- Ты павiнен стаць тэатральным крытыкам, у цябе так усё складна выходзiць, - параiў яму Фабер.
- О, напэўна! - адказаў Шалон. - Але ў кожнага свая прафесiя.
У той год, калi кожнаму з "пяцi" стукнула па трыццаць чатыры, мне прысудзiлi Ганкураўскую прэмiю за "Блакiтнага мядзведзя", а Ламбер-Леклерка выбралi дэпутатам. Фабер i Бельтара яшчэ раней набылi шырокую вядомасць. "Саюз пяцi" быў моцным, i без асаблiвай натугi мы маглi рэалiзоўваць рамантычны сцэнарый, прыдуманы намi ў лiцэi. Наш маленькi гурток павольна працягваў у розныя колы грамадства свае ўчэпiстыя шчупальцы. У Парыжы мы былi сапраўднай сiлай, тым больш эфектыўнай, што дзейнiчала яна неафiцыйна.
Безумоўна, ёсць пэўная перавага, калi мастацкi гурток юрыдычна прызнаны. Рэпутацыя, набытая адным з яго членаў, аўтаматычна пераносiцца публiкай на астатнiх, i назва гуртка, калi яна ўдала выбрана, абуджае агульную цiкавасць. Можна прабачыць культурнаму чалавеку 1835 года, што ён не ведаў Сэнт-Бёва, але ён не меў права абмiнуць "рамантыкаў". Аднак ёсць i значныя невыгоды. Заняпад распаўсюджваецца на ўсiх гэтак жа, як i ўздым. Манiфесты i дактрыны - зручныя мiшэнi для масавай стральбы. Адзiночныя стрэлы не прыносяць такой шкоды.
Прафесii ў нас былi розныя, i зайздрасць нас не раз'ядала. Мы склалi цудоўны калектыў узаемнай падтрымкi. Як толькi хто-небудзь з нас прабiваўся ў новы цiкавы салон, ён так энергiчна расхвальваў чатырох сваiх сяброў, што яго прасiлi прывесцi iх туды. Паколькi людзi ў большасцi лянуюцца самастойна думаць, яны ахвотна карыстаюцца гатовым i чужыя ацэнкi робяць сваiмi. Фабер вялiкi драматург, бо так гаварыў я, а я - "найглыбейшы з раманiстаў", таму што гэта сцвярджаў Фабер. Калi мы ў майстэрнi Бельтара наладзiлi вечарынку ў стылi венецыянскiх свят васемнаццатага стагоддзя, нам было лёгка сабраць тут усiх, хто заслугоўваў увагi ў Парыжы. Вiдовiшча было незвычайнае. Тры красунi выступалi ў невялiчкай камедыi Фабера, дэкарацыi да якой аформiў Бельтара. Але ў вачах гасцей гаспадаром i душой дому быў Шалон. Ён меў шмат вольнага часу, быў повен абаяння i, зусiм натуральна, стаў шэфам усiх нашых дамашнiх мерапрыемстваў. Калi нам гаварылi: "Ваш цудоўны друг...", мы ведалi, што размова пойдзе аб iм.
Як i раней, ён нiчога не рабiў. Я нi разу не чуў, каб ён браўся за свой раман, п'есу, фiласофскi трактат, каб ён iх зрушыў з месца хаця б на адзiн радок. Ён не рабiў нiчога ў лiтаральным сэнсе. Ён не апублiкаваў нiводнай кнiгi, не напiсаў нiводнага артыкула ў часопiс, нiводнай заметкi ў газету, нiколi не выступаў з прамовай. I зусiм не таму, што яму цяжка было дабiцца, каб яго друкавалi. Ён быў знаёмы i нават сябраваў з лепшымi выдаўцамi, з адказнымi рэдактарамi часопiсаў. I не таму, што ён даражыў сваёй незалежнасцю i свядома хацеў заставацца толькi гледачом. Наадварот, у iм развiвалася прыродная прага да славы. Тут было спалучэнне прычын розных, але скiраваных у адно: нядбайства i бесклапотнасць, няўстойлiвасць iнтарэсаў, слабасць волi. Служыцель муз заўсёды чаго-небудзь пазбаўлены, i гэта "беднасць" прымушае яго адрывацца ад быту, узлятаць над зямлёй i шырока расплюшчанымi вачамi глядзець на жыццё. Шалон вельмi ўтульна ўладкаваўся ў жыццi i быў iм цалкам задаволены. Яго выключная лянота была адлюстраваннем яго шчасця.
Пiсьменнiкi называлi нашага друга "дарагi калега" i дарылi яму кнiгi з аўтографам. Па меры таго як мы падымалiся па ступенях iерархiчнай лесвiцы парыжскага свету, дзе ўсё да дробязi разлiчана пры ўсiм паказным лiбералiзме, Шалон прасоўваўся гэтак жа i без вагання далучаўся да гонару, якi прыпадаў на долю каго-небудзь з нас. Мы заўсёды старалiся ахоўваць яго самалюбства, падобна таму, як свежаспечаны генерал, крыху саромеючыся свайго чыну, i не ўпэўнены, што яго далi па заслугах, цягне ўгору свайго таварыша па школе Сэн-Сiр.
Каля нас пачалi круцiцца маладыя людзi ў пошуках падтрымкi. Шалона, якi жыў памiж нас як роўны, яны называлi "дарагi мэтр". Разумныя былi хлопцы, асцярожныя. Употай, магчыма, i распытвалi: "А што ён такое напiсаў? Цi чытаў яго хто?" Часам якi-небудзь няспрытны падлiза расхвальваў перад iм "Блакiтнага мядзведзя" альбо "Караля Калiбана". "Прабачце, - са стрыманым абурэннем гаварыў Шалон, ускiнуўшы галаву, - гэта сапраўды добрая рэч, але не мая". Аднак з усяго нашага "Саюза пяцi" ён адзiн ахвотна браў чытаць рукапiсы i даваў парады, ад якiх, вядома, не было нiякай карысцi, але заўсёды разумныя i блiскучыя.
Гэта дармавая слава расла так паступова, так натуральна, што мы анi не дзiвiлiся. Мы крыўдзiлiся i лiчылi абразай, калi нашага друга забывалi запрасiць на якi-небудзь афiцыйны прыём "прадстаўнiкоў лiтаратуры i мастацтва". Дарэчы, такога здарэння не было нiколi. Часам, калi выпадкова мы даведвалiся, што вялiкi мастак жыве ў галечы, забыты дзяржавай i народам, у нас на момант узнiкала пытанне: як растлумачыць парадаксальны поспех Шалона? "Можа, гэта i несправядлiва, - думалi мы, - але нiчога не зробiш. Так было заўсёды. А потым у таго бедняка ёсць талент, а гэта таксама багацце".
Аднаго разу ранiцай, прыйшоўшы да яго снедаць, я заўважыў у кутку пачцiвага юнака, якi раскладваў старыя часопiсы. Шалон адрэкамендаваў яго: "Мой сакратар". Гэта быў тоненькi зграбны хлопец, выпускнiк бiблiятэчнага iнстытута.
Праз некалькi дзён Шалон прызнаўся нам, што плацiць яму трыста франкаў у месяц, i гэта немалы выдатак. "Але, - дадаў ён з пакорнасцю, - цяжка такiм людзям, як мы, абыходзiцца без сакратара".
* * *
Вайна 1914 года гвалтам перайначыла жыццё кожнага. Бельтара стаў драгунам, Фабер - лётчыкам у Салонiках. Ламбер-Леклерк, паранены на фронце, вярнуўся з гонарам у Палату i заняў пост памочнiка мiнiстра. Шалон, пабыўшы салдатам пры iнтэнданцтве, быў адклiканы аддзелам прапаганды i закончыў вайну ў Парыжы на вулiцы Францыска Першага. Пасля дэмабiлiзацыi ён зрабiў мне i Фаберу шэраг важных паслуг, бо праз доўгую адсутнасць мы страцiлi кантакты з цэнтрам, ён жа, наадварот, заваяваў ласку новых i магутных сяброў.
Бельтара быў узнагароджаны баявым ордэнам, Фабер таксама, яшчэ раней. Ламбер-Леклерк дабiўся ад свайго калегi з ведамства мастацтваў, каб мяне ўключылi ў першыя пасля перамiр'я цывiльныя спiскi ўзнагароджаных. У мой гонар "Саюз пяцi" наладзiў цудоўны абед у рэстаране расейскiх эмiгрантаў - iкра, асятрына, "водка". Музыканты ў шаўковых кафтанах выконвалi цыганскiя песнi. Нам здалося (не iначай, як пад уплывам сумных мелодый), што ў той вечар Шалон крыху зажурыўся.
Я вяртаўся назад разам з Фаберам, якi жыў непадалёку ад мяне. Была прыгожая зiмовая ноч. Праходзячы праз Елiсейскiя Палi, мы ўспамiналi Шалона.
- Ах, небарака, - заўважыў я, - як гэта цяжка ў яго гады, азiрнуўшыся ў мiнулае, бачыць там адну пустату!
- Ты думеш, ён гэта ўсведамляе? - запытаў Фабер. - Алiмпiйская бесклапотнасць!
- Не ведаю. Па-мойму, яго жыццё нейк раздвойваецца. Калi ўсё добра, усюды запрашаюць, усюды прымаюць, ён забывае, што нiчога для гэтага не зрабiў. Але ў глыбiнi душы адчувае. Няясная трывога заўсёды пры iм i часам прабiваецца наверх, калi навокал занадта спакойна... Скажам, калi сёння вечарам вы ўсе з радасцю абмяркоўвалi мой твор, а я выступаў з тлумачэннем, ён, напэўна, заўважыў, што аб iм нiхто нi слова.
- Ёсць людзi, у якiх няма зазнайства, а значыцца, i зайздрасцi.
- Безумоўна, але Шалон не з такiх. Для гэтага трэба быць альбо вельмi сцiплым i казаць сабе: "Гэтыя рэчы не для мяне", альбо вельмi гордым i думаць: "Мне iх не трэба". Шалон хоча мець усё, але ён больш гультай, чым славалюб. Павер, становiшча вартае жалю.
На гэтую тэму мы гаварылi доўга. Кожны з нас ставiўся да яго паблажлiва. Кантраст памiж яго бясплоднасцю i нашай пладавiтасцю рабiў нас чуллiвымi, спагадлiвымi, i мы шкадавалi Шалона.
Назаўтра Фабер i я пайшлi ў мiнiстэрства да Ламбер-Леклерка.
- Ёсць у нас адна iдэя, - сказаў я яму, - з'явiлася ўчора, калi мы з табой развiталiся. Цi не здаецца табе, што Шалону непрыемна бачыць нас усiх чатырох з ордэнамi i медалямi, а самому заставацца абдзеленым? Якое гэта мае значэнне? Нiякага, вядома, як i многае на свеце, - гэта толькi сiмвал. А раз яно не мае значэння, то чаму б гэты сiмвал не начапiць на грудзi Шалону?
- Я не маю нiчога супраць, - адказаў Ламбер-Леклерк, - але ж патрэбны заслугi.
- Што? - запратэставаў намеснiк мiнiстра, развалiўшыся ў кутку канапы. Не мог я сказаць такога глупства.
- Ну, тут ужо выбачай. Магу спаслацца на Фабера... Ты сказаў: "Патрэбен хоць бы нейкi выгляд заслуг".
- Гэта магчыма, - прамовiў Ламбер-Леклерк. - Я не служыў у ведамстве мастацтваў i пры ўсiм жаданнi не мог бы яго прасунуць, але я вам сказаў, што, калi б Шалон захацеў прайсцi ў мяне па спiску забеспячэнцаў, зрабiць гэта вельмi легка.)
- Ён жа не iдыёт, - iзноў загаварыў расказчык. - Але i тое добра, што ты яго не прымушаў. Па спiсках памяцi паэта Эжызiпа Маро Шалон усё ж атрымаў ордэн. Прапануючы яму падпiсаць заяву, я меў неасцярожнасць заўважыць (бо трошкi злаваўся, што ён лiчыць гэта натуральным), колькi мы мелi турбот, каб зрушыпь справу з месца.
- Няўжо? - спахмурнеў ён. - А я думаў, гэта вельмi проста.
- Вядома, проста, каб у цябе былi заслугi...
Ён здзiвiўся з такой шчырасцю, што я адразу змоўк.
* * *
Яго сябры i прыхiльнiкi справiлi яму гучны банкет. Ламбер-Леклерк прывёў мiнiстра асветы, праслаўленага прамоўцу. Былi там два акадэмiкi, яшчэ адзiн з Акадэмii Ганкураў, актрысы, мастакi i некалькi свецкiх львоў. Ва ўсiх быў цудоўны настрой. Чалавек - iстота добразычлiвая, калi ён спакойны i не зайздросцiць. Шалон, якi нiкому не замiнаў, быў кожнаму сiмпатычны, i раз ужо знайшлася магчымасць паспрыяць яго шчасцю, усе з радасцю ўзялiся гэта рабiць. Тыя, хто быў там, разумелi i адчувалi, што герой гэтага свята - фiкцыя, iлюзiя, створаная iх уяўленнем. Яны былi нават удзячны Шалону за тое, што яго iснаванне залежала ад iх ласкi, i смакавалi ў няпэўным зiхаценнi яго поспеху сваю ўласную магутнасць, тое, што яны з нiчога зляпiлi фiгуру. Людовiк Чатырнаццаты любiў людзей, цалкам яму абавязаных, i гэта каралеўская рыса ўласцiва многiм абраннiкам лёсу.
Калi ўсiм прысутным падалi салодкае, хтосьцi з паэтаў прачытаў прыгожыя вершы. Мiнiстр сказаў кароткае слова: тэмпераментна, складна i з гумарам. Ён гаварыў аб сцiплым i глыбокiм уплыве Шалона на сучасную французскую лiтаратуру, аб яго красамоўстве, аб Рываролi i Малармэ. Госцi стоячы вiталi героя вечара. Нарэшце з чароўнай непасрэднасцю хораша выступiў Шалон. Яго слухалi ўважна ў атмасферы агульнай узрушанасцi. Банкет удаўся на славу.
Выйшаўшы, я пасадзiў Шалона ў сваю машыну i сказаў яму:
- Добра, вельмi добра.
Ён усмiхнуўся шчаслiвы:
- О! Надзвычайна! I самае прыемнае, што ўсё рабiлася шчыра, ад душы.
I, ведаеце, ён не памыляўся.
* * *
З таго часу кар'ера Шалона набыла iмпэт. Яго жыццёвы шлях стаў гладкiм i шырокiм, як уезджаная магiстраль. Нiякiх перашкод! Нi разу не ўпаў, не паслiзнуўся. Перавага нiкчэмнасцi ў тым, што яе нельга ўшчамiць. I мы з задавальненнем прадбачылi ўжо стужку Ганаровага Легiёна на шыi нашага друга. Ужо ў некаторых сяброўскiх дамах пачалi гаварыць, што трэба яго прасунуць у Акадэмiю. Герцагiня дэ Т... нясмела намякнула аб гэтым аднаму акадэмiку, вялiкаму майстру выбарчых спраў, i той сказаў ёй: "Так, так, мы думаем, але пакуль што яшчэ ранавата". З кожным днём на твар Шалона ўсё выразней клалася тая пагодлiвая яснасць, што паходзiць ад спакойнай мудрасцi цi ад сытага гультайства, якiя, мiж iншым, нярэдка зблiжаюцца.
У самую пару яго росквiту Шалонам зацiкавiлася мiсiс Пэкс. Глэдзiс Ньютан Пэкс была багатай прыгожай амерыканкай, якая, як амаль усе амерыканкi, багатыя i прыгожыя, праводзiла (i цяпер праводзiць) большую частку года ў Францыi. Яна мае раскошную кватэру на вулiцы Францыска Першага i асабняк на поўднi. Яе муж, Уiльям Ньютан Пэкс, з'яўляючыся старшынёй праўлення Ўнiверсальнай Каўчукавай Кампанii i некалькiх чыгунак, прыязджае ў Эўропу толькi на адпачынак.
Усе мы даўно ведалi мiсiс Пэкс, заўзятую прыхiльнiцу мастацтваў, якая захаплялася лiтаратурай, жывапiсам i навейшай музыкай. Яна шмат увагi аддала Бельтара, калi той яшчэ толькi пачынаў: купляла яму палатно, папрасiла намаляваць яе партрэт i заказала партрэт мiсiс Джэрвiс, праз якi ён праславiўся. Два гады яна расхвальвала сваiм знаёмым Бельтара, арганiзавала выстаўку яго карцiн, давала абеды ў яго гонар i, нарэшце, запрасiла Бельтара правесцi зiму ў яе асабняку ў Напулi на беразе мора, каб ён мог спакойна працаваць.
Потым да Бельтара прыйшоў поспех, а поспех - гэта тая мяжа, за якой канчаецца вялiкая дружба мiсiс Пэкс. Жанчына яна з розумам, але ў сваёй любвi да мастацкiх рэчаў трымалася поглядаў некаторых бiржавых спекулянтаў, што баяцца стабiльных каштоўнасцей i хапаюцца за дробныя акцыi, невядомыя шырокай публiцы, аб якiх яны ўжо маюць па сакрэту пэўныя звесткi. Яна любiць пiсьменнiка, якога не друкуюць, драматурга невыразнага, п'еса якога разы тры праскочыла ў авангардысцкiм тэатры, кампазiтара, накшталт Эрыка Сацi, пакуль той не прыдбаў сабе вучняў, альбо эрудытаў рэдкага профiлю, якiх-небудзь санскрытолагаў цi даследчыкаў старажытнага кiтайскага жывапiсу.