Андрэ Маруа
У канцы мiнулага стагоддзя, - сказаў доктар Пцiклеман, - увайшло ў звычай у горадзе Пон-дэ-Лёр хадзiць вечарамi ў сад мэрыi на канцэрты мунiцыпальнай фiлармонii. I цяпер фiлармонiя выступае, як калiсьцi, заўсёды ў нядзелю, але ў садзе пуста. У прамыслоўцаў, камерсантаў i служачых, амаль у кожнага ёсць свая аўтамашына, вялiкая цi малая, i летнiя вечары яны праводзяць у вёсцы. Што да рабочых, то, у большасцi, кожны з iх мае свой радыёпрыёмнiк i, не выходзячы з дому, можа слухаць канцэрты з Парыжа альбо з Лазаны. Толькi некаторыя старажылы засталiся вернымi даўняй традыцыi, якая iм нагадвае аб мiнулых радасцях.
Колькi хлопцаў i маладых дзяўчат, гадоў сорак назад, адгулялi свае заручыны ў гэтым садзе ў алеях пад каштанамi! А тым часам iхнiя бацькi, патураючы маладым, павольна крочылi метраў за трыццаць, i медныя трубы мунiцыпальнага аркестра парушалi цiшыню вечара гучным выкананнем папуры з "Гугенотаў", "Блакiтнага Дуная" i "Латарынгскага марша". Раз у тыдзень гэта "Алея ўздыхаў" (будзем яе так называць) у сентыментальным жыццi Пон-дэ-Лёра рабiлася тым жа, што ў Парыжы "Сцежка дабрадзеяў".
Лiхтароў было мала. Прыцемкi абуджалi адвагу ў баязлiвых. Пах язмiну шырока разлiваўся ў паветры. I як было цiкава, сустракаючы пары закаханых, кожны раз по-новаму назiраць iх сваркi, iх зблiжэнне, i, нарэшце, гатоўнасць стаць мужам i жонкай.
Магчыма, самыя старыя жыхары Пон-дэ-Лёра яшчэ памятаюць чэрвеньскi вечар 1890 года, калi яны ўбачылi, як у садзе мэрыi нечакана з'явiўся палкоўнiк Дзюрук са сваёй жонкай i дачкой у суправаджэннi статнага мулата.
Выйшаўшы ў адстаўку, палкоўнiк Дзюрук прыняў кiраўнiцтва справамi Прамысловага клуба, што вельмi ўзрадавала яго членаў, бо папярэднi кiраўнiк быў толькi капiтанам. Трэба вам сказаць, што Пон-дэ-Лёр ганарыўся сваiм клубам, заснаваным пры Луi-Фiлiпе групай прамыслоўцаў - аматараў лiтаратуры i мастацтва. Там выступалi лектары з Парыжа, можна было паслухаць Брунецьера, Гастона Пары, там наладжвалi канцэрты, балi i азартныя гульнi ў карты. Аднаго разу два сталыя яго члены нават ледзь не пабiлiся на дуэлi, i прапанаваная палкоўнiкам працэдура паядынка была ўзорам кампетэнтнасцi i рамантыкi.
Пасля некалькiх месяцаў назiрання самыя незгаворлiвыя дамы Пон-дэ-Лёра ўзялi пад сваю апеку мадмуазэль Дзюрук, i незвычайная прыгажосць маладзенькай дзяўчыны збiла з тропу не аднаго юнака. Тады казалi, што Бланш Дзюрук, каб толькi захацела, магла б выйсцi замуж за аднаго з самых багатых тамашнiх суконшчыкаў, а трэба ведаць вузкую каставую сiстэму, якая ў дзевятнаццатым стагоддзi пусцiла карэнне ў гэтай мясцовасцi, каб зразумець некаторы сацыяльны зрух, аб якiм сведчылi падобныя чуткi. Аднак час iшоў, а грашовыя тузы не спяшалiся. У 1890 годзе Бланш Дзюрук споўнiлася дваццаць шэсць гадоў, i, хоць яна была па-ранейшаму красуняй, спрактыкаваным дамам яе будучыня не здавалася ўжо такой блiскучай.
Дарэмна ў гэты вечар пондэлёрскiя сем'i, шпацыруючы туды i сюды па "Алеi ўздыхаў", прабавалi падступiцца да Дзюрукаў i iх спадарожнiка. Бланш iшла поруч з мулатам, крыху апярэдзiўшы бацькоў. Палкоўнiк у пiнжаку з тонкай шэрсцi, з ордэнскай стужкай у пятлiцы, паважна падымаў саламяны капялюш, сустракаючы тутэйшага пана, i на прывiтанне "Добры вечар, паважаны палкоўнiк" адказваў, не спыняючыся: "Добры вечар, пан Герпэн... Добры вечар, пан Пельто..." Найбольш здагадлiвыя казалi, што палкоўнiк Дзюрук, калi служыў у Афрыцы, напэўна, меў туземцаў пад сваёй камандай. Тады якраз iшла вайна з Дагамеяй. Магчыма, невядомы быў высланым важаком, а можа, нават сынам мурынскага караля? Трэба прызнаць, што постаць яго была сапраўды каралеўская, ён на цэлую галаву ўзвышаўся над iншымi i глядзеў на ўсiх смела жорсткiмi вачамi. Але ўсе гэтыя меркаваннi прыйшлося адкiнуць, калi на другi дзень у клубе палкоўнiк адрэкамендаваў свайго мулата членам камiтэта:
- Панове, я дазволiў сабе прывесцi сюды Геркула Дзюрука, майго дваюраднага брата.
Пры святле чалавек гэты зрабiў моцнае ўражанне. Валасы яго, плоеныя шчыпцамi, не мелi натуральнай кучаравасцi i блiшчалi сiвiзной, хоць сам ён быў яшчэ малады. Рысы твару былi прыгожыя, але шырокiя ноздры надавалi аблiччу празмерную ганарыстасць. Гаспадары Пон-дэ-Лёра баязлiва вiталiся з госцем, i карычневая лапiшча да болю пацiскала iм рукi. Адзiн з iх (пан Рамiйi, калi мне не здраджвае памяць) адвёў палкоўнiка ў кут i папрасiў даць некаторыя тлумачэннi.
- Усё надзвычай проста, - пачаў палкоўнiк. - Было гэта вельмi даўно. Нейкi Жан Дзюрук, дваюрадны брат майго бацькi, награшыўшы ў маладосцi, адправiўся ў Судан шукаць шчасця. Ён вырошчваў бавоўну, збiраў каўчук i страшэнна разбагацеў... Мае сябры, вяртаючыся з Афрыкi, не раз пыталiся ў мяне: "Вы што, радня магнату Дзюруку?" Ад туземнай жанчыны ў Жана быў сын, гэты самы Геркул. Жан яго прызнаў i даў яму адукацыю ў французскай школе. У мiнулым годзе бацька памёр, пакiнуўшы свайму адзiнаму сыну каласальных памераў спадчыну... Хлапчына, якi стаiць перад вамi, якому няма яшчэ i сарака гадоў, мае ў сваiм уладаннi зямлi i лесу столькi, што там бы змясцiлася некалькi французскiх дэпартаментаў... У яго самыя шырокiя планы, ён лiчыць, што надыдзе час, калi нашы калонii сваёй бавоўнай змогуць пацяснiць Злучаныя Штаты, а каўчуком Малайю... Але ў гэтых пытаннях, панове, вы лепшыя суддзi i знаўцы, чым я. Геркул будзе вельмi рады мець ад вас кансультацыю.
Прамыслоўцы Пон-дэ-Лёра абступiлi прыгожага мулата i засыпалi яго дзелавымi пытаннямi. Ён адказваў разумна i ўпэўнена добрай французскай мовай. З гэтага вечара ў галовах некаторых удзельнiкаў сустрэчы абудзiўся iнтэрас да яго плантацый. Хутка ўвесь горад гаварыў толькi пра бавоўну i каўчук. Я сам, тады яшчэ зусiм юны медык, успамiнаю, насiў у кiшэнi маленькую галачку, што мне падарыў суданец, i падкiдаў яе ў кватэрах маiх клiентаў, як мячык, паўтараючы: "Вось яна - будучыня". Кажуць, што натарыус Пельто падрыхтаваў статут "Нармандскага таварыства бавоўна-каўчук" i, магчыма, пан Ахiл Кеснэ згадзiўся б узначалiць адмiнiстрацыйны савет. Але апошняя чутка не адпавядала сапраўднасцi, паколькi пан Ахiл не надта давяраў справе. I ўсё ж "Таварыства бавоўна-каўчук" было заснавана, i патрэбны капiтал сабраны на месцы.
Некалькi месяцаў мулат ездзiў туды i сюды памiж Парыжам i Пон-дэ-Лёрам, дарваўшыся да раскошнага жыцця, асыпаючы падарункамi гаспадынь тых дамоў, дзе яго прымалi. У кастрычнiку ён купiў замак Клерысюр-Iтон, i тады ўсюды загаварылi, што ён збiраецца ажанiцца са сваёй кузiнай. Грамадская думка не ўхвалiла гэтага намеру. Можна не сумнявацца, што весткi, сабраныя мясцовым панствам пра Геркула Дзюрука i, асаблiва, пра яго бацьку, былi добрыя. Нiхто не адмаўляў, што мулат быў вельмi багаты, а Бланш дзяўчына бедная. I ўсё ж цi досыць гэтага, каб палкоўнiк згадзiўся прынесцi ў ахвяру сваю дачку? У Пон-дэ-Лёры меркавалi iначай.
Але там не ведалi, што Бланш нiчым не выяўляла непрыхiльнасцi да сваяка мулата, а яе бацькi не вельмi гналiся за чужым багаццем i не прымушалi яе. Наадварот, яна сама дамаглася, каб шлюб адбыўся па ўзаемнай згодзе i як мага хутчэй. Калi Геркул Дзюрук пасялiўся ў Клеры, кажуць, што Бланш са сваёй мацi даволi доўга гасцявала там, кiравала работамi па аздабленню замка i паводзiла сябе як гаспадыня. Абурэнне было агульным, i некалькi юнакоў, закаханых у Бланш, з гневам адвярнулiся ад палкоўнiка. Каб яны маглi бачыць, як аднойчы выпадкова давялося мне, з якiм запалам Бланш углядалася ў цёмны твар свайго Атэла, цi, яшчэ лепш, каб яны ўбачылi захапленне дзяўчыны, калi, седзячы на беразе ракi Лёр, яна любавалася адлюстраваным у вадзе бронзавым целам свайго сапраўды цiкавага сваяка, яны б астылi адразу.
* * *
Вянчанне адбылося ў каплiцы Клеры. Пышнага вяселля не рабiлi. Маладыя паехалi ў Судан, бо Геркул Дзюрук хацеў праверыць там свае плантацыi. Палкоўнiк, якому зяць пакiнуў пенсiю, вызвалiўся ад службы ў "Прамысловым клубе" i перабраўся на радзiму сваёй жонкi каля Арманцьера. Калi маладыя Дзюрукi вярнулiся, некалькi асоб, у тым лiку натарыус Пельто, запрасiлi iх на абед.
- Ну, i як яны? - запытаў я ў натарыуса.
- На маю думку, - адказаў той, - яны кахаюць адно аднаго... I ўсё ж, на яе месцы, я не быў бы спакойны... У гэтым чалавеку, пры ўсiх яго культурных манерах, ёсць нешта дзiкае.
- А пра свае справы ён расказваў? - зусiм натуральна пацiкавiўся я, паколькi i сам уклаў невялiкую суму грошай у "Таварыства бавоўна-каўчук".
- Ну, вядома... Але ўсё куды горш, чым я меркаваў спачатку... Баюся, што праз некаторы час мы расчаруемся... Ёсць рахункi, якiх я проста не разумею.
Так да канца нiхто i не разабраўся ў дзейнасцi Геркула Дзюрука. Пэўнымi з'яўляюцца тры факты: акцыянеры не атрымалi нi аднаго су прыбытку, "Таварыства", праiснаваўшы некалькi цяжкiх гадоў, збанкруцiлася, сам жа Геркул застаўся пры сваiм багаццi. Гэтая нячыстая камбiнацыя адшыла ад мулата ўсiх, хто некалi добра ставiўся да яго. Геркул i Бланш замкнулiся ў сваiм замку i нiкуды не выязджалi.
Гадоў праз чатыры, а можа, праз пяць пасля iх жанiцьбы, дакладна не памятаю, мяне ўпершыню запрасiлi ў Клеры. Бланш Дзюрук нейк дзiўна змянiлася. Гэта слаўная жанчына, што была для мяне ўвасабленнем сiлы i стойкасцi, страшэнна схуднела. Яна стала нервовай, яе фламандскi румянец знiк, вочы ўвалiлiся i палiнялi. Я не знаходзiў нi праяў туберкулёзу, нi слядоў iншых захворванняў. Парушэнняў арганiчных функцый не назiралася, але фiзiчныя прычыны гэтай змены вызначыць было няцяжка. Яе муж, чалавек ненасытнай пажадлiвасцi i, па ўсiм вiдаць, наравiсты i люты, яе вельмi стамiў. Некалькi разоў яна была цяжарнай, але дабром гэта не канчалася.
А тут яшчэ дадалiся сардэчныя трывогi. З таго часу як Бланш пачала трацiць сваю прывабнасць, ён стаў здраджваць ёй. Спачатку, калi Дзюрук лавiў сельскiх дзяўчат, Бланш прыкiдвалася, што не бачыць, спадзеючыся, паправiўшы сваё здароўе, вярнуць i мужа. Потым ён пусцiўся ў залёты да маладой жанчыны з Пон-дэ-Лёра Мацiльды Фраман, удавы архiтэктара. Я яе добра ведаў, жанчына сумленная, але Геркул Дзюрук прыставаў як смала. Бланш увесь час пыталася ў мяне пра сваю сапернiцу, горка плакала i скардзiлася. Я прапiсваў ёй для супакаення няшкодныя бромiстыя кроплi.
Так мiнула яшчэ два гады.
Вечарам у студзенi 1897 года з Клеры прымчаўся на веласiпедзе слуга, пазванiў у мой дом i папрасiў мяне як мага хутчэй з'явiцца ў замак. "Панi вельмi дрэнна", - паведамiў ён. Як я нi пытаўся, ён мне нiчога не растлумачыў, сказаў, што сам не ведае, што яго разбудзiў пан, загадаў мяне адшукаць, i толькi. Я прыехаў у брычцы i знайшоў маю клiентку распасцёртай на ложку. Яе сэрца не бiлася. Бланш сканала гадзiны дзве назад. Нiякiх сiмптомаў, больш-менш сур'ёзных, што я назiраў у яе дагэтуль, я не мог прыгадаць, каб вытлумачыць раптоўную смерць такой маладой жанчыны, i, натуральна, без асаблiвага давер'я пачаў распытваць яе мужа, спакой i вытрымка якога мяне вельмi ўразiлi:
- Скажыце, нарэшце, што тут здарылася?
- Я сам не разумею, доктар... Вечарам Бланш, як звычайна, зайшла ў туалетны пакой. Перад сном яна заўсёды доўга прычэсваецца... Яна не вярталася, але я спачатку не прыдаў гэтаму значэння. I толькi праз гадзiну, занепакоiўшыся, паклiкаў яе. Адказу не было, i я ўвайшоў... Яна сядзела непрытомная, з распушчанымi валасамi... Побач на падлозе валяўся грэбень... Каб не спiнка крэсла, яна б упала таксама.
- Вы кажаце "непрытомная"? Значыць, тады яна яшчэ не была мёртвая?
- Напэўна, была, бо да свядомасцi яна так i не прыходзiла. Але тады я не здагадваўся. Я перанёс яе ў нашу спальню. Яна не паварушылася.
- Скажыце, апошнiмi днямi ёй зрабiлася горш?
- Не, доктар... Наадварот, учора за абедам яна была нават весялейшая.
- Як вы думаеце, былi ў яе карыстаннi яды, наркотыкi? Магла яна прыняць што-небудзь такое?
- Нi ў якiм разе, доктар... Толькi з майго дазволу.Я ўважна агледзеў спальню i туалетны пакой i не знайшоў нi флакона, нi цюбiка, нiякага прадмета, якi выклiкаў бы падазрэнне. Лякарствы, што захоўвалiся ў белай шафцы, былi ўсе прапiсаны мною. Я абследаваў цела. Нi драпiны, нi сiняка... Нiякiх пашкоджанняў. I я прыняў рашэнне.
- Пан Дзюрук, - сказаў я з горыччу. - Гэта вельмi сумна, але я не магу без экспертызы выдаць вам пасведчанне... Зрабiўшы так, я меў бы сур'ёзныя непрыемнасцi ад органаў цывiльнага нагляду. Прыйдзецца труп анатамiраваць з удзелам доктара-крымiналiста.
- Так, так, гэта неабходна, - адказаў ён. - Я сам хачу ўсё высветлiць.
Анатамiраванне дало адмоўныя вынiкi. Сэрца жанчыны не было кранута. Не знойдзена слядоў нi закупоркi сасудаў, нi разлiцця крывi. Нiякiх доказаў натуральнай смерцi. З другога боку, нiякiх слядоў атруты ў вантробах, нiякiх раненняў, а значыцца, нiякiх падстаў, каб прызнаць гвалтоўную смерць.