Бывала, у царкве ты крадком кiдала позiркi ў мой бок, i ўспамiн пра гэтыя абеднi звязваецца ў мяне з цудоўным адкрыццём, да якога я тады прыйшоў: я магу зацiкавiць, магу падабацца, магу хваляваць дзявочае сэрца. Маё каханне, як мне здавалася, злiвалася з тваiм каханнем да мяне. Ды што там мае перажываннi!.. Яны, бадай, нiякага значэння не мелi. Самае галоўнае было ў тым, што я верыў у тваё каханне. Як у люстэрку адбiваўся мой вобраз у дзявочай душы, i адбiтак гэты не адштурхоўваў яе ад сябе... Якое шчасце! Якая радасць! Уся мая iстота расцвiла. Нiколi не змагу я забыцца, як пад тваiм цёплым позiркам адтаваў лёд, што скоўваў маю душу, i ў ёй нараджалiся жыватворныя крынiцы трапяткой пяшчоты i чыстага кахання. Самыя звычайныя прыкметы тваёй увагi - поцiск рукi, кветка памiж старонак у кнiзе, - усё захапляла i хвалявала мяне, усё было для мяне новым.
I толькi мая мама нiчога не мела ад гэтага майго адраджэння. Я адчуваў, з якой варожасцю глядзiць яна на маю яшчэ не зусiм акрэсленую задуму, на маю нясмелую мару, якую я i сам лiчыў вар'яцкай. Я злаваўся на маму, што яна не падзяляе маёй радасцi. "Няўжо ты не бачыш, што гэтая сямейка хоча завабiць цябе ў пастку?" - паўтарала яна, не ведаючы пра тое, што сама можа растаптаць маё светлае пачуццё. Нарэшце я спадабаўся дзяўчыне!.. Так, на свеце ёсць дзяўчына, якой я спадабаўся!.. Можа, нават яна захоча выйсцi за мяне замуж!.. Я верыў у гэта насуперак мацi i яе падазронасцi. Турбавала, непакоiла, апякала толькi адно: цi захочуць твае багатыя арыстакратычныя бацькi параднiцца з нашай сям'ёй?.. Як жа я бунтаваў тады супраць мамы за тое, што яна магла перакрэслiць усе мае надзеi!..
I ўсё ж мама навяла даведкi пра фiнансавы стан вашай сям'i: патрэбныя сувязi, дзякуй Богу, у яе былi амаль ва ўсiх асноўных банках. Радасць мая была бязмежнай, калi мацi мусiла прызнаць: фiрма Фандадэж, нягледзячы на некаторыя часовыя цяжкасцi, карыстаецца вялiкiм даверам i з ёю лiчацца самыя салiдныя ўстановы. "Яны маюць шалёныя грошы, - гаварыла мама, - але занадта ўжо шыкуюць. Усё трацяць на коней, на экiпажы, на чэлядзь. Не каб адкласцi, зберагчы, сэканомiць, а так... кiдаюцца грашыма, абы пускаць пыл у вочы..."
Звесткi, атрыманыя з банкаў, канчаткова пераканалi мяне, што прыйшла пара майго шчасця. Цяпер у мяне быў доказ бескарыслiвасцi тваiх блiзкiх: яны ўсмiхаюцца мне не таму, што хочуць мець нейкую выгаду ад мяне, а таму, што iм прыемна са мной. I нечакана мне здалося натуральным, што я магу падабацца ўсiм людзям, усiм без выключэння. Нам з табой дазвалялi разам бываць вечарамi, шпацыраваць па прыгожых алеях парка. Як крыўдна i балюча, што ў пачатку жыцця, калi чалавеку выпадае трохi шчасця, нiхто не папярэдзiць, нiхто не скажа яму: "Можа, ты дажывеш i да ста гадоў, але не зведаеш ужо нiколi больш радасцi, акрамя вось гэтых хуткаплынных дзён. Дык радуйся, цешся, пi да дна сваё шчасце, - больш рабiць гэта табе ўжо не давядзецца. Сустрэлася на тваёй пуцявiне крынiчка шчасця - помнi: яна першая i апошняя. Спатоль сваю смагу раз i назаўсёды, бо не пiць табе з яе больш нiколi..."
А я, наадварот, тады пераконваў сябе, што гэта толькi пачатак доўгага светлага жыцця, напоўненага радасцю i шчасцем. Як жа я не цанiў тых вечароў, калi мы з табой нерухома сядзелi на паркавай лаўцы пад дрымотнымi шатамi дрэў!..
Але ўжо i тады былi невыразныя прыкметы бяды, толькi я iх не ўмеў разгадаць. Помнiш тую цёмную ноч, калi мы сядзелi з табой на лаўцы ля дарогi, што вядзе да водалячэбнiцы ў горы? Раптам, без дай прычыны, ты горка заплакала. Як цяпер помню я пах тваiх шчок, па якiх сцякалi гарачыя слёзы, слёзы невядомай мне трывогi. Я думаў, што ты плачаш ад шчасця. Праз сваю маладосць iнакш я i не мог растлумачыць сабе гэтых слёз. Праўда, ты яшчэ i супакоiла мяне: "Нiчога, нiчога, гэта таму, што я побач з вамi..."
I ты не ашуквала мяне, манюка! Ты сапраўды плакала таму, што была побач са мной, а не побач з другiм, чыё iмя сарвалася з тваiх вуснаў праз некалькi месяцаў вось у гэтым пакоi, дзе я цяпер пiшу сваёй старэчай рукой. А вакол мяне - мая мiлая сямейка, якая толькi i чакае моманту паклiкаць святара i рынуцца да маiх грошай.
Але што мог я падазраваць у той вечар? Я быў на вяршынi шчасця i тулiўся да твайго пляча, да тваёй тоненькай шыйкi i ўдыхаў у сябе свежы, чысты водар, якi iшоў ад маёй маленькай пакутнiцы. Цёплая вiльготная пiрэнейская ноч пахла мокрай травой, мятай i... табой. На плошчы каля водалячэбнiцы лiхтары высвечвалi лiсце старых лiп. Стары ангелец з нашага атэля лавiў сачком начных матылёў, якiя зляталiся на святло. Ты сказала мне: "Дайце, калi ласка, насавую хустачку..." Я выцер твае слёзы i схаваў насоўку сабе за пазуху.
Я стаў зусiм iншым чалавекам. Iншым чалавекам - i гэтым усё будзе сказана. Светлы прамень надзеi i шчасця дакрануўся да мяне. Я адчуваў гэта па позiрках жанчын. Пасля таго вечара, пасля тваiх слёз я не сумняваўся ў гэтым. А колькi пасля было вечароў, калi ты ўся свяцiлася радасцю, даверлiва брала мяне за руку i прыцiскалася да мяне. Магчыма, я надта хутка iшоў да свайго шчасця, i ты задыхалася, не паспявала за мной. Але я быў цнатлiвым жанiхом. Ты абудзiла ў маёй iстоце ўсе пачуццi, i нiколi ў мяне не ўзнiкала спакуслiвая думка, што можна злоўжыць даверам да мяне тваiх бацькоў. Тым больш не магло мне прыйсцi ў галаву, што за гэтым даверам хаваецца разлiк.
Так, я быў iншым чалавекам. I вось аднойчы... З той пары мiнула сорак гадоў, i я нарэшце магу табе ў гэтым прызнацца. Вядома, не дзеля таго, каб зрабiць табе прыемнае. Дык вось, гэта здарылася па дарозе ў далiну Лiлей. Мы iшлi пешшу. У рэчцы цурчала вада. У руцэ ў мяне была сцяблiнка палявога кропу. Унiзе, пад намi ўжо змяркалася, а на вяршынях яшчэ ззяў сонечны бляск... I раптам мяне ахапiла вострае адчуванне, не - амаль фiзiчная ўпэўненасць, што iснуе нейкi iншы свет, iснуе рэальна, канкрэтна, але мы ведаем, бачым толькi цень яго...
Гэтае адчуванне прыйшло да мяне толькi на адно iмгненне, i за ўсё маё сумнае жыццё больш нiколi не паўтаралася. Але сама незвычайнасць гэтага пачуцця надавала яму яшчэ большую значнасць у маiх вачах. I таму пазней, калi рэлiгiйныя спрэчкi пачалi раз'ядаць нашы з табой адносiны, я заўсёды адганяў ад сябе ўспамiн пра гэта. Я хацеў табе прызнацца, што... Аднак не прыйшоў яшчэ час гаварыць пра гэта.
Не варта ўспамiнаць пра нашы заручыны. Аднойчы вечарам мы сталi жанiхом i нявестай, i адбылося гэта неяк без майго жадання. Здаецца, ты зразумела мае словы зусiм не так, як я хацеў, i раптам я аказаўся звязаным з табой. Доўга не мог я апомнiцца ад такой нечаканасцi. Не трэба пра гэта ўспамiнаць. I ўсе ж ёсць тут адна непрыемная рэч, пра якую я прымушаю сябе сказаць. Ты адразу паставiла мне сваю першую ўмову: "дзеля згоды i спакою" ты адмовiлася весцi агульную гаспадарку з маёй мацi i нават жыць з ёю ў адным доме. Гэта было сказана цвёрда, i нi ты, нi твае бацькi не збiралiся нi ў чым саступаць.
Дзiўна... Столькi гадоў прайшло, а я да драбнiц помню тую размову з мамай у душным нумары гатэля. Акно было адчынена. Праз занавескi прабiвалiся сонечныя промнi, у якiх iскрылiся залатыя пылiнкi. З вулiцы даносiлiся цiхiя гукi званочкаў i мелодыя цiрольскай песнi. Ад спёкi ў мамы разбалелася галава, i яна ў спаднiцы i кофтачцы ляжала на канапе (яна нiколi не ведала, што такое пеньюар, халат, капот).
Я выкарыстаў момант, калi мама загаварыла, як мы будзем жыць пасля вяселля: яна збiралася аддаць нам увесь першы паверх, а сабе пакiнуць толькi адзiн пакойчык на чацвертым паверсе...
"Паслухай, мама... Iза думае, што лепш было б..." Выкладаючы свае планы (твае планы), я крадком пазiраў на мiлы старэчы твар i сарамлiва адводзiў вочы. А яна ўсё церабiла хворымi распухлымi пальцамi аборку на кофтачцы. Лепш бы яна з чым-небудзь не пагадзiлася, пачала спрачацца!.. Я тады ведаў бы, што мне рабiць. А яна маўчала. I яе маўчанне было для мяне горш за ўсе пакуты.
Яна не паказвала выгляду, што пакрыўдзiлася цi нават здзiвiлася... Нарэшце мама загаварыла, падбiраючы словы, каб пераканаць мяне, што яна даўно ведала пра нашу разлуку i што ў гэтым няма нiчога незвычайнага.
- Амаль круглы год я буду жыць у Арынi, - сказала яна. - Там мне найбольш падабаецца, а вам пакiну Калез. Зробiм у Арынi прыбудову на тры пакоi, i мне гэтага уга як хопiць. Дый каштаваць няшмат будзе. Канешне, грошай шкада, бо праз год мяне ўжо, можа, i на гэтым свеце не будзе. Але нiчога, табе застанецца. Будзеш некалi прыязджаць на паляванне. Там шмат дзiкiх галубоў. Праўда, ты не заядлы паляўнiчы, але ж у цябе пойдуць дзецi, мо яны..."
Божа, як далёка зайшла мая няўдзячнасць, а мацярынская любоў была бясконцая!.. Я праганяў маму з наседжанага месца - яна пакорлiва згаджалася... Усiм магла ахвяраваць гэтая жанчына дзеля майго шчасця! Але, - помнiш, Iза, пасля гэтай цяжкай размовы вечарам ты спыталася ў мяне:
- Што з вашай мамай? Ёй нездаровiцца?
Назаўтра мама паправiлася i выглядала як i заўсёды. З Бардо прыехаў твой бацька са старэйшай дачкой i зяцем. Яны ўжо ведалi пра нашы заручыны i разглядалi мяне з галавы да ног. Мне здавалася, што я чую iх галасы: "Ну, як, па-твойму, можна з гэтым тыпам выйсцi да прыстойных людзей?.. Пра мацi няма нават i гаворкi..." Нiколi не забудуся, як здзiвiла мяне твая сястра Мары-Луiза. Вы звалi яе Марынетай. Яна была старэйшая за цябе, а выглядала маладзейшай - зграбная, танюсенькая, з доўгай шыйкай, з пышнай прычоскай i яшчэ зусiм дзiцячымi вачыма. Стары муж, барон Фiлiпо, за якога яе выпхнуў замуж бацька, здаўся мне брыдкiм i непрыемным. Але пасля яго смерцi я часта думаў, што гэта быў адзiн з самых няшчасных людзей, якiх мне давялося ведаць. Якiх толькi пакут не прымаў на сябе гэты чалавек, каб прымусiць маладую жонку забыцца, што яму пайшоў ужо сёмы дзесятак. Гарсэт моцна зацiскаў яго цела, i здавалася, барон вось-вось задыхнецца. Высокi накрухмалены каўнер прыхоўваў абвiслыя шчокi i складкi на падбародку. Нафарбаваныя вусы i бакенбарды толькi падкрэслiвалi старэчую бледнасць яго змарнелага твару. Ён амаль не слухаў, пра што мы гаварылi, а ўвесь час усё мерыўся зiрнуць на сябе ў люстэрка, i калi яму гэта ўдавалася, успомнi, як мы хiхiкалi, гледзячы, з якой заклапочанасцю i трывогай гэты бядак ацэньваў сваё адлюстраванне. Устаўныя скiвiцы не давалi яму ўсмiхацца, i на ягоным твары заўсёды ляжала адзнака суровасцi i засяроджанасцi. Мы заўважылi таксама, як далiкатна i асцярожна надзяваў ён свой цылiндр, каб не парушыць мудрагелiста зачасанай пасмы валасоў, што цягнулася ад патылiцы i разбягалася па лысай галаве рэдкiмi струменьчыкамi, нiбы дэльта плыткай рачулкi.
Твой бацька быў яго аднагодкам, але, нягледзячы на сiвую бараду, лысiну i тоўсты жывот, яшчэ падабаўся жанчынам i часам карыстаўся гэтым пры наладжваннi дзелавых кантактаў. Толькi мая мацi дала яму рашучы адпор. Магчыма, што ўдар, нанесены мной напярэдаднi, зрабiў яе яшчэ больш незгаворлiвай i цвёрдай. Мацi аспрэчвала кожны пункт шлюбнага дагавору, нiбы гаворка iшла пра гандлёвае пагадненне цi пра дагавор на арэнду зямлi. Я рабiў выгляд, што злуюся, не згаджаюся з мамай, а ў глыбiнi душы радаваўся, што яна так стойка баронiць мае iнтарэсы. I калi сёння мая маёмасць строга адмежавана ад тваёй, i вы не маеце нiякай улады нада мною, то гэтым я абавязаны толькi маме. Гэта яна тады настойвала, каб памiж мною i табой быў зроблены самы дакладны падзел маёмасцi, нiбы я быў наiўнай дзяўчынай, якая адважылася выйсцi замуж за несусветнага п'янюгу.
Твае бацькi пагадзiлiся з гэтым патрабаваннем, i я супакоiўся: значыць, яны трымалiся за мяне, даражылi мною, бо лiчылiся з тваiм каханнем да мяне.
Мама i слухаць не хацела, каб твой пасаг выплочваўся рэнтай, i дамагалася, каб далi яго адразу грашыма або нерухомай маёмасцю. "Яны мне тыцкаюць гэтым баронам Фiлiпо, - гаварыла яна, - якi ўзяў старэйшую без адзiнага франка. Во куды загнулi! Каб такi стары чорт ды яшчэ пасаг патрабаваў! Няхай радуецца, што адхапiў такую маладзiцу! Ну, а з намi так справа не пойдзе. Яны думалi, я надта буду радавацца, што параднюся з iмi... Дрэнна яны мяне ведаюць..."
А мы, "галубкi", толькi прытваралiся, што нас гэтая спрэчка зусiм не цiкавiць. Па-мойму, ты верыла ў вопыт свайго бацькi, а я - у мамiну разважлiвасць i асцярожнасць. Хто яго ведае, а можа, мы з табой тады яшчэ не зусiм разумелi, што значыць мець добрыя грошы?..
Не, выбачай, Я, можа, залiшне суровы. Грошы ты заўсёды любiла толькi дзеля дзяцей. Ты, бадай, i мяне магла б забiць дзеля ўзбагачэння тваiх дзетак, а не дзеля сябе, бо iм ты аддала б i апошнi кавалак хлеба.
А я вось... я люблю грошы, мне з iмi спакайней. I я не баюся пра гэта гаварыць. Пакуль я буду гаспадаром свайго багацця, вы нiчога мне не зробiце. Ты вось усё паўтараеш мне: "Нам з табой ужо так мала трэба..." Якая памылка! Старога лiчаць за чалавека толькi да таго часу, пакуль у яго ёсць грошы. Як толькi грошы знiкаюць, яго выкiдаюць як непатрэбны хлам. У нас толькi адзiн выбар: або ты апынешся ў багадзельнi, або будзеш трымацца за сваё багацце. Гэта ж не выдумкi - гэтыя страшныя выпадкi ў сялянскiх сем'ях: маладыя выцягнуць са старых усё да капейкi, абяруць да нiткi, а потым голадам iх мораць, каб хутчэй са свету зжыць. А колькi разоў прыкмячаў я падобнае i ў заможных буржуазных сем'ях! Праўда, тут дзейнiчаюць больш тонка i захоўваюць некаторую прыстойнасць. Ну дык вось, я баюся страцiць багацце. I мне ўсё здаецца, што мала ў мяне яшчэ золата, трэба яшчэ, яшчэ... Вас золата цягне да сябе, вабiць, а мяне яно ахоўвае i баронiць.