
Антоні ўсхапіўся ля печкі.
— Ён тваім горам!.. Крывёю нашай!.. Сцены свае!..
Антоні ажно задыхаўся.
Мардаты Фліс, які сядзеў на нарах, асеў глыбей у салому, прыгорбіўся. Змоўк. I глядзіць на Антонія, на нас, нібыта ўпершыню адчуў, што ён — яшчэ тут, што ён — адзін супроць усіх…
Далей было, што было, калі ён зноў акрыяў,— назаўтра, наогул пасля, — a ў той вечар ён звяў i раскіс, як дзярмо. Проста гадка глядзець… Зрэшты, i потым ён не палепшаў, a толькі стаіўся. Ды гэта — пазней…
A ў тую ноч, калі ўсе ўжо спалі, а я прачнуўся, як ад штуршка, Антоні яшчэ ўсё сядзеў каля печкі. Я ўстаў i падышоў да яго. Сеў побач, на другой табурэтцы. Антоні слініў-пакурваў сваю люлечку, што ўжо, здаецца, даўно не дыміла, i пёк на распаленай да чырвані печцы бульбу, нарэзаную проста пялёсткамі.
— Бяры, Уладак, еш, — усміхнуўся ён. Зноў ранейшы — спакойны i добры.
Я маўчаў. Нават падзякаваў кіўком, узяўшы гарачы, хрусткі скрылёк.
— Табе не холадна?
«Не», — закруціў я галавой. Салгаў. Бо плечы пад ушчэнт зношанай кашуляй яшчэ падрыгвалі ад холаду, які быў за намі — навокал i ўверсе.
— Сагрэешся трохі…
Ён, мусіць, зразумеў, што я i ўстаў, i чакаю — не так сабе. I ён неўзабаве пачаў:
— Над узгалоўем… Чуў?
Я ўсё маўчаў, чакаючы.
— Ты на Аксыўскай Кэмпе быў?
— А дзе ж я быў? — азваўся я нарэшце, ледзь не злосна.
— Быў, дык i ведаеш, як было. За пару дзён да канца. Ужо зусім ні зброі, ні надзеі,ні парадку… Ноччу яшчэ ўсё кідалі жменькі людзей на ix акопы. А замену пярэдняй лініі рабілі, курчэ пячонэ, удзень, пад абстрэлам у тыл адыходзілі. Зрэшты, дзе быў той фронт, дзе той тыл? Як на смех, прыціснулі нас — такою сілай! — да мора, а тут у цябе адна вінтоўка — i на гарматы, i на самалёты. Як бога кохам, сам бачыў, як нейкі рэзервіст абцасам адбіваў затвор карабіна. Здаецца, італьянскага, ці, можа, нават рымскага яшчэ. Узброілі! Крычалі толькі: i самі магутныя, i саюзнікі… Што ж, мы, салдаты, рабілі, што маглі…
Апаўдні — так, семнаццатага — нас змянілі. Каля Пагужа. Мы там два дні праляжалі. Адступілі, як i заўсёды, пад агнём. Спыніліся на нейкім хутарку. Яблыкі елі, нават паселі чысціць зброю. А тут — на табе!.. Першы выбухнуў на раллі за плотам, другі метраў за трыццаць правей, а тады — сам ведаеш, як гэта робіцца, — абмацалі i залпамі!.. Пяць чалавек, мы дабеглі да вёскі i распаўзліся па норах. А яны па нас, курчэ пячонэ, малоцяць!.. Калі пераціхла, я — ну, усё ж старшы — выйшаў з пустога дома, пайшоў шукаць сваіх людзей. Двух сядзелі за малачарняй, а двух знайшлі мы ў пограбе, разам з цывілямі.
Спусціўся я туды адзін. Гудуць у цемры — моляцца, плачуць. Сам ведаеш — дзеці, старыя, жанчыны… Страшна. Прывык я трохі да цемры, бачу — налева ад увахода, прытуліўшыся да сырой мураванай сцяны, стаіць дзяўчынка. Малая, дробная, гадоў пяць-шэсць. Трасецца ўся i шэпча, следам за ўсімі:
— Пад тваю абарону… святая…
I шаптаць не можа — дрыжыць.
— Яворскі! Сойц!
Аказваюцца глуха, неахвотна. Сорамна. Не хочацца.
— Ану выходзь!
Дзяўчынка спалохана адсунулася ад мяне, далей у цёмнае. Відаць, я быў усё-такі страшны. А што ж — аброслы, брудны, як чорт, гранаты, каска, карабін. Як жывая, стаіць у вачах — замурзаны тварык, нлечы дрыжаць i падбародачак. А як глядзела яна!..
Так, хлопча, мы был! салдатамі. A ўсё ж баяліся i мы. Ты як? Можа, гэта i сорамна… Я асабліва баяўся артылерыі. Страшная ўлада металу над бедным, кволым целам чалавека… Курчэ пячонэ! Як часта хацелася крыкнуць: за што?.. Ну, ды гэта — не па-салдацку. Бо мы не мелі права на страх. I мы яго…
А дзяўчынка? За што па гэтай галоўцы жалезам? I па вачах, i па ручках, якія дрыжаць?.. Мяне адразу здушыла штосьці за горла, вось так — ад грудзей угару. Забыўся, што i старшы ў групе. Так, Уладак, я меў дзяўчыну, хацеў ажаніцца сёлета, хацеў мець дзяцей. Не многа — толькі б такую, як тая…
— Кася, не бойся, дурненькая, — азвалася з кута жанчына. Маці. Яна сядзела на клунку дабра, трымала на руках грудное. — Пан бог не дазволіць. I маці яго прасвятая таксама. А гэты пан — добры. Ён бароніць ад немца. Дай пану яблыка. На!..
Малая ўзяла яблыка i працягнула яго мне. Рука дрыжыць. Шапнула штосьці нячутнае.
Мне б цябе затуліць на руках, мне б цябе вынесці з гэтага пекла, а я толькі сказаў:
— Не бойся, дзяўчынка. Усё будзе добра.
Баліць душа ад гэтых слоў… I сёння, хлопча, таксама…
А тут жа ўсё, сам ведаеш, грымяць ды грымяць, ірвуцца ды рвуцца снарады. Якраз тады, калі я ўзяў яблыка i сказаў тыя словы, — вельмі блізка громам раскалоўся выбух, i ўсе мы на момант сціхлі. Я, як заўсёды, зажмурыўся, нават, здаецца, прысеў. Інстынктыўна. Дзяўчынка кінулася ад мяне з прарэзлівым крыкам:
— Ма-му-ся!..
Калі ж адспявалі — недзе над намі — асколкі, у перапынку паміж выбухамі зноў заварушылася жыццё. Зноў пачуліся словы:
— Касю, не бойся, дурная. Пан бог i маці яго прасвятая…
О, курчэ пячонэ!.. О, шваб!..
Тады я выйшаў з зямлянкі адзін. Стаў пад дрэвам, гляджу. Дзве дзеўкі вылезлі з таго самага пограба i, пакуль я сабраўся спыніць ix, пабеглі. Я крыкнуў — нават не азірнуліся. А тут — нібы спецыяльна заўважыўшы ix — снарад! Я інстынктыўна ўпаў. Віскат асколкаў, дзявочы лямант. «Ну, ёсць!» — мільганула ў маёй галаве. Ды не — абедзве яны праляцелі назад i нырнулі ў сховішча. Зноў выбух! «Намацвае! Заўважыў!..» I сталася, хлопча…
Ен такі, мусіць, заўважыў. ІПто ты хочаш — у Гдыні з акон стралялі па нас, з гарышчаў. Мясцовыя немцы. На дрэвах — у полі, у вёсках — сядзелі карэкціроўшчыкі. Ты думаеш, чаму так трапна біла ix артылерыя?..
Пограб, вядома, абрушыла. Два пападанні.
Мы ўжо хацелі пайсці адтуль, але Зыгмусь упяўся, калі аціхла: «Не, адкапаем сяброў!» Бо i людзі сабраліся, з нораў другіх павылазілі, па лапаты пайшлі.
Амаль усе ў тым пограбе был i нежывыя. I Кася — таксама… Толькі маці яе ацалела ў кутку. Нейкім цудам, як быццам на гора сваё.
Мы вынеслі малую на траву. Маці яе вывелі пад рукі. Села пры ёй. А грудное — яно ацалела таксама — жанчыны забралі.
Кася, відаць, зноў стаяла каля сцяны… Не, Уладак, я табе не скажу, як яна… Сойцу тады адарвала абедзве нагі, ён яшчэ дыхаў, калi мы яго адкапалі. Яворскага амаль што не было. А малую… Ды не!..
Калі я потым, зусім пад вечар, праходзіў там — маці яшчэ ўсё сядзела. Слата церушыла, навокал грымела, ракеты ўжо сям-там успыхвалі сцішнаватым святлом. Усіх ужо там прыбралі, забітых. А Касю жанчына ўсё не давала забраць. Яе не чапалі i не ўгаворвалі. Толькі малую прыкрылі дзяружкай.
Маці — я пастаяў там, воддаль, паглядзеў — раз-поразу адкрывала яе… разбітую галаву i ўглядалася доўга. Потым глядзела кудысьці. I на мяне, хоць i не бачыла, мусіць. I зноў на Касю… Зноў кудысьці… Дзе вораг. Дзе той бог… Такімі, хлопча, страшнымі вачыма…
Антоні змоўк.
А я ўсё чуў яго ранейшы задыханы крык:
«Ен тваім горам!.. Крывёю нашай!.. Сцены свае!..»
СОНЕЧНЫ ЗАЙЧЫК
Прадвесне.
З неба імжыць, здаецца ад пачатку свету, дождж, — дакучлівы, халодны. А навакол, колькі відаць пад шэрым каўпаком з імглы i нізкіх хмар, уся зямля належыць юнкеру, i ўся яна густа пакрыта кучкамі гною.
Мы растрасаем яго цяжкімі, васьміраговымі віламі.
Я ўжо ў іншай камандзе, у іншым маёнтку. Побач тырчыць новы вахман, новы слуп, да якога мы прывязаны тут, на варожай зямлі. Калі i як парвецца гэта прывязь — невядома. Невядома таксама, калі прасохне вопратка на стомленых касцях, калі заціхне ў галаве панурае гудзенне голаду…
I вось тады на цёмную сцяну выбягае наш Сонечны Зайчык, наша пацеха — падлетак Стась Пшэрва, гдыньскі добраахвотнік. Ён перастае трэсці гной i, успёршыся на вілы, асабліва вялікія для яго, пачынае песню.
Нямнога слоў у гэтай песні.
— Раней, калі мы жылі на Мазоўшы, — расказваў неяк Стась, — i мату ля, i татусь-нябожчык служылі ў маёнтку. I матуля спявала з батрачкамі гэтую песню. Не памятаю, як там было, бо даўно мы прыехалі ў Гдыню. Па хлеб. I там матуля спявала таксама.
Слоў у песні нямнога, ды словы — простыя i горкія, як батрацкая доля. Баляць i рукі, i ногі, баліць i душа. «Калі б табе, сонейка, прыйшлося працаваць на пана, ты не стаяла б так доўга над лесам, — зайшло б хутчэй…»
Так — у песні, а для нас нават сонца не свеціць. I ў шчырым голасе хлопца не менш, відаць, беспрасветнай тугі, чым, бывала, у песні ягонай матулі-батрачкі.
Спявае Стась не ўпершыню, a ўсё ж i цяпер мы міжвольна спыняемся трэсці.
Вахману Кумбіру — не да нашых пачуццяў. Інтарэсы юнкера — інтарэсы дзяржавы. I абаропца ix крычыць:
— Давай! Давай!
— Ага-а! Не падабаецца табе такая песня! — ажывае Стась. Ён хапае пад паху вялікія вілы, i пальцы яго пайшлі перабіраць па ix васьмі рагах, як па струнах гітары.
Прыпеўка складаецца на хаду:
Апошнія словы Стася мы пакрываем дружным рогатам.
— О, Пшэрва, Пшэрва! — прысядаючы, смачна смяецца кухар Збых.
Сымон Жарнак, здаравенны нёманскі плытагон, з асалодай сморкаецца і, абапёршыся на вілы, рагоча.
— Ёлкі зялёныя! — гаворыць ён. — Цяпер яшчэ каб закурыць!
Смяецца нават i шэры слуп, да якога мы тут прывязаны.
— Пшэрва фон, Пшэрва граф, Пшэрва міністр, — гаворыць ён.
I столькі ідыёцкай радасці на гэтай мордзе, што нам становіцца яшчэ смяшней.
Ды інтарэсы юнкера — інтарэсы «вялікага Райху». Вахман успамінае пра гэта i зноў, нібы заведзены, крычыць:
— Давай! Давай!..
Цяжкія вілы зноў пачынаюць трэсціся над шэрай раллёй, i сябар мой, Жарнак, гудзе — прыдумвае найлепшыя жаданні ўсім панам, праз якіх мы тут апынуліся.
Пра ўцёкі мы пачалі гаварыць, вядома, з першых дзён палону.
Наогул мара гэтая выказвалася ўголас, а практычны бок справы мы абмяркоўвалі па двух, па трох, i найчасцей перад сном, на саломе.
На першай арбайтскамандзе я шаптаўся з Антоніем. Ён быў беластачанін, там жыла яго маці, адна i старая. Сюды, у гэты маёнтак, мяне прывезлі ў лютым, з лагернага шпіталя, дзе я ляжаў два тыдні. Тут мне найбольш спадабаўся Сымон Жарнак: добры хлопец, дый землякі. Спалі мы побач. Ну i шапталіся. А злева ад мяне спаў ГІшэрва. Стась часамі шаптаў мне з другога боку. Пра тое ж.
— Калі я, Уладак, збіраўся на фронт, матуля дала мне вось гэты світэр. Яшчэ i браць, дурніца, не хацеў… Уладак!.. Ты спин? Як яна там цяпер, мая матуля?.. То ж я самы старэйшы ў сям'і. Антось малы яшчэ. Дзе ён i што ён заробіць!..
I прыпеўкі, i звонкі хлапечы смех знікалі некуды на ўсю ноч. Сонечны Зайчык туліўся да мяне, каб не званіць зубамі, i шаптаў:
— Уладак! Ты спіш? Добра вам, беларусам: вам ёсць куды ўцякаць. A ў Гдыні ж гітлеры таксама, як i тут.
А потым паўтаралася, як заўсёды, адно:
— Але i я таксама ўцяку. Вось паглядзіш.
— Спаў бы ты лепей, — гудзеў яму цераз мяне Жарнак.
Мы рыхтаваліся да ўцёкаў удвух з Сымонам, i толькі з ім гаварылі аб гэтым сур'ёзна.
* * *
Прыйшла вясна. Збіранне сіл завяршалася. Мы пачалі збіраць на дарогу хлеб. Сілы сабралася столькі, што нават у светлыя дні бывала цёмна ў вачах. Запасы хлеба папаўняліся за кошт гэтых сіл. Адну лустачку — мой ці Жарнакоў паёк — мы з'ядалі адразу ўранні, другая лустачка ішла ў энзэ. Парушаўся гэты парадак рэдка, — надзея на вызваленне часцей за ўсё перамагала голад.
Так прайшоў май. У палавіне чэрвеня я выпадкова пачуў, як пажылы рэзервіст Загродскі, марскі хваравіты рыбак, шаптаў маладому матросу:
— I ад мяне там, Ясь, пацалуеш каханую нашу айчызну… Прывітаеш там польскае мора…
Словам, ясна было, што збіраецца некалькі грун i кожная хоча вырвацца нершай. Пасля пачнуць пільнаваць нас яшчэ больш крута.
Ды Пшэрва, наш Сонечны Зайчык, апярэдзіў усіх.
Ён пайнюў адзін, нечакана для нас i па-блазенску непрадумана. Быццам упершыню дыхнула на яго салёным ветрам недалёкай Балтыкі, нібы здалося, як хлопчыку, які заблудзіўся на рынку, што куды ні пайдзі — усё роўна трапіш да мамы…
На нершай днёўцы хлопец не заснуў — ад радаснага хвалявання. Дзень здаўся бязлітасна i недарэчна доўгім. I Стась не выцерпеў, вылез з куста, пайшоў. Асцерагаўся, кажа, ды прыкмецілі. Даганялі — уцякаў, акружылі — пачаў адбівацца каменнем…
I вось апаўдні назаўтра яго прыгналі назад у маёнтак.
Утрох, пад наглядам старога парабка-цесляра, мы працавалі каля цыркуляркі. Частка каманды, з адным вахманам, рабіла штосьці ў садзе, а рэшта хлопцаў, з другім, пайшла ў поле.
Мы першыя ўбачылі Стася.
Яго нрыгналі два ўзброеныя вінтоўкамі малойчыкі з павязкамі гітлерюгенда. У падзёртым, укачаным мундзіры, без пілоткі, акрываўлены, Пшэрва ледзьве ішоў, a падышоўшы бліжэй, здаецца, не пазнаў нас. Праз кроў, што ўжо засохла на твары i ў растрапаных валасах.
— Дзе вахман? — спытаўся адзін з малойчыкаў.
Басаногія хлапчукі, якія ўжо аднекуль пазбягаліся, закрычалі наперабой:
— Ён у садзе! Вунь ён ідзе!
Рухавы, жоўценькі яфрэйтар Лерхе так спяшаўся выканаць свой абавязак, што не заўважыў нават як два маладыя героі тылу прывіталі яго, заядла ўзняўшы правыя рукі. Яфрэйтар на хаду зняў з рэменя карабін i сподбегу ўдарыў Стася прыкладам у грудзі. Хлопец хіснуўся i, ступіўшы два крокі назад, асеў. Абодва малойчыкі з візгам пачалі таўчы яго нагамі,— i хочучы падняць i разам з тым не даючы падняцца…
Затым пачулася траскатня матацыкла. Ехаў аконам.
Ен паспяваў адразу ўсюды. Уладанні юнкера распасціраліся ва ўсе канцы далека ад двара. I кожнай групе батракоў ці палонных, што працавалі ў полі, па некалькі разоў на дзень чуваць быў матацыкл. Калі ж ён заціхаў, гэта азначала, што аконам глядзіць у бінокль, шукаючы ці проста гультаёў, ці сабатажнікаў. Хадзіў i ездзіў ён заўсёды з кульбай. Клыпач, якога Пшэрва ахрысціў Гуляйнагой.
Цяпер, спыніўшыся каля нас, Гуляйнага сігануў з матацыкла i ўзяў сваю кульбу за другі канец…
Гэтага было ўжо цераз край.
Я падскочыў да аконама якраз тады, калі ён замахну ўся. Не ведаю, як гэта атрымалася, — можа, таму, што ён ад нечаканасці сумеўся, — але выхапіць кульбу з ягоных рук я паспеў. Пасля нехта збіў мяне з ног, ззаду ўдарыўшы па галаве, відаць, прыкладам, i ўстаць самому мне не давялося…
Больш за ўсё балела, здаецца, тое, што два нашы сябры — Карповіч i маленькі, набожны Цыдзік — не кінуліся на дапамогу. Уявіў сабе нават ад злосці, а можа, i ўбачыў, што белабрысы Карповіч яшчэ ўсё разважае, ці варта ўмешвацца, a Цыдзік трасецца i шэпча нешта сваёй «вастрабрамскай»…
Пад вечар — «ліквідаваць паўстанне» — прыехаў обер-лейтэнант з трыма салдатамі.
Мяне i Пшэрву паставілі да сцяны. На вачах у сяброў. Скаваныя камандай «смірна», яны моўчкі глядзелі на нас — два шэрагі па дзевяць чалавек. Мы не бачылі ix: перад намі была толькі цагляная сцяна канюшні, а пад нагамі, на жвіры, — рэдкая, маленькая трава i таксама тут нярослыя лісты лапухоў. Апошнюю сувязь з роднай хатай — пацёрты блакнот з трыма фотаздымкамі (пісем яшчэ не было) — забраў з кішэні прыезджы салдат. Тры шэрыя, бязмоўныя істоты ў касках, насаджаных нізка на вочы, — яны стаялі за намі. «Нашы» кулі былі ўжо загнаны ў патроннікі.