— Безумоўна, — згадзіўся Кушнер і паківаў галавой. — Выпадак цяжкі. Трэба нам падумаць, Сямён Парфёныч.
Гукан падсунуў да сябе вялікі настольны каляндар, нацэліўся ў яго алоўкам:
— Як яе прозвішча?
— Савіч, Соф'я Сцяпанаўна, — хутка адказаў Кірыла, ва ўпор гледзячы на старшыню.
Аловак уздрыгнуў. Расшырыўся вузкі твар каля вачэй і тут жа звузіўся — шчокі аплылі ўніз. Абяскровіліся глыбокія залысіны. Гукан залішне доўга не ўзнімаў вачэй. А потым схамянуўся, хутка глянуў, і нешта накшталт сумнай усмешкі скрывіла яго вусны:
— Гэта не таго Савіча?
— Таго, — жорстка адказаў Кірыла.
— Яна прапісана ў нас? — спытаў Гукан абыякавым голасам.
— Чатыры гады жыве. І працуе.
Шчокі аплылі яшчэ раз — нібы пад гладка паголенай скурай перакочваліся нейкія валікі.
«Чорт! — вылаяўся Сямён Парфёнавіч у думках. — Трэба міліцыі накруціць, каб такіх без майго дазволу не прапісвалі».
Ён падняўся, выпрастаўся на ўвесь рост, быццам узлез на п'едэстал, засунуў рукі глыбока ў кішэні штаноў. Сказаў афіцыйна і катэгарычна:
— Што ж… Паглядзім. Можа, возьмем на чаргу.
— Не будзь бюракратам! — амаль пагрозліва папярэдзіў Шыковіч.
Гукана ашаламілі не столькі словы, колькі тон, тое, што «пісака гэты» вось так да яго — на «ты».
— Дзён праз дзесяць Савіч можна выпісаць, — спакойна паведаміў Яраш і наском чаравіка наступіў сябру на нагу, каб той трымаўся спакайней.
— Праз дзесяць дзён, Антон Кузьміч, і размовы не можа быць. — Гукан звяртаўся цяпер толькі да хірурга. — Што вы! Ды яшчэ асобная… Такіх і кватэр няма для аднаго чалавека. Ёсць дзяржаўная норма.
— Тады яна зойме свой дом. Судовага рашэння аб канфіскацыі маёмасці няма. Дом належыць ёй, — сказаў Шыковіч, гледзячы ў гэты раз не на Гукана, а на Яраша.
— Яслі? — на міг аслупянеў старшыня, а потым шырока махнуў рукамі, як журавель на ўзлёце крыламі, і закрычаў, здавалася, узрадавана: — Цудоўна! Цудоўна! — Да Кушнера: — Ты чуў? Выкінем на вуліцу дзяцей! Сотню дзяцей! І аддамо дом, у якім, дарэчы, амаль нічога не засталося Савічавага, ён перабудаваны і надбудаваны намі з табой… аддамо гэты дом — каму? Дачцэ…
— Віна Савіча не даказана! — злосна перапыніў яго Кірыла.
Гукан шырокімі крокамі выйшаў з-за стала і стаў перад Шыковічам у непахіснай паставе, з цвёрдасцю і жорсткасцю ў твары.
— Не, таварыш Шыковіч, даказана! Вельмі добра даказана! Усімі органамі. А вы не думайце, што калі знайшлі нейкую знахарку і яна напляла вам казак, дык вы ўжо ўсё даказалі, зрабілі пераварот у гісторыі падполля. Вы наіўны чалавек, Шыковіч. Для мяне цяпер ясна, чаму напісаны ваш артыкул. Як толькі паявілася гэтая асоба…
— Пра асобу гэту ты памаўчы. — Кірыла хацеў сказаць: «Хто, як не ты, загнаў яе ў Сібір?», але Яраш зноў штурхануў яго нагой.
Антону Кузьмічу хацелася патушыць гэтую нечаканую ўспышку. Цяпер галоўная мэта — кватэра. Ён даў сабе слова любымі сродкамі вырваць для Зосі пакой, і сварыцца з Гуканам зусім не ўваходзіла ў яго планы.
— Не прэтэндуе яна на дом, — сказаў ён. — Наліха ёй той дом!
— А вось камуніст, работнік рэдакцыі прэтэндуе. — Гукан адступіў ад Шыковіча, павярнуўся да свайго намесніка. — Дзеля гэтага ён гатовы выкінуць дзяцей… Чаго хочаш… Абы даказаць сваё…
«Ох і дэмагог, сабачы сын. Выдаў бы я табе», — думаў Шыковіч, але пад выразнымі позіркамі і жэстамі сябра маўчаў.
— А чаму, сапраўды, мы не можам даць кватэру гэтай жанчыне? — неспадзявана для Гукана спытаў Кушнер. Ён не ўсё зразумеў са спрэчкі, але, чалавек сумленны, просты і шчыры, адчуў, што праўда на баку хірурга і пісьменніка, што жанчына гэтая мае ўсе правы на кватэру.
Гукан аж крутнуўся на адной назе — да намесніка:
— Ты можаш даць?
— Магу, — з добрай усмешкай адказаў Кушнер. — Роўна праз тыдзень рачнікі здаюць дом па Элеватарнай. Напішам ім гарантыйнае пісьмо, і яны пазычаць адну кватэру. Такі выпадак!
— Ну, ведаеш, я не магу адказваць за падобны шахер-махер. Ёсць партыйны і грамадскі кантроль.
— Які ж тут шахер-махер? Вынесем на выканком. Папросім таварыша Яраша далажыць. А я тым часам дамоўлюся з рачнікамі. Яны хлопцы добрыя, зразумеюць. — Спакойная разважлівасць Кушнера неяк адразу ўтаймавала ўсіх. Нават Гукана. Але, забыўшыся, Кушнер нахіліўся ў адчыненае акно і сарваў зялёны калючы плод каштана. І тады Сямён Парфёнавіч закрычаў вісклявым, як у істэрычнай бабы, голасам:
— Не рві каштанаў! Абшморгаў усё дрэва!
21
Яны стаялі перад шырока адчыненым акном пустога пакоя, у якім пахла фарбай і цэментам. Пакой быў на другім паверсе. Але і адгэтуль паміж садамі віднелася лукавіна ракі і зарэчныя, спачатку лугавыя, далей палявыя і лясныя прасторы.
— Цудоўна! Малайцы рачнікі! — ухваліў Шыковіч пасля добрых пяці хвілін маўклівага любавання і далёкімі прасторамі, і блізкімі садамі, і гонтавымі, шыфернымі дахамі дамоў, што густа, як ластаўчыны гнёзды, ляпіліся на пакатым беразе.
— Малайчына Кушнер! — адгукнуўся Яраш. — Ён вытрымаў галоўны бой.
— А ты маўчаў?
— Не маўчаў. Але калі пачалася бойка паміж старшынёй і намеснікам за галасы сябраў выканкома, то цяжка ўставіць слова…
— Не было мяне!
— Ты хутчэй сапсаваў бы справу. Я думаў, ты — флегматык, а ты — афрыканец.
Маша, якая стаяла крыху збоку ад іх, павярнула сваю залатую галаву, усміхнулася Шыковічу, як бы ўхваляючы, што ён вось такі, неспакойны.
— Не, ты растлумач, Антон… Здаецца, усё разумею, а паводзін яго зразумець не магу. Добра, дапускаю, што ён упэўнены, што Савіч вораг… Хоць зноў-такі, чаму такое нежаданне сур'ёзна, па-новаму разабрацца з фактамі? Чаму такая ўпартасць? Але мяне больш абурае другое: што ён мае да гэтай няшчаснай дзяўчыны? Ужо каму-каму, а яму-то ўбівалася ў галаву формула, што сын ці дачка не адказваюць за бацьку.
— Формула! Ты скажы, навошта яна патрэбна была, такая формула? Чаму, нарэшце, не адказвае? Тады па логіцы трэба ісці далей: і бацька не адказвае за сына. Ніхто ні за каго не адказвае. А вось я, наіўны чалавек, хачу адказваць за ўсіх. І хачу, каб усе адказвалі за мяне. І радуюся, што гэта цяпер запісана ў такім дакуменце!
Яраш выказаўся злосна — што стасавалася да мінулага, і любоўна-горача — аб сваім жаданні і пра той партыйны дакумент, пра які ў тыя дні гаварылі ўсе.
Маша паглядзела на яго з захапленнем, як глядзела неаднойчы ў час аперацый і пасля іх. Не ўсю сутнасць размовы, якую яны пачалі яшчэ ў машыне і прадаўжалі тут, у толькі што атрыманай Зосінай кватэры, яна адразу зразумела. Гісторыю Зосі і яе бацькі яна ведала, але не здагадвалася, што гісторыя гэтая не скончана, і не магла ўцяміць, чаму яны так абураны Гуканам. Асабліва Шыковіч. Не хацеў даваць кватэры? А каму ён вось так, адразу, даў кватэру? Што-што, а кватэрныя справы, пажыўшы ў горадзе, яна добра ведала, штодня чула размовы пра гэта, у размовах часта ўпаміналася імя Гукана: адны яго хвалілі, другія лаялі. Маша ўмела быць аб'ектыўнай. Думала, што каб яна прасіла кватэру і ёй не далі, то яна не рабіла б з гэтага такой трагедыі, як робяць другія. Таму і абурэнне Кірылы Васільевіча яна спачатку не зусім разумела. А пасля апошніх слоў, якія мужчыны сказалі, асабліва пасля слоў Антона Кузьміча, ёй усё праяснілася. Галоўнае — не кватэра, галоўнае — адносіны да чалавека ўвогуле і ўзаемаадносіны людзей, усіх людзей. Маладой душой сваёй, усім складам характару і жыцця дзяўчына была за тое, што сказаў Яраш.
Яна зноў падумала пра маці, брата, сясцёр, і ёй стала радасна, што на другі дзень пасля канцэрта яна паслала ім грошы, якія збірала на новае плацце, і напісала доўгае і добрае пісьмо.
Ехаць глядзець і абсталёўваць Зосіну кватэру Маша папрасілася сама. Кватэрка яе парадавала. Даволі прасторны пакой, маленькая, але ўтульная кухня, дзе ўсё пад рукой: двухканфорная газавая плітка, беленькая ракавіна, бліскучы кран, павярнулі — палілася вада.
Шыковіч, зайшоўшы, сказаў:
— Каб трохі вышэй. Усё-такі нізка. Час ужо адмаўляцца ад такіх габарытаў.
Яраш дастаў рукой столь і засмяяўся. Ого, дзіва што! З яго ростам! А Машы ўсё здалося нармальным і прыгожым. Яна ўзрадавалася, калі мужчыны пахвалілі від з акна.
Яна каторы раз прайшлася па пакоі. Абцасікі прыліпалі да свежай фарбы і, адліпаючы, патрэсквалі. Заставаліся ледзь прыкметныя сляды. Таму яна хадзіла не па сярэдзіне, а каля сцен, дзе стане мэбля.
— Падлогу трэба памыць халоднай вадой, — сказала дзяўчына і пашкадавала, што няма вядра і анучы.
Яраша не здзіўляў яе гаспадарчы практыцызм. Здзіўляўся Шыковіч. І любаваўся дзяўчынай. Ён таксама, як некалі на дачы Валянціна Андрэеўна, параўнаў яе са сваёй дачкой і падумаў аб адказнасці за выхаванне дзяцей. Да Іры ён, праўда, хоць быў трохі абыякавы, сына ж з рук не спускаў, а вынікі хоць і розныя, але аднолькава не надта радасныя.
Пасля яны паўдня ездзілі па горадзе — шукалі мэблю. Іх усіх аднолькава захапілі клопаты па абсталяванню кватэркі. У ашчаднай касе, калі бралі грошы, Кірыла прашаптаў сябру:
— Ты ведаеш — я скупы. Але для яе мне чамусьці нічога не шкада.
Машыну ён вёў з вясёлай зухаватасцю. Яраш жартаўліва папярэдзіў:
— Кірыла, я не застрахаваў свайго жыцця.
— Я недзе чытаў, што хірургі — найбольшыя баязліўцы. Страшэнна баяцца трапіць пад нож свайго калегі.
— Няпраўда! — сур'ёзна запярэчыла Маша.
Крамаў было некалькі. Яны аб'ехалі ўсе. І адусюль выходзілі расчараваныя.
Маша, пра густ якой Шыковіч спачатку, калі яна выказала захапленне маленькай, просценькай кватэркай, быў невысокай думкі, тут нечакана выявіла здзіўляючую патрабавальнасць. Яна ніколі яшчэ ў жыцці не купляла мэблі. Але тое, што яны ўбачылі ў крамах, яна ганіла адразу, з першага позірку. Сталы, шафы, крэслы былі вялікія, нязграбныя, непрыгожыя.
Яраш хмура маўчаў. Шыковіч сварыўся з дырэктарамі.
— Не мы выпускаем, таварыш.
— Дык не бярыце, што не ідзе. Патрабуйце!
— А план?
— Ды не жывіце адным днём. Адзін месяц не выканаеце, на другі перавыканаеце, калі атрымаеце, што трэба.
Яны паблажліва і скептычна ўсміхаліся: нічога, маўляў, ты не разумееш, дарагі пакупнік, у гандлёвых справах.
Нарэшце адзін малады прадавец употай, у цесным праходзе паміж шафамі-бегемотамі параіў Машы:
— З'ездзіце да Грабара. На складзе вы знойдзеце, што вам трэба.
— А хто гэта — Грабар?
— «Гармэблягандаль».
Маша, сядаючы ў машыну, расказала пра гэтую патаемную размову. Шыковіч адразу ж згадзіўся:
— Ідэя! Стану лепшы даставала з усіх нашых даставал!
— Ненавіджу пакупку па блату, цераз чорны ход.
— Антон — ідэаліст! — засмяяўся Шыковіч, крута паварочваючы свайго шматпакутнага «Масквіча». — Будзе мэбля. Будзе і факт для фельетона.
У калідоры гандлёвай установы Кірыла са смехам штурхаў мажнага Яраша да абабітых жоўтым дэрмацінам дзвярэй з шыльдай «Дырэктар».
— Заходзь смела, паважна. Каб зрабіць уражанне.
Але ніякая смеласць і паважнасць уражання на «ўсемагутнага Грабара», маленькага лысаватага чалавечка, не зрабіла. Ён не адказаў нават на іх прывітанне і прадаўжаў размову з двума сваімі работнікамі: вырашалі важнейшае пытанне — у якую краму перамясціць нейкую Гаюнкову. Потым дырэктар, мабыць, спахапіўся, што пытанне гэта незвычайная тайна, і незадаволена звярнуўся да наведвальнікаў:
— Вам што, таварышы?
— Я — Шыковіч, — сказаў Кірыла і ўбачыў, што прозвішча яго ніякага ўражання не зрабіла. Нязлосна падумаў: «Газеты чортаў гандляр не чытае». Аднак рушыў далей: — А гэта — Яраш, наш праслаўлены хірург.
Антон Кузьміч сціснуў кулакі.
Але — о дзіва! — перад Ярашам маленькі Грабар пачціва падняўся, працягнуў руку:
— Ведаю, ведаю. Хто ў нас не ведае таварыша Яраша! Прыемна, вельмі прыемна.
«Клюнула», — падумаў Кірыла, падставіўшы крэсла сябру. Сеў побач сам і тут жа пайшоў у наступленне:
— Справа такая, таварыш Грабар… У Антона Кузьміча жаніўся сын. (Яраш уздрыгнуў ад нечаканасці.) Хлопец узначальвае брыгаду камуністычнай працы на станкабудаўнічым. Яму даюць кватэру. Бацька ў падарунак хоча абсталяваць яе. Але, ведаеце, трэба прыстойнае што-небудзь… Сучаснае. Стыль. Каб не сорамна было.
— Разумею. Усё зробім, — чамусьці ўзрадаваўся дырэктар.
Яраша неаднойчы здзіўлялі нечаканыя выдумкі Шыковіча. Але гэтая яго проста ашаламіла. Ён спачатку абурыўся, пасля натужліва стрымліваў смех, каб не здацца гэтым людзям дзіваком. У цесным калідоры ён даў сябру кухталя.
— А што ты яму будзеш тлумачыць? Шукаем стыльную мэблю для хворай? Казка!
Яны паклікалі Машу. І сам Грабар, вырашыўшы, відаць, за тры хвіліны, якія яны чакалі яго, куды перавесці Гаюнкову, павёў іх на склад. Праўда, перад гэтым ён здзівіў Машу. Раптам спытаў:
— Нявестка, таварыш Яраш? — і працягнуў руку, пачаў віншаваць.
У дзяўчыны бровы палезлі на лоб.
Але Шыковіч міргаў ёй так выразна, што яна зразумела: ён нешта выдумаў.
На складзе яна адразу звярнула ўвагу на гарнітур вытворчасці адной з латышскіх фабрык, просты, прыгожы, з наборам рэчаў для аднаго пакоя: канапа-ложак, нізкі стол, разборная кніжная паліца, нізкія зручныя крэслы.
— О, у вас густ! — усміхнуўся Грабар. — Я мог бы ўзяць вас тавараведам. — І пашкроб патыліцу. — Мы пакідалі гэта для выстаўкі-продажу. Але калі такі выпадак — бярыце.
У машыне, задаволеныя пакупкай, якую Грабар паабяцаў праз гадзіну прывезці, яны рагаталі з выдумкі Кірылы Васільевіча. Асабліва смяшыла, што «мэблевы начальнік» палічыў Шыковіча «заўхозам» Яраша. Потым Машу скаланула думка: магчыма, што гэты хітры Шыковіч ведае, што яна сустракаецца з Тарасам, а таму і выдумаў такую прычыну. Не, не падобна. Хутчэй ён мог бы даведацца, што яна сустракаецца з яго сынам: Славік балбатун. І ёй зноў стала весела ўжо ад іншай думкі: можа здарыцца, што некаму з іх сапраўды прыйдзецца купляць з ёй мэблю з такой прычыны — жаніцьба сына.
* * *
— Ну, Соф'я Сцяпанаўна, пара дадому.
Словы Яраша, іх тон, не, як звычайна, афіцыйна-лекарскі, хоць і ласкавы, а нейкі вельмі ўжо сяброўскі, спалохалі Зосю. Зноў той жа незразумелы прыступ страху, ад якога яна душэўна пакутавала. Сапраўды незразумелы. Дзіўны. Чаго ёй баяцца цяпер? Многа год яна пераконвала сябе: не скардзіся на лёс, жыві, як жывецца, заўтра можа здарыцца горшае, і нічога не баялася, ніякіх хвароб, ніякіх нягод. А прыйшло збаўленне ад цяжкай хваробы — яна адчувае, што сэрца яе не тое, з якім яна жыла многа год, і ўсе лекары робяць такое заключэнне (яе слухала, можа, сотня лекараў і практыкантаў)… Прайшло многа добрага… Яраш яшчэ колькі дзён назад сказаў, што атрымалі для яе кватэру амаль у цэнтры горада. І Маша паведаміла з радасцю: «Такая сімпатычная кватэрка. Сюрпрыз для вас». Вярнулася здароўе, знайшліся шчырыя, чулыя сябры, чаго ж баяцца? Аднак страх не праходзіў.
Збірала рэчы, пераапранулася — і ў яе калаціліся рукі, ногі.
— Слабенькая ты яшчэ. Чаго ён цябе выпісвае? — загаварыла бабуля-санітарка.
Зося сама з задавальненнем засталася б у бальніцы. Тут яна хоць з усімі і ўсім звыклася, нават са сваім страхам. А што там? Яна многа дзён ужо гуляла па садзе. А цяпер баялася глянуць на адчыненыя вокны, за якімі шумеў вялікі горад. Дзень быў не вельмі вясёлы — амаль па-асенняму хмурны, з дрэў злятала першае лісце. Можа, і ад гэтага яшчэ незнаёмы боль у сэрцы?
Магчыма, што адчуванні яе можна было б параўнаць з адчуваннем таго шахцёра, якога, не па яго волі, спусцілі ў глыбокую шахту, завалілі і пратрымалі там у цемры доўга-доўга. А потым другія людзі, добрыя, адкапалі і паволі падымаюць наверх. І вось гэты міг, калі ён павінен ступіць на паверхню зямлі, убачыць неба і сонца, — самы страшны. Не аслепнуць бы!
Правесці яе выйшлі многія лекары, сёстры, санітаркі, хворыя аддзялення, якія маглі хадзіць. Яны ведалі яе лёс, аперацыю. Некаторых, праўда, цікавіла іншае: хворую выпісвае і забірае сам Яраш.
Ёй выказвалі найлепшыя пажаданні.
«Колькі добрых людзей», — падумала Зося і, расчуленая, заплакала: даўно ўжо яна так не развітвалася з людзьмі, з якімі зводзіў яе лёс.