Я трымаўся спакойна i маўчаў, каб не перапыняць цябе. А ты ўсё даказвала мне, што наша каханне было наканавана самым Богам.
- Я пакахала цябе з першага позiрку. Я многа малiлася ў Лурдзе i, калi ўбачыла цябе - адразу зразумела: Бог пачуў мае малiтвы...
Ты i не здагадвалася, якiм болем аддавалiся ўва мне гэтыя словы. Нават бязбожнiкi маюць больш узвышанае ўяўленне пра рэлiгiю, чым ты - веруючая. Кожны бязбожнiк абурыцца, калi давядзецца, з якiмi нiзкiмi, карыслiвымi просьбамi звярталася ты да Бога, да свайго бацькi нябеснага. Але што мне да таго? З тваiх слоў выходзiла, што твая мацi i ты накiнулiся на першага стрэчнага жанiха i падлавiлi яго на кручок.
Вось тады я i зразумеў, якiм недарэчным быў наш шлюб. Адбыўся ён толькi таму, што на тваю паважаную мацi найшло нейкае вар'яцтва, якiм яна заразiла i бацьку, i цябе... Ты мне расказала, што барон Фiлiпо нават пагражаў адрачыся ад цябе, калi ты выйдзеш за мяне замуж. Атрымлiваецца так, што ў той час, калi мы пасмейвалiся з барона ў Люшоне, гэты чалавек рабiў усё магчымае, каб схiлiць Фандадэжаў да разрыву са мной.
- Ды толькi дарэмна ён стараўся. Я пакахала цябе, рашэнне маё было цвёрдае, i я не шкадую пра гэта...
Я маўчаў, слухаў i не перабiваў цябе. А ты ўсё пераконвала мяне, што не было б табе шчасця з гэтым Рудольфам. Занадта ён быў прыгожы, ды i кахаць не ўмеў, а толькi паблажлiва дазваляў, каб кахалi яго. Любая жанчына магла адабраць яго ў цябе. I ты не заўважала, што нават голас твой мяняўся, калi ты вымаўляла яго iмя: звычайна голас у цябе трохi сухаваты, а тут раптам з'яўлялiся такiя пяшчотныя, трапяткiя ноткi, нiбы з тваiх грудзей iрвалiся на волю ўсхваляваныя любоўныя ўздыхi.
Выходзiць, не ашчаслiвiў бы цябе твой Рудольф, таму што быў прыгожы, абаяльны i падабаўся жанчынам. Iнакш кажучы, ты вырашыла шукаць шчасця са мною, бо са мною табе было прасцей, спакайней: хто паквапiцца на такога панурага, нецiкавага тыпа. "У Рудольфа былi, - казала ты, - нязносныя звычкi, як i ў многiх маладых гуляк, што вучылiся ў Кембрыджы i нахапалiся ангельскiх манер". Дык няўжо ты аддала перавагу мужыку, якi не можа выбраць тканiны на касцюм, завязаць гальштука, не займаецца спортам, не ўмее далiкатна i дыпламатычна размаўляць, не ведае, як жыць прыгожа i весела? Не, ты выбрала гэтага няшчаснага маладога чалавека толькi таму, што ён трапiў табе на вочы якраз тады, калi мацi ўбiла сабе i табе ў галаву, што "немагчыма выдаць замуж гэтую дачку", i так вымучыла цябе, што ты не магла больш чакаць... Да таго ж у жанiха было дастаткова грошай, каб апраўдаць гэты шлюб у вачах "прыстойных людзей".
Я маўчаў i слухаў, ледзьве стрымлiваючы сябе, сцiскаў кулакi, кусаў губы. I нават цяпер, калi я сам сабе раблюся агiдным i страшным, калi я праклiнаю сваё цела i душу, думкi мае заўсёды вяртаюцца ў той далёкi 1885 год. Мне ўспамiнаецца той дваццацiтрохгадовы юнак, няшчасны муж, якi амаль у непрытомнасцi прыцiскаў да грудзей рукi, нiбы хацеў задушыць у сабе сваё маладое каханне.
Я ўвесь дрыжаў. Ты заўважыла гэта i спыталася:
- Табе холадна, Луi?
- Нешта i праўда ў нас халаднавата...
- Паслухай, а ты мяне не раўнуеш? Гэта было б зусiм недарэчна.
Я супакоiў цябе, што не збiраюся раўнаваць, i я не ашукваў цябе. Але хiба ты магла зразумець, што драма мая была зусiм не ў рэўнасцi?
Ты i думаць не думала, якую глыбокую рану зрабiла мне, але маё маўчанне цябе занепакоiла. У начной цемры твая рука працягнулася да мяне, пагладзiла мой лоб, твар. Дарэмна ты спадзявалася, што шчокi мае будуць вiльготныя ад слёз, але, хто ведае, можа, тады твая рука i не пазнала знаёмых рыс на маiм суровым твары. Я моцна сцiснуў зубы i ўвесь акамянеў. Ты спалохалася. Ты хацела запалiць свечку. Перагнулася цераз мяне i нiяк не магла намацаць запалкi на начным столiку. А я задыхаўся пад тваiм ненавiсным целам.
- Што з табой? Толькi не маўчы, не палохай мяне!
Я прыкiнуўся здзiўленым i сказаў, што нiчога са мной не здарылася i ты дарэмна турбуешся.
- Ах, дурненькi ты мой! Як жа ты мяне напалохаў! Ну, я тушу свечку. Давай спаць...
Ты хутка задрамала, а я доўга глядзеў, як нараджаецца свiтанак, першая ранiца майго новага жыцця. На чарапiчным даху шчабяталi ластаўкi. Нехта прайшоў па двары, моцна грукаючы ботамi. Усё, што я чую цяпер, праз сорак пяць гадоў, я чуў i тады: спеў пеўняў, меладычныя гукi царкоўнага звону, працяжныя гудкi таварнага цягнiка... I сёння ўдыхаю я той самы пах, што i тады: пах паленай травы, што даносiў вецер з далёкiх ландаў... Раптам я ўскочыў з пасцелi.
- Iза, помнiш, ты плакала, калi мы сядзелi на лаўцы ў Баньеры? Гэта таму, што ты страцiла Рудольфа?
Ты маўчала, i я схапiў цябе за руку. Амаль са звярыным стогнам ты вырвалася ад мяне. Потым ты павярнулася на бок. Ты моцна спала. Увесь твой твар утапiўся ў прыгожых доўгiх валасах. Ранiшнi халадок напоўнiў пакой. Ты нацягнула на сябе скамечаную прасцiну i скруцiлася ў клубочак. Так спяць маладыя звяркi. Навошта было трывожыць твой спакойны дзiцячы сон? Тое, што я хацеў пачуць, я ўжо ведаў. Хiба не так?
Я цiхенька падышоў да шафы з люстэркам i пачаў пiльна ўглядацца ў сябе. Перада мною стаяў зусiм iншы чалавек. Чаму iншы? Я зноў стаў самiм сабой тым, каго нiхто на свеце не любiў i не шкадаваў... Вялiкай мужыцкай рукой правёў я па твары, на якiм ужо цямнелася калючае шчацiнне...
Я моўчкi апрануўся i выйшаў у сад. Мама ўжо была на алеi ружаў. Яна заўжды ўставала разам са слугамi. Мама ўсмiхнулася мне:
- Што, захацелася прайсцiся ў халадку. Сёння то ўжо будзе горача. У восем гадзiн трэба пазачыняць аканiцы...
Я пацалаваў яе з нейкай асаблiвай пяшчотай, i мама цiха сказала:
- Дарагi ты мой...
Сэрца маё (ты, напэўна, здзiвiшся, што я гавару пра сэрца) разрывалася ад шчымлiвага болю... Як жа мне хацелася пра ўсё расказаць маме... Словы самi прасiлiся на вусны... Але як пачаць? А цi зразумее мяне мая бедная мама? Маўчаць намнога лягчэй, прасцей, i гэтай спакусе я паддаваўся заўсёды.
Я спусцiўся да тэрасы. Над вiнаграднiкамi ледзь-ледзь вырысоўвалiся сiлуэты пладовых дрэў. Пагоркi нiбы плячом прыўзнiмалi заслону туману. Перада мной, як жывая iстота, узвышалася царква са званiцай. Ты вось усiм паўтараеш, што я нiчога не разумею ў такiх рэчах... А ў тую хвiлiну мне адкрылася, што чалавеку, жыццё ў якога паламалася, трэба абавязкова шукаць прычыну i сэнс сваёй трагедыi, i што галоўныя падзеi нашага жыцця, асаблiва тыя, якiя датычаць сэрца нашага, пасланы нам з патаемным запаветам, i трэба толькi ўмець прачытаць, разгадаць яго... Што ж, былi ў маiм жыццi часiны, калi я мог спасцiгнуць такiя таямнiцы, i гэта павiнна было зблiзiць мяне з табою. Зрэшты, у тую ранiцу хваляванне маё было нядоўгае... Помню, як я вярнуўся дадому. Яшчэ не было i васьмi, а сонца ўжо няўмольна палiла. Ты стаяла ля акна i, нахiлiўшы галаву, прытрымлiвала адной рукой свае распушчаныя валасы, а другой расчэсвала iх шчоткай. Ты не бачыла мяне. Я спынiўся i паглядзеў на цябе з такой нянавiсцю, што i сёння, здаецца, у роце ў мяне горыч той нянавiсцi.
Я ўбег у свой кабiнет, адамкнуў шуфляду, дзе ляжала скамечаная хустачка... Тая, якой выцiраў я твае слёзы i як дурань хаваў з таго часу. Я ўзяў насоўку, прывязаў да яе камень, нiбы да шыi жывога сабакi, якога сабраўся ўтапiць, i кiнуў яе ў сажалку.
V
I з таго дня пачалася эра вялiкага маўчання, якая цягнецца ўжо пятае дзесяцiгоддзе. Вонкава нiчога не змянiлася ў нашым жыццi. Усё як быццам iшло па-ранейшаму. Не перапынялася i наша цялесная блiзкасць, толькi ў нашых абдымках ужо не паўставала перад намi здань Рудольфа, i ты нiколi не паўтарала больш гэтага небяспечнага iмя. Што ж, ён ужо адведаў нас i зрабiў сваю справу - падарваў наша шчасце. А цяпер заставалася толькi маўчаць i чакаць новых пакут...
Можа, ты i папракала сябе за тую споведзь. Наўрад цi надавала ты свайму прызнанню нейкае асаблiвае значэнне. Проста ты падумала, што будзе разумней не ўпамiнаць больш гэтага iмя. Не ведаю, можа, ты не заўважала, што мы ўжо не шапталiся, як раней, начамi. Скончылiся нашы доўгiя размовы. Мы ўзважвалi цяпер кожнае слова i абое трымалiся насцярожана.
Ноччу я часта прачынаўся - боль i крыўда будзiлi мяне. "Усё... I нiкуды цяпер не вырвацца... Спрытна ж ты мяне падлавiла", - думаў я. Мне часам уяўлялася, як я ўстрою табе сцэну. Вось я груба трасу, буджу цябе, скiдаю з пасцелi. А ты крычыш: "Не, я не ашуквала цябе, клянуся, я пакахала цябе!.."
Пакахала... Цяпер то я ведаю тваё каханне... I як жа лёгка, аказваецца, пераканаць свайго партнёра! Варта толькi прытварыцца... А я ж не пачвара. Любая дзяўчына, якая шчыра пакахала б мяне, магла б зрабiць са мной усё, што захацела б.
Бывала, я стагнаў ад свайго бяссiлля, а ты i не прачыналася.
Твая першая цяжарнасць зняла ўсялякую патрэбу высвятляць нашы адносiны, i яны паступова змянiлiся. Ты зацяжарыла перад зборам вiнаграду. Мы вярнулiся ў горад. Цяжарнасць тваю зберагчы не ўдалося: атрымаўся выкiдыш. Некалькi тыдняў давялося табе праляжаць у пасцелi. Вясной ты зноў зацяжарала. Як мы цябе бераглi тады!.. I вось пайшлi гады, калi ты зачынала, нараджала, хварэла, кармiла, - прычын у мяне было больш чым дастаткова, каб аддалiцца ад цябе. I я пачаў дазваляць сабе некаторыя вольнасцi. Праўда, паводзiў я сябе ўмела i трымаў усё пад строгiм сакрэтам. Я працаваў ужо ў судзе, "меў сваё крэсла", як казала мама, i мне трэба было захоўваць прыстойнасць. Свае авантуры я прарабляў у пэўны час i ў надзейных месцах. Жыццё ў невялiкiм правiнцыйным гарадку само падказвае распуснiку, як зрабiць, каб усё было цiха. Супакойся, калi ласка, Iза, я мiласэрна пазбаўлю цябе ад успамiнаў пра мае залёты...
Але, калi б я паводзiў сябе не так асцярожна, ты ўсё роўна нiчога не заўважыла б. Пасля нараджэння Хюбэра ты паказала тваю сапраўдную натуру: ты ад прыроды - мацi i толькi мацi. Я для цябе перастаў iснаваць. Ты ўся была аддадзена дзецям. Я зрабiў цябе мацi, i на гэтым мая мiсiя закончылася. Больш ад мяне ты ўжо нiчога не чакала.
Пакуль дзецi былi немаўлятамi, яны амаль не цiкавiлi мяне, i з-за iх у нас з табой не было нiякiх сутычак. Разам бывалi мы рэдка. Сустракалiся хiба што дзеля таго, каб выканаць свой шлюбны абавязак. I нават у тыя кароткiя iмгненнi блiзкасцi мы былi ўжо страшэнна далёка адно ад аднаго.
Пра маё iснаванне ўспомнiла ты толькi тады, калi табе здалося, што я стаў небяспечны для тваiх дзетак. Ты ўзненавiдзела мяне, калi я загаварыў пра свае правы на iх. Можаш цяпер парадавацца: нiякага бацькоўскага iнстынкту ў мяне не было. Ува мне проста заклекатала рэўнасць, я зайздросцiў гэтым малым, якiя абудзiлi ў табе такую палкую любоў. I вось, каб пакараць цябе, я хацеў адабраць iх у цябе. Вядома, я гаварыў пра высокiя матывы, перш-наперш пра бацькоўскi абавязак. Не хацеў я, каб адпетая ханжа, прытворшчыца-святоша сапсавала маiх дзяцей... Вось у якую гордую позу я станавiўся... Урэшце, якая поза? Так я лiчыў i на самай справе.
Божа, цi ўдасца мне калi-небудзь закончыць гэтае пасланне? Я пачаў пiсаць яго табе, а цяпер мне здаецца, што не зможаш ты чытаць усё гэта. Значыць, хутчэй за ўсё пiшу я самому сабе. Можа, гэта прафесiйная прывычка: стары адвакат прыводзiць да ладу папку з абсалютна прайгранай справай свайго жыцця...
Зноў чуваць царкоўныя званы... Заўтра вялiкдзень. Давядзецца мне спусцiцца ў гасцiную i адзначыць разам з вамi "святы дзень", як я табе абяцаў. "Дзецi скардзяцца, што зусiм цябе не бачаць", - сказала ты сёння ранiцай. Разам з табой была каля маёй пасцелi Жэнеўева. Ты выйшла, каб пакiнуць нас адных. Жэнеўеве трэба было пра нешта мяне папрасiць. Я чуў, як вы шапталiся ў калiдоры. "Пагавары з iм спачатку ты", - пераконвала ты Жэнеўеву. Я здагадваўся, што гаворка пойдзе пра мужа маёй унучкi, пра гэтага шалапута i гультая Фiлi. Якi ж я малайчына! Так павярнуў размову, што не даў Жэнеўеве загаварыць пра свайго няўдалага зяця, i яна пайшла з чым прыйшла. Я-то добра ведаю, што ёй трэба. На мiнулым тыднi я чуў, як яны свае планы строiлi. Акно гасцiнай акурат пад маiм акном, i, калi вокны адчынены, я магу пачуць кожнае слова. Варта мне толькi нахiлiцца. Яны хочуць, каб я "пазычыў" Фiлi вялiкую суму, а ён унясе яе на бiржу i атрымае чвэрць пакета акцый... Хацець то хочуць, але я, стары лiс, носам чую: хутка будзе бура. Трымай грошы пад замком... Ведалi б яны, колькi я прадаў акцый у мiнулым месяцы: я яшчэ тады ўлавiў, што курс акцый вось-вось пачне падаць, i апярэдзiў падзеi...
Усе паехалi да вячэрнi. Апусцеў дом, нi душы на вулiцы, на палях. А я сяджу тут адзiн, стары Фаўст, адрынуты ад усiх людскiх радасцяў сваёй жахлiвай старасцю.
Не ведаеце вы, што такое старасць. А як уважлiва слухалi вы мяне за снеданнем, калi я загаварыў пра справы на бiржы, - так i елi мяне вачыма, так i лавiлi кожнае слова. Зрэшты, гаварыў я толькi для Хюбэра - няхай думае, пакуль яшчэ не позна. Як жа ён устрывожыўся! Вось дзе ўжо хто не ўмее хаваць свае непрыемнасцi! Але еў ён за дваiх, апаражняючы адну талерку за другой. А ты яму ўсё падкладала. Усе мацяркi аднолькавыя: як убачаць, што ў любага сынка непрыемнасцi, дык амаль сiлком прымушаюць яго есцi, нiбы гэта яго падбадзёрыць i дапаможа выйсцi з бяды. А Хюбэр цябе перабiваў, не даваў гаварыць, грубiў, як калiсьцi я грубiў сваёй маме.
Затое малады Фiлi, муж маёй унучкi Янiны, так ужо ўвiхаўся каля мяне! Ну а сама Янiна месца сабе не знаходзiла i ўсё клапацiлася пра маё здароўе: