У час працэсу Вiльнаў мамiна здароўе моцна пагоршала. Я не адразу заўважыў гэта. Першай прыкметай упадку была яе нечаканая любасць да маленькага чорненькага сабачкi, якi пачынаў утрапёна брахаць, як толькi хто наблiжаўся да мамы. Кожны раз, калi я наведваў маму, яна толькi i ведала, што гаварыла пра гэтага сабачку.
Зрэшты, мамiна пяшчота не магла замянiць мне таго кахання, якое выратавала б мяне на самым галоўным павароце майго жыцця. Была ў мамы адна загана, якую разам з кроўю перадала яна i мне: прага да грошай. Яна ўгаварыла мяне не пакiдаць адвакатуры, дзе, як яна казала, "можна зарабiць добрыя грошы". А мяне вабiла лiтаратурная дзейнасць. I мяне запрашалi супрацоўнiчаць у газетах, часопiсах... На выбарах левыя партыi прапаноўвалi мне вылучыць сваю кандыдатуру ў парламент ад акругi Ля-Бастыд (чалавек, якi пасля маёй адмовы даў згоду балацiравацца, прайшоў без нiякiх цяжкасцей). Але я не паддаўся свайму славалюбству, таму што хацеў мець "добрыя грошы".
Ды i ты сама, Iза, гэтага хацела, i ты дала мне зразумець, што нiколi не пакiнеш правiнцыi. Вядома, калi б ты кахала мяне, ты б даражыла i маёй славай. I ты падказала б мне, што ўмельства жыць у тым i ёсць, каб ахвяраваць нiзкiмi, дробнымi iнтарэсамi дзеля высокай мэты. Бязглуздыя журналiсты пачынаюць шумiху, калi пранюхаюць, што нейкi адвакат, атрымаўшы дэпутацкае крэсла цi мiнiстэрскi партфель, спрабуе сёе-тое перахапiць сабе ў кiшэню. А было б лепш, каб панове газетчыкi выказвалi сваё захапленне паводзiнамi тых дзелавых людзей, якiя ўтаймавалi свае пачуццi, адмовiлiся ад славы палiтычнага дзеяча i занялiся такой справай, якая прыносiць найбольшы даход. Калi б ты кахала мяне, ты вылечыла б мяне ад гэтай маёй сквапнасцi. А так усё жыццё для мяне iснавала толькi адно - чысты прыбытак. Я ганяўся за буйной, сярэдняй i нават дробнай здабычай i добра ведаў, куды i як патрацiць кожны франк. Ды што там! "Зарабiць добрыя грошы" - вось што было маей адзiнай уцехай. Мара i мэта кожнага крамнiка.
Вось i ўсё, што ў мяне засталося, - грошы, нажытыя маёй працай за доўгiя i цяжкiя гады. Даўно вы точыце зубы на гэтыя грошы!.. Ах, як палохае мяне нават думка, што яны апынуцца ў вашых кiшэнях пасля маёй смерцi! Я гаварыў у пачатку гэтага пiсьма, што зрабiў адпаведныя захады, каб вам нiчога не дасталося. I там жа даў табе зразумець, што я адмовiўся ад гэтай помсты... Але я не ведаў тады, што мая нянавiсць да вас мае свае прылiвы i адлiвы. То яна адхлыне - i я мякчэю... То зноў навальваецца - i брудная хваля захлiствае мяне...
З сённяшняга дня, калi вы хацелi абабраць мяне дзеля вашага Фiлi i калi я ўбачыў, як вы ўсе сабралiся на верандзе i сачылi за мной, мяне не пакiдае карцiна дзяльбы маёй спадчыны. Вось дзе будзе сцэна! Вы, як сабакi, будзеце грызцiся за мае землi i каштоўныя паперы... Землi вы атрымаеце. А вось каштоўных папер ужо няма. Так, так, тыя самыя каштоўныя паперы, пра якiя я гаварыў на першай старонцы гэтага пiсьма, я прадаў на мiнулым тыднi. I добра зрабiў, што збыў iх з рук: з таго часу курс акцый на бiржы падае з кожным днём. Усе караблi тонуць i iдуць на дно, калi я пакiдаю iх. Я нiколi не памыляюся. I вось цяпер у мяне мiльёны, мiльёны чысценькiмi... Вы iх таксама атрымаеце... Калi я захачу... Але бываюць днi, калi я гавару сабе: "Нi франка я вам не дам!"
Чую, як ваша зграя падымаецца па лесвiцы. Вось вы спынiлiся, гаворыце i не баiцеся пябудзiць мяне (вы ж даўно вырашылi, што я глухi). Праз шчылiну ў дзвярах бачу святло ад запаленых свечак. Пазнаю фальцэт дарагога Фiлi (у яго як быццам усё яшчэ ламаецца голас). Раптам чуецца прыглушаны жаночы смех. Ты кагосьцi супакойваеш i зараз скажаш: "Цiшэй! Ён жа яшчэ не спiць". Ты падкрадваешся да маiх дзвярэй, прыслухоўваешся, заглядаеш у замочную шчылiну. Мяне выдае лямпа. Ты вяртаешся да зграi i, мусiць, шэпчаш: "Не спiць яшчэ! Падслухвае". Усе на пальчыках адыходзяць. Парыпвае лесвiца, а потым адны за аднымi зачыняюцца дзверы. У гэтую велiкодную ноч вы сабралiся ўсе парамi. I я мог бы стаць жывым ствалом нашага генеалагiчнага дрэва, на якiм квiтнееце ўсе вы - яго маладыя парасткi. Звычайна ў сям'i любяць бацьку. Але ты стала маiм ворагам, i дзецi апынулiся на тваiм баку.
Самы час перайсцi цяпер да нашай мiжусобнай вайны. Але сёння няма ў мяне сiлы пiсаць. I спаць яшчэ не хочацца. Не люблю я валяцца ў пасцелi. У сне чалавек падобны да нябожчыка. А нашто ж прытварацца нябожчыкам? Мне чамусьцi здаецца, што смерць пабаiцца прыйсцi да мяне, пакуль я трымаюся на нагах. Баюся, сам не ведаю чаго: пакуты, болю, агонii, апошняга глытка паветра? Не. Але ж смерць - гэта небыццё... Яе можна акрэслiць толькi знакам адмаўлення мiнус.
VII
Пакуль трое нашых дзяцей былi малыя, нам удавалася хаваць нашу варожасць, хоць атмасфера ў доме была цяжкая. Твая абыякавасць да мяне, адчужанасць да ўсяго таго, што было звязана са мной, не давалi табе пакутаваць i ты нават не адчувала гэтай атмасферы. Дома бываць я стараўся як мага радзей. Ранiцай я снедаў адзiн i ў адзiнаццаць ад'язджаў у суд. Мяне цалкам паглыналi справы, а тая рэштка часу, якую я мог аддаваць сям'i, ты, вядома, здагадваешся, як i дзе праводзiлася. Чаму ж мяне спакусiла гэтая жахлiвая ў сваёй прастаце распуста, пазбаўленая ўсялякiх пачуццяў i нават фальшывай пяшчоты? Я мог бы лёгка заводзiць раманы, якiя выклiкаюць захапленне ў прыстойных людзей. Хiба маладому адвакату не даводзiцца мець справу з прыгожанькiмi клiенткамi? Нямала жанчын, якiя звярталiся да мяне, бачылi i хацелi ўсхваляваць ува мне мужчыну... Але я страцiў веру ў гэтыя мiлыя iстоты, цi, дакладней, не верыў, што магу спадабацца каму-небудзь з iх. З першага погляду я заўсёды пераконваўся, што жанчыны, гатовыя стаць маiмi каханкамi, хацелi мець з гэтага нейкую выгаду. Ад такой прадузятай думкi мне рабiлася страшна... Трэба прызнацца i вось у чым. Да трагiчнай упэўненасцi, што нiхто нiколi не можа мяне пакахаць, далучалася яшчэ i падазронасць багатага чалавека, якi баiцца, каб яго не абвялi вакол пальца, каб не выцягвалi з яго грошай. Ну, табе-то я даваў "пенсiю". Занадта добра ведала ты мой характар, каб чакаць ад мяне хоць на франк больш вызначанай сумы. Зрэшты, сума была даволi вялiкая, i табе яе хапала. З табой усё было проста. А вось iншыя жанчыны!.. Я з лiку тых мужчын, якiя ўпэўнены, што на свеце iснуюць толькi дзве групы жанчын: бескарыслiвыя, закаханыя, шчырыя Евы i сквапныя да чужых грошай распуснiцы. А на самай жа справе ў большасцi жанчын прага кахання лёгка суiснуе i зжываецца з неабходнасцю падтрымкi, заступнiцтва, - iм хочацца, каб нехта клапацiўся пра iх, абараняў, песцiў... У свае шэсцьдзесят восем гадоў я так ясна бачу гэта, што часам мне хочацца выць ад адчаю, - чаму я сам, сваiмi рукамi, адштурхнуў ад сябе каханне? I не дабрадзейнасць кiравала тады мною, а недаверлiвасць i скупасць. Варта было завязацца нейкай цiкавай сувязi, як яна раптам абрывалася - то ўсё разбурала мая падазронасць, то я сам рабiўся непрыемным жанчыне за тыя свае звычкi, якiя i ты недалюблiвала: за спрэчкi пра чаявыя з афiцыянтамi цi рамiзнiкамi. Я люблю загадзя ведаць, колькi павiнен заплацiць. Люблю, каб на ўсё была свая цана. Сорамна мне, брыдка, але прызнаюся: у распусце мне падабалася тое, што там была ўстаноўлена строгая цана. I хiба ў такога чалавека, як я, ёсць што-небудзь агульнае памiж сардэчнымi парывамi i голым жаданнем? Сардэчныя парывы... я не сумняваўся, што нiколi мне iх не здзейснiць, i таму душыў iх у самым зародку. Я быў вялiкi майстар забiваць у сабе ўсялякае пачуццё ў тую самую хвiлiну, калi розум i воля яшчэ адыгрываюць у каханнi асноўную ролю, калi мы стаiм на гранi страсцi i яшчэ можам поўнасцю аддацца ёй або вырвацца з яе путаў. Я выбраў самыя простыя адносiны - тыя, якiя можна купiць за пэўную цану. Цярпець не магу, калi мяне ашукваюць, але тое, што я павiнен заплацiць, я заўсёды заплачу. Вы ўсе гарлапанiце пра маю скупасць. Дык паслухайце: я нiколi не дазваляў сабе мець даўгi i заўсёды на месцы франк у франк аплочваў свае рахункi. Усе пастаўшчыкi, з якiмi мне даводзiлася мець справы, ведаюць i вельмi цэняць гэта. Я i ў думках не магу дапусцiць, што камусьцi вiнен хоць адзiн франк. Iменна так разумеў я i "каханне". За паслугi плацi i будзь здароў! Божа, якая агiда! Не, мусiць, залiшне я ўжо сябе бэшчу: усё ж такi кахаў я адну жанчыну, дый яна, здаецца, мяне кахала... Было гэта ў 1909 годзе, пад канец маёй маладосцi. Навошта замоўчваць гэты раман? Ты пра ўсё ведала i прыпомнiла мне гэта, калi табе спатрэбiлася сёе-тое ў мяне выпрасiць.
Я выратаваў гэтую маладзенькую настаўнiцу ад турмы (яе падазравалi ў дзетазабойстве). Спачатку яна аддалася мне ад удзячнасцi, але потым... У той год спазнаў я шчырае каханне... Але ўсё загубiў мой ненасытны эгаiзм. Мала таго што я трымаў яе ў беднасцi i галечы, я яшчэ патрабаваў, каб яна заўсёды належала толькi мне, каб нi з кiм не сустракалася, не бачылася, каб толькi я мог карыстацца ёю ў любы момант, калi мне ўздумаецца... Яна была маёй уласнасцю, маёй рэччу. Валодаць, карыстацца сабе на патрэбу, - гэтыя мае iмкненнi пашыралiся i на людзей. Я характарам рабаўладальнiк. I вось аднойчы ў жыццi я нiбыта i знайшоў сабе пакорлiвую ахвяру, якая адпавядала ўсiм маiм патрабаванням. Я трымаў яе пад суровым наглядам i сачыў нават за яе думкамi... Ах, ды што гэта я!.. Зусiм забыўся, што абяцаў табе не гаварыць пра такiя рэчы. Словам, паехала яна ў Парыж, бо так жыць больш не магла.
"Паслухай, Луi, - не раз паўтарала ты мне, - каб жа ты не ладзiў i не мог ужыцца толькi з намi, а то ж усе цябе баяцца, усе ўцякаюць ад цябе! Ты ж сам бачыш, Луi!" Я не сляпы i бачыў гэта. Калегi ў судзе пазбягалi мяне. Доўга не хацелi выбiраць мяне ў Савет прысяжных павераных. А на пасаду старшынi адвакацкага корпуса выбiралi не мяне, а ўсялякiх крэцiнаў, пасля якiх мне было б сорамна займаць гэты пост. Ды i нашто ён мне здаўся? Толькi лiшнi клопат i расходы на прыёмы. Дорага абыходзiцца ўсё гэта. Аўчынка не варта вырабу. Ты, вядома, не была б супраць такога павышэння - дзеля дзяцей. Ты нiколi нiчога не хацела дзеля мяне самога, а пры выпадку заўсёды дадавала: "Луi, зрабi гэта дзеля дзяцей".
Праз год пасля нашага вяселля моцна захварэў твой бацька, i дарога ў маёнтак Сенон была для нас закрыта. Ты доўга не думала i вырашыла, што мы паселiмся ў Калезе. З усяго, што было ў мяне, ты сапраўды шчыра палюбiла i прыняла толькi маю радзiму. Ты пусцiла карэнне ў маю родную зямлю, але яно так i не пераплялося з маiм карэннем. Дзецi заўсёды праводзiлi свае вакацыi ў гэтым доме, у гэтым садзе. Тут памерла наша маленькая дачушка Мары. Але смерць яе не выклiкала ў тваёй душы жаху да гэтага дома, - наадварот, той пакой, дзе бiлася ў перадсмяротных пакутах наша Мары, ты i цяпер лiчыш святым месцам. Тут ты вывела свой вывадак, песцiла i даглядала дзяцей, не спала начамi над калыскай, чытала натацыi нянькам i гувернанткам. Тут, памiж вось гэтымi яблынямi нацягвалi вяроўкi i вешалi на iх памытыя сукеначкi Мары... А тут, у гэтай гасцiнай, абат Ардуэн сядаў за пiянiна. Вакол збiралiся дзецi i спявалi хорам. Прычым спявалi не толькi псалмы i духоўныя гiмны, - "каб не разгневаўся тата". Летнiмi вечарамi я любiў пасядзець каля дома, папалiць i паслухаць чыстыя дзiцячыя галасы, што старанна выводзiлi арыю з оперы Люлi*: "Ах, лясы i скалы, светлыя крынiцы..." Цiхае, спакойнае шчасце, ды толькi не маё... Я гэта ведаў. Забаронена для мяне сфера чысцiнi, узнёсласцi i светлых мрояў: спакойнае каханне... маркотная хваля цалуе бераг...
* Жан-Батыст Люлi (1633-1687), французскi кампазiтар, заснавальнiк французскай класiчнай оперы.
Варта было мне зайсцi ў гасцiную, як галасы змаўкалi. Спынялiся ўсе размовы. Першая выходзiла Жэнеўева з кнiжкай у руках. I толькi Мары не баялася мяне. Я клiкаў яе да сябе, i яна прыбягала. Я браў яе на рукi, яна пяшчотна тулiлася да мяне. Я чуў, як б'ецца яе маленечкае сэрца, - часта-часта, нiбы ў птушачкi. А толькi, бывала, выпушчу яе, яна пырхне ў сад... Мары!..
Вельмi рана дзяцей пачало непакоiць тое, што я не хаджу ў царкву i ем скаромнае ў пятнiцу. На iх вачах iшла барацьба памiж бацькам i мацi, але вельмi рэдка справа даходзiла да вострых канфлiктаў, калi я, шчыра кажучы, найчасцей цярпеў паражэнне. Пасля кожнай сутычкi працягвалася нябачная вайна. Месцам баявых дзеянняў заўсёды быў Калез, бо ў горадзе я амаль не бываў дома. Але мой адпачынак заўсёды супадаў са школьнымi канiкуламi, i два месяцы (жнiвень i верасень) мы збiралiся тут усе разам.
Добра помню той дзень, калi мы ўпершыню сутыкнулiся з табой лоб у лоб (усё пачалося з-за аднаго жарту, якi я дазволiў сабе ў прысутнасцi Жэнеўевы, а яна якраз вучыла "закон божы"); у той спрэчцы я даволi рэзка загаварыў пра сваё права берагчы розум маiх дзяцей, а ты - пра свой абавязак ахоўваць iх душы. Вось тады i адчуў я тваю сiлу: я быў поўнасцю разбiты i мусiў пагадзiцца, каб выхаванне Хюбэра даверылi езуiтам, а дзяўчатак аддалi ў пансiён пры жаночым манастыры. Усё адбылося так, як таго i патрабавалi "прэстыжныя традыцыi сям'i Фандадэж". Мяне ахапiла крыўда, прага помсты. Цяпер-то я ўжо добра ведаў, як вывесцi цябе з раўнавагi, пра што загаварыць з табой, каб ты хоць ад нянавiсцi забылася пра сваю абыякавасць да мяне... Рэлiгiя - вось што звядзе нас з табой у рукапашным баi! Калiсьцi нявер'е ў Бога было для мяне толькi незапоўненай формай, куды злiвалiся, нiбы струменi расплаўленага металу, слёзы i крыўды дробнага селянiна, якi хоць i разбагацеў, але ўсё роўна цярпеў знявагу i кпiны ад сваiх аднакласнiкаў; цяпер на змену колiшнiм юнацкiм слёзам i крыўдам прыйшла горыч любоўнага расчаравання i глыбокай нянавiсцi.
I вось аднойчы за сталом зноў разгарэўся бой. (Я папытаўся ў цябе, цi атрымлiвае асалоду ўсявышнi, калi глядзiць на цябе, як ты ў посны дзень ясi стронгу замест варанай цяляцiны.) Ты дэманстратыўна выйшла з-за стала. Трэба было бачыць, як паглядзелi на мяне дзецi... Я пайшоў за табой у тваю спальню. Нiякiх слёз на тваiх вачах не было. Ты спакойна сустрэла мяне, гаварыла так, нiбы нiчога i не было. У той дзень я зрабiў для сябе цiкавае адкрыццё: не так ужо i не абыходзiла табе маё "асабiстае" жыццё. Аказалася, што ты перахапiла некаторыя пiсьмы, якiя давалi табе ўсе падставы патрабаваць разводу праз суд. "Я засталася з табой толькi дзеля дзяцей, але, калi ты яшчэ хоць раз паспрабуеш глумiцца над iх душамi, я не спынюся нi перад чым..."
Што ж, ты i сапраўды нi перад чым не спынiлася б, i, бадай, развiталася б i са мной, i з маiмi грашыма. Пры ўсёй тваёй хцiвасцi да чужога багацця ты пайшла б на любую ахвяру, абы ў душах дзетак тваiх засталiся непарушнымi "асновы веры" - гэты збор выдуманых правiлаў, формул, звычак...
На той час я яшчэ не меў зброi супраць цябе - таго зняважлiвага пiсьма, якое ты напiсала мне пасля смерцi Мары. Сiла была на тваiм баку. Ды i становiшча маё моцна пахiснулася б, калi б справа дайшла да разводу: тады, асаблiва ў правiнцыi, не вельмi жартавалi з такiмi рэчамi. Досыць было таго, што пра мяне ўжо хадзiлi чуткi, нiбыта я франкмасон. Мае погляды мала хто падзяляў, у свецкiх колах мяне цуралiся, i, калi б не слыннасць тваёй раднi, я даўно меў бы непрыемнасцi на службе. А галоўнае... пасля разводу мне давялося б вярнуць акцыi Суэцкага канала, якiя бацькi далi табе ў пасаг. Я ўжо так звыкся з iмi, што даўно лiчыў iх сваiмi. Страшна было падумаць, што давядзецца развiтацца з iмi, як, дарэчы, i з рэнтай, якую плацiў нам твой бацька...