- Выспа, - далажыў ён.
- Вялiкая, можна на ёй прызямлiцца? - спытаў губернатар.
- Здаецца, можна.
Праз хвiлiну ён пацвердзiў:
- Так, напэўна... Давайце, Баэк.
Хвiлiн праз пяць мы прызямлiлiся на вузкай пясчанай касе дэльты, i пiлот так удала накiраваў самалёт цi, можа, яму пашанцавала, што той уклiнiўся памiж дзвюх пальмаў i, трымаючыся за iх, мог супрацiўляцца ветру. А вецер свiстаў i дзьмуў з такой сiлай, што вылезцi з самалёта было немагчыма. I што гэта дасць? Куды iсцi? Направа i налева - метраў сто мокрага пяску. Наперадзе i ззаду акiян. Мы выратавалiся на момант, уцалець надоўга можна было толькi цудам.
У гэтым адчайным становiшчы я захапляўся нашай спадарожнiцай. Яна анi не спалохалася, была спакойная i нават вясёлая.
- Хто хоча есцi? - запытала мадам Бусар. - У мяне ёсць сандвiчы i фрукты...
Пiлот, якi прыйшоў да нас у кабiну, сказаў, што лепш прыберагчы прадукты, бо толькi бог ведае, як i калi мы адсюль выберамся. Ён паспрабаваў яшчэ раз паведамiць аб здарэннi па радыё, але адказу не атрымаў. Я зiрнуў на гадзiннiк. Было адзiнаццаць гадзiн ранiцы.
Апаўднi вецер трошкi прыцiх. Нашы пальмы добра ахоўвалi самалёт. Губернатар задрамаў. Я адчуваў сябе змардаваным i аслабелым. Я зажмурыў вочы, потым мiжвольна iх крыху расплюшчыў, ахоплены дзiўным уражаннем, быццам аднекуль павеяла на мяне цяплом i сiлай. I вось я заўважыў, як Жызэль i падпалкоўнiк абмянялiся позiркамi. Яны сядзелi блiзка адно ад аднаго. Выраз iхнiх твараў быў такi адданы, такi пяшчотны, што не магло быць сумнення: гэтыя двое былi каханак i яго палюбоўнiца. Яшчэ ўчора вечарам я прадчуваў гэта, сам не ведаю чаму, бо iх паводзiны былi пры чужых бездакорныя. Я хутчэй заплюшчыў вочы i ад вялiкай стомленасцi заснуў.
Мяне разбудзiў шквалiсты парыў ветру, якi так скалануў самалёт, што, я думаў, вырве яго разам з пальмамi.
- Што такое? - запытаў я.
- Бура аднавiлася, i вада прыбывае, - адказаў пiлот не без горычы. - На гэты раз мы загiнем, месье. Праз гадзiну мора затопiць гэты астравок... i нас.
Ён глянуў на губернатара з дакорам, нават злосна, i дадаў:
- Я брэтонец, веру ў бога... Буду малiцца.
Учора мне сказаў Дзюга, што паводле палiтычнай традыцыi губернатар заядлы антыклерыкал, аднак да мiсiянераў ставiцца добразычлiва, паколькi яны яму робяць значныя паслугi. Малiцца ён не збiраўся, але пiлоту свайму не пярэчыў. У гэты момант пачуўся трэск: ураганны вецер расшчапiў пальму злева. Наблiжаўся канец. I тады Жызэль, вельмi бледная, у нейкiм палымяным натхненнi, кiнулася да маладога падпалкоўнiка:
- Раз мы ўсе памром, я хачу памерцi ў тваiх абдымках.
I, павярнуўшыся да свайго мужа, яна дадала:
- Даруйце мне, Эрык... Я рабiла ўсё, каб пазбавiць вас гэтага болю... Цяпер жа ўсё скончана, i для мяне i для вас... Я не магу больш iлгаць.
Падпалкоўнiк задрыжаў увесь i падняўся, каб адхiлiць ад сябе ашалелую жанчыну.
- Пане губернатар, - пачаў ён...
Свiст i шум урагана заглушылi яго словы. Губернатар сядзеў амаль побач i, як зачараваны, пазiраў на гэту пару. Губы яго падскаквалi, не ведаю, цi ён гаварыў што, цi толькi тужыўся нешта сказаць. Ён так пабляднеў, што мне здалося, вось-вось страцiць прытомнасць. Самалёт, якi ўчапiўся адным крылом за пальму справа, коўзаўся па пяску, трапятаўся i стукаў, як разгорнуты сцяг. У хвiлiну смяротнай небяспекi я павiнен быў думаць аб сям'i, аб маёй дарагой Iзабеле, але вiдовiшча было такое выключнае, што я не мог адарваць вачэй.
Спераду, спiной да пасажыраў, укленчыў пiлот i шаптаў малiтву. Сэрца падпалкоўнiка раздзiралi процiлеглыя пачуццi: каханне прымушала яго прытулiць няшчасную жанчыну, а сумленне i боль за зняважаны гонар свайго шэфа, якога ён шчыра паважаў, звязвалi яму рукi. Што датычыцца мяне, то я сядзеў, скурчыўшыся, каб менш трасло, i стараўся трымацца ў баку ад драмы траiх, не перашкаджаць iм. Зрэшты, я ўпэўнены, што яны мяне не заўважалi.
Губернатар, хапаючыся за крэслы, падышоў да сваёй жонкi. У гэтым страшным няшчасцi, якое адразу знiшчала i яго жыццё i яго дабрабыт, ён захоўваў нейкую дзiўную высакароднасць. Гнеў не перакрывiў яго прыгожага твару, i толькi вочы былi вiльготныя. Прыблiзiўшыся, ён абапёрся на маё плячо i голасам, пяшчотнасць якога ўзрушвала да слёз, сказаў:
- Я нiколi не думаў, Жызэль, нiколi не думаў... Вярнiцеся, сядзьце са мной... Жызэль! Я прашу вас... Я вам загадваю.
Яна абвiла рукамi падпалкоўнiка i цягнула яго да сябе:
- Любы мой, любы мой! Не супрацiўляйся!.. Усё скончана. Я хачу памерцi, цалуючы цябе... Любы мой, у гэтыя апошнiя хвiлiны нiякiх дакораў сумлення... Калi было трэба, я цябе слухала, ты гэта ведаеш... Ты любiў, шанаваў Эрыка... Я таксама... Так, гэта праўда, Эрык, я цябе любiла!.. Але ж цяпер - канец!..
Нейкi металiчны абломак пры чарговым штуршку парэзаў ёй твар. Тонкая палоска крывi выступiла на шчацэ.
- "Захоўваць прыстойнасць!" - прамовiла яна тужлiва... - Колькi разоў ты паўтараў мне гэтыя словы, мой любы... I мы яе мужна захоўвалi... Цяпер жа... Што нам паказная прыстойнасць у гэтыя апошнiя нашы хвiлiныi
Потым глуха, з запалам:
- Смялей, не бойся!.. - прашаптала яна каханку. - Прыйшла наша смерць... Што ж ты стаiш, перапалоханы, як перад прывiдам?..
Яе муж нахiлiўся, трымаючы хустачку, i лёгкiм, далiкатным жэстам выцер ёй акрываўленую шчаку. Потым глянуў на падпалкоўнiка са смуткам, але без суровасцi. Яго вочы, здавалася, гаварылi: "Абдымi гэту няшчасную. Я пераступiў цераз усе межы чалавечых пакут..." Той, другi, прыгнечаны, раздаўлены, адказваў яму гэтак жа маўклiва: "Не магу. Я вас надта паважаю. Даруйце". Я ўявiў сабе Трыстана i караля Марка, мужа Iзольды. Больш патэтычнай сцэны мне нiколi не даводзiлася бачыць. Чулiся толькi пранiзлiвы свiст ветру i, як далёкае журчанне, малiтва пiлота. Праз iлюмiнатар вiдаць было шэрае свiнцовае неба з табунамi касмыкаватых хмар, а калi зiрнуць унiз, усюды варушылася i падымалася жоўтая вада.
Кароткая паўза, i жанчына, што прыпала да грудзей афiцэра, адкiнулася назад. Потым з дзiкiм нахабствам, абшчапiла яго за шыю i пачала цалаваць. Ён трошкi абараняўся, потым, ад жалю цi, можа, ад iншых пачуццяў, адвярнуўся нарэшце ад свайго шэфа i горача пацалаваў яе сам. Губернатар пабляднеў яшчэ больш, адкiнуўся на спiнку крэсла i амаль страцiў прытомнасць. Засаромеўшыся, я мiжвольна заплюшчыў вочы.
Колькi часу мы правялi гэтак? Не ведаю. Я толькi дакладна помню, што ў жудаснай плынi хвiлiн цi гадзiн, прабiўшыся праз буру, да маiх вушэй данеслася раптам стракатанне матора. Што гэта, галюцынацыя? Я прыслухаўся i азiрнуўся. Мае спадарожнiкi таксама слухалi. Падпалкоўнiк i Жызэль ужо разышлiся. Яна прыблiзiлася на паўкрока да свайго мужа. Ён углядаўся ў iлюмiнатар. Пiлот стаяў увесь насцярожаны:
- Вы чуеце, пан губернатар?
- Чую, - адказаў той. - Гэта самалёт?
- Думаю, што не. Шум матора значна слабейшы...
- Што ж бы гэта? - запытаў падпалкоўнiк. - Я нiчога не бачу.
- Магчыма, катэр берагавой аховы.
- Як маглi яны дазнацца, што мы тут?
- Не ведаю, пан падпалкоўнiк. Матор працуе ваўсю. Плывуць да нас. Шум з усходу, значыць, ад берага... Гляньце, гляньце, пан падпалкоўнiк! Бачыце шэрую кропку там, там, на хвалях? Гэта катэр.
Пiлот iстэрычна зарагатаў.
- Божа мой! - уздыхнула Жызэль i яшчэ на адзiн крок наблiзiлася да мужа.
Прытулiўшыся тварам да iлюмiнатара, я выразна бачыў катэр, якi накiроўваўся да нас. Ён плыў цяжка, змагаючыся з прылiвам, час ад часу хаваўся за сцяною вады, але быў ужо недалёка. Добрую чвэрць гадзiны патрацiлi матросы, каб прычалiць да астраўка. Мы нiяк не маглi дачакацца. Нарэшце, зачапiўшыся крукам за пальму, яны падплылi да нас. Але як нам выбрацца? Вецер няшчадна церабiў самалёт, i вылазiць адтуль было небяспечна. Дый катэр гайдаўся на хвалях, як шчэпка. Пiлот нейк усё ж адчынiў дзверцы i яму ўдалося перакiнуць вераўчаную лесвiцу, якую адразу ж падхапiлi матросы. I цяпер яшчэ я не магу ўявiць, якiм чынам мы ўсе пяцёра апынулiся на маленькiм судне i нiхто не звалiўся ў мора.
Захiнуўшыся ў цыратовыя плашчы, мы глядзелi з катэра на наш самалёт з пачцiвым жахам. Звонку было асаблiва ясна вiдаць, што гэты цуд раўнавагi доўга не мог пратрымацца. Жызэль з выключнай вытрымкай прыводзiла ў парадак свае валасы. Гардэмарын, якi камандаваў вартавым катэрам, паведамiў нам, што вымушаную пасадку самалёта заўважыў дазорны i што ад самай ранiцы яны прабавалi нам памагчы... Тры разы раз'юшанае мора прымушала ратавальнiкаў вяртацца, i толькi за чацвёртым разам яны дабралiся да нас. Матросы расказалi аб жудаснай шкодзе, прычыненай навадненнем берагавым вёскам i порту Батока.
Мясцовы адмiнiстратар сустрэў нас на набярэжнай. Гэта быў малады каланiяльны чыноўнiк, крыху напалоханы цяжкiмi вынiкамi стыхiйнага бедства. Але губернатар Бусар, як толькi ступiў на зямлю, праявiў сябе сапраўдным "гаспадаром". Гэта быў начальнiк высокага класа, якi ўмеў прымаць неабходныя меры. Ён звярнуўся да падпалкоўнiка Анжэлiнi з патрабаваннем тэрмiнова выдзелiць салдатаў для дапамогi насельнiцтву. I я са здзiўленнем назiраў, як дружна яны абодва распараджалiся. Нiкому i ў галаву б не прыйшло, што гэтых людзей падзяляе вялiкая асабiстая крыўда. Мадам Бусар завялi ў дом адмiнiстратара, маладзенькая жонка якога напаiла яе чаем i дала ёй дажджавiк. Пасля чаго мадам Бусар выказала жаданне прыняць удзел у агульнай працы i занялася дзецьмi i раненымi.
- Адкрыццё помнiка, пане губернатар, я лiчу... - мiтусiўся малады чыноўнiк.
- Перш чым ушаноўваць мёртвых, трэба выратаваць жывых, - спынiў яго губернатар.
Аб маiм дакладзе i думкi быць не магло. Я адчуваў, што ўсе ўдзельнiкi гэтай невялiчкай драмы спяшалiся справадзiць мяне ў новае падарожжа. На гэты раз мне параiлi ехаць чыгункай. Я прыйшоў развiтацца з мадам Бусар.
- Якi ўспамiн вы аб нас захаваеце! - прамовiла яна.
Я так i не ведаю, што яна мела на ўвазе: жудасны палёт цi любоўную трагедыю.
* * *
- А вы iх бачылi пасля таго? - запытала Клер Менетрые.
- Чакайце, - пачаў Бертран Шмiт... - Гады два пазней, у 194О-м, мабiлiзаваны як афiцэр, я сустрэў Дзюга, ужо ў чыне капiтана, на бельгiйскiм фронце ў афiцэрскай сталовай генерала каланiяльнай дывiзii. Ён мне расказаў пра гэта страшнае падарожжа. Вы шчаслiва выскачылi! Ваш пiлот мне ўсё апiсаў... Ён вельмi злаваўся на свайго шэфа, якому перад адлётам прадказваў катастрофу.
Нахмурыўшыся i памаўчаўшы, Дзюга дадаў:
- Скажыце, дарагi мэтр, што тады адбылося? Нiхто не прагаварыўся нi словам, але цень драмы не адступала ад губернатара, яго жонкi i падпалкоўнiка Анжэлiнi пасля iх звароту нi на крок... Вы знаеце, падпалкоўнiк папрасiў перавесцi яго ў iншае месца, i неўзабаве яго адпусцiлi. Мяне дзiвiць тое, што шэф быў не супраць.
- Чаму дзiвiць?
- Не ведаю. Ён яго вельмi паважаў. I потым, я быў упэўнены, што пастараюцца яго затрымаць.
- Хто? Вы хочаце сказаць - Жызэль?
Дзюга ўважлiва паглядзеў на мяне:
- Яна першая прыклала ўсе сiлы, каб ён выехаў.
- А дзе цяпер Анжэлiнi?
- Камандуе мотастралковым палком. У генералы мецiць.
Надышла акупацыя. Пяць гадоў змагання, трывог i надзей. Потым мы з вамi бачылi, як ажываў заняпалы Парыж. У пачатку 1947 года Элен дэ Тыянж запытала мяне:
- Вы не жадаеце паснедаць у нас разам з Бусарамi? Кажуць, яго збiраюцца прызначыць галоўным рэзiдэнтам у Iндакiтаi... Выдатны чалавек, трошкi суровы, але вельмi культурны. Вы чулi, што ён нядаўна апублiкаваў зборнiк вершаў пад псеўданiмам?.. У яго красуня жонка.
- Я з ёю знаёмы, - адказаў я. - Перад вайной мне давялося спыняцца ў iх, калi Эрык Бусар быў губернатарам у адной з краiн Чорнай Афрыкi... Цiкава пабачыцца з iмi яшчэ раз. Але цi будуць яны задаволены гэтай сустрэчай? сумняваўся я. Як-нiяк, а я адзiны сведка iх вялiкай сямейнай трагедыi. Аднак жаданне перамагло, i я прыняў запрашэнне.
Няўжо вайна i нягоды так змянiлi мяне? Бусары пазналi мяне не адразу. Я падышоў да iх, але яны зiрнулi на Элен з тым асцярожным запытаннем, што неадкладна просiць тлумачэння, i гаспадыня назвала мяне. Халодны твар губернатара пасвятлеў, а яго жонка ўсмiхнулася:
- Вось як? - радасна сказала яна. - Вы былi нашым госцем у Афрыцы?
За сталом яна была маёй суседкай. Гутарка мая з ёю нагадвала прагулку па крохкiм лёдзе, я ўвесь час баяўся, што правалюся. Нарэшце, пераканаўшыся ў яе лагоднасцi i спакоi, я рызыкнуў напомнiць пра ўраган на дэльце.
- Праўда, - пацвердзiла яна. - Вы былi ўдзельнiкам гэтай недарэчнай экспедыцыi. Злашчасная авантура! Мы там ледзь не загiнулi.
Яна на хвiлiну спынiлася, перад ёю паставiлi блюда з закускай, потым, не павышаючы голасу, загаварыла далей:
- Тады вы, напэўна, бачылi ў нас Анжэлiнi... Вы ведаеце, яго забiлi, небараку...