Пакуль мы цягнулi ў розныя бакi i спрачалiся, быццам на судзе за размежаванне зямельных плошчаў цi, лепш сказаць, за падзел дарогi, раптам з'яўляюцца разбойнiкi, абладаваныя сваёй здабычай, i, яшчэ здалёк убачыўшы нас пры святле месяца, вiтаюць нас зларадным смехам.
30. Адзiн з iх так да нас звяртаецца: "Што ж гэта вы па такой дарозе па начы цягаецеся, не баючыся ў глухую поўнач нi манаў, нi злых духаў? Цi, можа, ты, сумленная дзяўчына, спяшаешся ўбачыцца са сваiмi бацькамi? Дык мы ў тваёй адзiноце будзем табе аховай i пакажам да тваiх бацькоў найкарацейшы шлях".
За словам прыйшла справа. Схапiўшы за повад, ён павярнуў мяне назад, не шкадуючы на мае бакi таго вузлаватага кiя, якi быў у яго ў руках. Тут я мiжволi ўспомнiў пра назначаную мне загубу i пра боль у капыце, дык, махаючы галавой, пачынаю кульгаць. А той, што цягнуў мяне назад, крычыць: "Вось як! Зноў ты пачаў кульгаць i кiвацца? Твае гнiлыя ногi бегчы могуць, а iсцi не ўмеюць? Ты ж нядаўна iмчаўся хутчэй за крылатага Пегаса!" I пакуль мой лiтасцiвы пагоншчык вёў са мной, махаючы кiем, гутарку, мы дабралiся да першай агароджы нашага жылля i вось бачым, што на галiне высокага кiпарыса вiсiць старая. Зараз жа яе знялi i так з вяроўкай на шыi ўкiнулi ў прорву. Пасля таго закавалi дзяўчыну i, быццам звяры, накiнулiся на вячэру — пасмяротны плён клапатлiвасцi няшчаснай старой.
31. Пакуль яны ўсё, што было, з прагаю пхалi ў свае страўнiкi, узнiкла ў iх пытанне, якую прыдумаць нам у помсту за спробу ўцячы смерць. Але так, як i на кожным бурным сходзе, думкi iх не супадалi. Адзiн лiчыў, што трэба спалiць дзяўчыну жыўцом, другi даказваў, што лепш аддаць яе дзiкiм звярам, трэцi прапанаваў укрыжаваць, а чацвёрты радзiў замучыць катаваннямi. Толькi ў адным былi ўсе згодныя, што яна вартая смерцi. Пасля таго як агульны гоман прыцiх, адзiн з бандытаў звярнуўся да сабраных з такой прамовай: "Не стасуецца нi са звычаем нашага таварыства, нi з лiтасцю кожнага з нас, нi, нарэшце, з маёй памяркоўнасцю, каб дапускаць нам празмерную лютасць, караючы за злачынства, i каб пры дапамозе дзiкiх звяроў, крыжа або катаванняў i якой бы нi было хуткай смерцi мы наблiзiлi яе зыход у царства змроку. Дык, калi будзеце згодныя на маю прапанову, то мы даруем дзяўчыне жыццё, але такое, якога яна ў нас заслужыла. Вы ж памятаеце, што ўжо раней пастанавiлi мы наконт гэтага вельмi гультаяватага i вельмi абжорлiвага асла, якi цяпер прыкiдваецца калекам, тады як аказаўся пасрэднiкам i памочнiкам дзяўчыны ў яе ўцёках. Лепш за ўсё зарэжам яго заўтра i, вытрыбушыўшы, зашыем у ягонае бруха голую дзяўчыну, якую ён прызнаў лепшай за нас, так, каб толькi галава яе заставалася зверху, а рэшта цела была ў шкуры жывёлiны. Пасля таго паставiм гэтага раскормленага, нафаршыраванага асла на якую-небудзь скалу i пакiнем на сонечнай спёцы.
32. Такiм чынам яны абое атрымаюць тое, што вы справядлiва прапанавалi. Асёл атрымае даўно ўжо заслужаную смерць, а яна будзе i звярамi з'едзена, бо цела яе абгрызуць чэрвi, i агнём спалена, бо сонца будзе смалiць аслiнае бруха, i на крыжы будзе пакутаваць, калi сабакi i каршуны будуць выцягваць з яе вантробы. Прытым заўважце, колькi яшчэ пакут i мук дастанецца на яе долю: яна жывая апынецца ў пузе дохлай жывёлiны, яе будзе мучыць невыносны смурод, калi гарачыня будзе мацнець, яна будзе пакутаваць ад голаду i смагi i не зможа нават сама сабе зрабiць смерць, бо яе рукi не будуць свабодныя".
Пасля такой прамовы разбойнiкi не рукамi, а ўсёй душой прагаласавалi за гэту прапанову. А што заставалася рабiць мне, якi ўсё гэта чуў сваiмi аслiнымi вушамi? Як аплакваць сябе аслу, якi заўтра будзе не чым iншым, як смярдзючай падлай?
1. Ледзь толькi, разагнаўшы цемру, зардзеў дзень i блiскучая каляснiца сонца асвятлiла наваколле, з'явiўся нейкi чалавек з лiку разбойнiкаў, аб чым сведчыла яго прывiтанне з сябрамi, сеў ля ўвахода ў пячору, перавёў дух i расказаў прысутным наступнае: "Што да Мiлона Гiпацкага, дом якога мы гэтымi днямi абрабавалi, дык можна, кiнуўшы трывогу, супакоiцца. Пасля таго як вы з вялiкай смеласцю расцягалi ўсю яго маёмасць i вярнулiся ў лагер, я змяшаўся з натоўпам мясцовых жыхароў i, выказваючы то жаль, то абурэнне, стараўся даведацца, якi будзе выкарыстаны спосаб пошуку разбойнiкаў i якiм чынам пра ўсё вам данесцi, як мне было даручана. На падставе няпэўных здагадак i на аснове праўдападобных меркаванняў увесь натоўп аднадушна сходзiцца на тым, што вiноўнiкам злачынства з'яўляецца нейкi Луцый, якi некалькi дзён таму назад пры дапамозе фальшывых рэкамендацыйных пiсьмаў, выдаўшы сябе Мiлону за прыстойнага чалавека, дамогся таго, што яму была аказана гасцiннасць i што яго ўвялi ў сама цесны сямейны круг. Пражыўшы там некалькi дзён, ён збаламуцiў Мiлонаву служанку, прыкiнуўшыся закаханым, разгледзеў усе засаўкi i завалы i месцы, дзе захоўвалася гаспадарскае дабро.
2. Як немалаважны доказ ягонага злачынства прыводзiлася тое, што ў тую самую ноч, за хвiлiну да нападу, ён кудысьцi ўцёк i не вяртаецца да гэтай пары. Да таго ж яму лёгка было знайсцi i сродак для ўцёкаў, каб хутчэй i далей схавацца, бо ён забраў з сабой свайго белага каня. Дома застаўся яго слуга, дык яго схапiлi i зачынiлi ў гарадскую турму. Аднак, амаль да смерцi закатаваны, ён нi ў чым не прызнаўся. Тады выправiлi на радзiму гэтага самага Луцыя ўпаўнаважаных, каб яны знайшлi вiноўнiка, якi павiнен адказаць за зробленае iм злачынства".
У час яго расказу я прыраўняў сваё шчаслiвае жыццё да цяперашняга злашчаснага лёсу асла, уздыхнуў з глыбiнi душы i падумаў, што невыпадкова грэцкiя мудрацы лiчылi Фартуну сляпой i паказвалi яе зусiм бязвокай. Яна заўсёды абсыпае сваiмi дабротамi людзей нявартых, благiх i нiколi не кiруецца розумам, выбiраючы сабе пестуноў памiж смяротных, i з тымi найчасцей важдаецца, ад якiх, каб не была сляпая, павiнна была б уцякаць. А горш за ўсё тое, што стварае iлжывыя i супярэчлiвыя меркаваннi аб рэчаiснасцi, i такiм чынам нягоднiк бывае ўпрыгожаны вянком сумленнага чалавека, а нi ў чым не вiнаватыя становяцца здабычай згубнага нагаверу.
3. Зрэшты, я сам, каго люты нацiск ператварыў у жывёлiну i давёў да лёсу пагарджанага чатырохногага, да долi, якая можа выклiкаць спачуванне i жаль, цяпер узвалiў на сябе яшчэ i абвiнавачанне ў злачынстве супраць свайго любiмага гаспадара. Гэтакi ўчынак правiльней назваць не проста бандыцкiм, а сапраўды бацьказабойчым. I не было ў мяне магчымасцi не толькi абараняцца, але нават i пярэчыць. Дык каб маё маўчанне перад тварам нiкчэмнага абвiнавачання не было растлумачана як знак згоды i прыкмета нячыстага сумлення, я, страцiўшы ўсякую цярплiвасць, хацеў толькi выкрыкнуць: "Не вiнаваты!" Але няспынна вымаўляў толькi першы склад, а наступных нiяк не мог вымавiць, спынiўшыся на месца i равучы: "Не, не!" Не памагло старанне як мага акруглiць свае адвiслыя губы. Ды што за карысць скардзiцца на бязлiтаснасць лёсу, калi ён не пасаромеўся зраўняць мяне з маiм уласным канём, з маiм слугой, на якiм раней я ездзiў верхам?
4. Аднак сярод гэтых скрушлiвых думак адзiн клопат турбаваў мяне больш за ўсё. Як толькi ўспамiнаў, што рашэннем разбойнiкаў павiнен буду стаць пахавальнай ахвярай для закатавання дзяўчыны, кожны раз аглядаў свой жывот, i мне здавалася, што я ўжо быў гатоў вызвалiць з сябе гэту няшчасную дзяўчыну.
А тым часам той чалавек, якi толькi што паведамляў пра мяне iлжывыя весткi, выцягнуў тысячу залатых, што былi ў крысе ягонай апранахi, забраныя, як ён казаў, у розных сустрэчных, i, як чалавек справядлiвы, здаў iх у агульную касу. Пасля таго пачаў распытваць пра здароўе сваiх таварышаў. Даведаўшыся, што некалькi з iх, прытым сама адважных, загiнулi па-геройску ў розных абставiнах, пачаў угаворваць даць на нейкi час спакой дарогам i спынiць крывавыя сутычкi, каб заняцца папаўненнем атрада да ранейшага лiку за кошт новых маладых, здаровых i адважных мужчын. Тых, якiя будуць адмаўляцца, можна запалохаць, а iншых завабiць узнагародамi. Ды нямала знойдзецца людзей, якiя, зненавiдзеўшы парадкi паднявольнага жыцця, ахвотна прыйдуць у нашу шайку, бо тут у нас усе роўныя i кожны мае ледзь не тыранiчную ўладу. Сам ён даўно ўжо знайшоў аднаго чалавека i высокага ростам, i маладога гадамi, i моцнага целам, i на руку спрытнага, якога доўга пераконваў i нарэшце пераканаў, каб той прыклаў свае аслабелыя ад бяздзейнасцi рукi да якой-небудзь карыснай справы, напрыклад, пакуль ёсць магчымасць, здабываць золата, а не выцягваць рукi па мiласцiну.
5. Усе згаджаюцца з яго словамi i пастанаўляюць прыняць таго, пра каго гэты сябра расказваў, ды шукаць для папаўнення таварыства iншых. Тады той, што гаварыў, выйшаў на хвiлiну i прыводзiць нейкага, як i абяцаў, высокага юнака, з якiм наўрад цi мог бы хто-небудзь з прысутных зраўняцца. Не гаворачы пра магутны склад цела, ён быў на цэлую галаву вышэйшы за ўсiх, хоць на яго твары ледзь толькi прабiваўся першы пушок. Апрануты быў ён у стракатыя лахманы, праз якiя прасвечвалiся магутныя грудзi i жывот. I вось гэты новы знаёмы гаворыць: "Прывiтанне вам, клiенты наймацнейшага бога Марса, якiя сталi мне ўжо вернымi паплечнiкамi. Мужа велiкадушнага i палкага, якi з радасцю да вас прыходзiць, з радасцю прымiце. Я ахвотней падстаўляю свае грудзi пад удары, чым здабываю золата, i сама смерць, якая палохае iншых, мне толькi дадае адвагi. Не лiчыце мяне жабраком цi даведзеным да адчаю i не мяркуйце аб маiх якасцях па гэтых лахманах. Я стаяў на чале магутнай шайкi i пустошыў усю Македонiю. Я — славуты рабаўнiк, той самы Гем, чыё iмя наводзiць страх на ўсе правiнцыi. Я парастак бацькi Ферона, у сваю чаргу праслаўленага разбойнiка, успоены чалавечай крывёй, выхаваны на ўлоннi шайкi, нашчадак i сапернiк бацькавай доблесцi.
6. Аднак усё мноства маiх даўнейшых адважных сяброў i ўсё маё вялiкае багацце было страчана мною за кароткi час. Здарылася так, што я зрабiў напад на iмператарскага пракуратара, якi атрымоўваў аклад дзвесце тысяч сестэрцыяў, але пазней яго справы пахiснулiся, i ён апынуўся ў беднасцi. Боскi гнеў скрыжаваў нашы шляхi… зрэшты, дзеля таго, што гэта гiсторыя вам невядомая, пачну па парадку. Быў пры дварэ Цэзара вельмi вядомы сваiм высокiм становiшчам слаўны муж, якога Цэзар надзвычай паважаў. Вось яго, ачэрненага падкопамi некаторых асоб, лютая зайздрасць падвергла выгнанню. Яго жонка Плацiна, жанчына рэдкай вернасцi i выключнай цнатлiвасцi, нарадзiўшы дзесяць разоў, моцнай асновай забяспечыла дом свайго мужа. Пагрэбаваўшы ўцехамi сталiчнага жыцця i зненавiдзеўшы раскошу, гэта паплечнiца ў выгнаннi i сяброўка ў няшчасцi абстрыгла валасы, змянiла сваё адзенне на мужчынскае, падперазалася поясам, у якiм былi зашытыя каштоўныя нашыйнiкi i залатыя манеты, i пераносiла небяспекi i нязручнасцi сярод аголеных мячоў, клапоцячыся няспынна пра бяспеку i выратаванне мужа. Перажыўшы шмат нягод у дарозе як на моры, так i на сушы, наблiжалiся яны да Закiнфа, дзе бязлiтасны лёс вызначыў пракуратару чарговае месца жыцця.
7. Але, як толькi дабралiся яны да актыйскага ўзбярэжжа, дзе мы ў той час, прыбыўшы з Македонii, былi на здабычы, i з надыходам ночы, аберагаючыся ад марской гайданкi, размясцiлiся на начлег у нейкай прыбярэжнай карчме паблiзу свайго карабля, мы напалi на iх i ўсё забралi. Аднак нельга сказаць, што мы адплацiлiся нязначнай рызыкай. Як толькi пачула матрона рып дзвярэй, яна пачала бегаць па пакоi, клiчучы сваiх слуг i вартаўнiкоў, i сваiм крыкам усiх напалохала так, што, каб яны не пахавалiся хто куды, мы не выйшлi б цэлыя. Але гэта, трэба аддаць ёй справядлiвасць, годная жанчына, якая сваiмi выключнымi якасцямi заслужыла прыхiльнасць Цэзара, звярнулася да яго з просьбай i дабiлася для свайго мужа хуткага вяртання i загаду на помсту за напад. I як толькi Цэзар пажадаў, каб перастала iснаваць брацтва разбойнiка Гема, адразу яго не стала — такую ўладу мае адзiн узмах рукi iмператара. Уся наша шайка, высачаная атрадамi вексiларыяў, аказалася рассеянай i выбiтай, i толькi я адзiн, ледзь здолеўшы схавацца, пазбегнуў пашчы Орка наступным чынам.
8. Апрануўшы квяцiстую жаночую сукню, якая ападала незлiчонымi складкамi, накрыўшы галаву тонкай хусцiнкай, абуўшыся ў белыя далiкатныя жаночыя туфлi i схаваўшыся пад выглядам жанчыны, я сеў на асла, нагружанага ячменем, i праехаў праз самую сярэдзiну варожага атрада. Жаўнеры палiчылi мяне за паганятага аслоў i прапусцiлi без нiякай затрымкi. Трэба сказаць, што тады я быў безбародым i мае шчокi ззялi юнацкай свежасцю. Пры ўсiм гэтым я не зганьбiў нi бацькавай славы, нi сваёй доблесцi, хоць i давялося мне нацярпецца страху, бачачы перад сабой забойчыя мячы.
I ўсё ж, схаваўшыся ашуканствам пад чужой вопраткай, я ў адзiночку нападаў на двары i сёлы i змог назбiраць сабе грошыкаў на дарогу".
I, расхiнуўшы свае лахманы, ён дастаў з iх дзве тысячы залатых. "Вось, кажа, — ад усяго сэрца падарунак вашай кампанii, цi, правiльней кажучы, мая доля, i адначасова прапаную вам сябе самога, калi вы не супраць, у сама верныя атаманы, прытым ручаюся, што за вельмi кароткi час зраблю гэта ваша каменнае жытло залатым".
9. Без затрымкi i прамаруджвання разбойнiкi аднагалосна выбралi яго сваiм важаком i прынеслi яму даволi багатую прыгожую вопратку, якую ён апрануў, скiнуўшы свае лахманы. Перамянiўшыся такiм чынам, ён пацалаваўся з усiмi i разлёгся на ганаровым месцы ля стала. Яго выбранне было адсвяткавана вячэрай са шчодрай выпiўкай.
Даведаўшыся з гутаркi разбойнiкаў, якую яны вялi мiж сабой, пра спробу паланянкi ўцячы, i пра маё хаўруснiцтва, i аб прызначанай нам жахлiвай смерцi, ён запытаўся, дзе знаходзiцца дзяўчына. Калi яе прывялi i ён убачыў яе закаванай, то, зморшчыўшы незадаволена нос, гаворыць: "Вядома, я не такi нявыхаваны i самавольны, каб спыняць вас ад выканання вашага прысуду, аднак лiчыў бы бессаромным, меўшы сваю думку, схаваць ад вас тое, што мне здаецца правiльным. Перш за ўсё прашу мне верыць, што кiруе мною выключна ваша карысць, прытым, калi мая думка вам не спадабаецца, вы зноў можаце вярнуцца да свайго намеру. Я лiчу, што для разбойнiкаў, для тых, хто ясна разумее сваю справу, вышэй за ўсё павiнен стаяць прыбытак, нават вышэй, чым жаданне помсты, здзяйсненне якой бывае звязана са стратамi. Калi вы загубiце гэту дзяўчыну ў гэтым асле, дык вы толькi заспакоiце сваё пачуццё абурэння без нiякай кампенсацыi. Таму я думаю, што яе трэба завезцi ў якi-небудзь горад i там прадаць. Дзяўчына ў яе гадах не можа пайсцi па нiзкай цане. У мяне самога, калi я яшчэ вадзiўся са зводнiкамi, быў знаёмы, якi, думаю, не мала даў бы талантаў за такую дзяўчыну з высокага роду, каб далучыць яе да рамяства распуснiцы. Ад яго ўжо яна не ўцякла б, а ваша жаданне помсты было б у нейкай ступенi задаволеным, калi б яна трапiла ў публiчны дом. Я вам выказваю тое, што мне прыйшло ў галаву, а вы ў сваiх намерах i ўчынках свабодныя".
10. Так гэты руплiвец аб разбойнiцкiм прыбытку баранiў i нашу справу ратаваў асла i дзяўчыну. Пасля доўгага абмеркавання, якое выматала мне ўсю душу, усе ахвотна далучылiся да думкi разбойнiка-навiчка i зараз жа вызвалiлi дзяўчыну ад кайданоў.
А тая, убачыўшы гэтага юнака i пачуўшы гутарку пра распуснiц i зводнiкаў, пачала радасна смяяцца, што прымусiла мяне асудзiць увесь жаночы пол: гэта ж на маiх вачах разыгрывала дзяўчына каханне да маладога жанiха i iмкненне да святынi чыстага шлюбу, i вось пры адным успамiне пра публiчны дом яна прыходзiць у захапленне. Такiм чынам, у той момант увесь жаночы род i ягоны нораў залежалi ад аслiнага асуджэння.
А малады чалавек зноў гаворыць да разбойнiкаў: "Чаму б нам не наладзiць малебства Марсу Паплечнiку, каб ён дапамог нам i дзяўчыну прадаць, i набраць новых сяброў? Ды, як бачу, няма ў нас нiякай жывёлiны, каб прынесцi ахвяру, i столькi вiна, каб можна было ўдосталь выпiць. Дайце мне з дзесятак спадарожнiкаў, гэтулькi мне хопiць, i я пайду ў блiжэйшую сялiбу i навалаку вам адтуль харчоў i вiна на цэлы салiйскi банкет".
I ён пайшоў, а тыя, што засталiся, расклалi вялiкае вогнiшча i нарыхтавалi з зялёнага дзёрну богу Марсу алтар.
11. Неўзабаве тыя, што пайшлi, вяртаюцца, несучы мяхi з вiном i гонячы перад сабой цэлы статак жывёлы. Выбраўшы вялiкага старога калматага казла, прыносяць яго на ахвяру Марсу Паплечнiку i Спадарожнiку i тут жа рыхтуюць багаты банкет.
А той новы кажа: "Вы павiнны пераканацца, што атаман не толькi ў вылазках i захопе здабычы спрытны, але ўмее i павесялiцца". I, узяўшыся за работу, усё вельмi ўмела рыхтуе. Ён мяце, накрывае, варыць, смажыць каўбасу, прыгожа падае на стол, а галоўнае, усiх поiць вялiкiмi чаркамi вiна. У той жа час, робячы выгляд, што яшчэ нешта трэба прынесцi, штораз заходзiць да дзяўчыны i то дасць ёй узятую са стала ежу, то з вясёлым выглядам паднясе вiна, памачыўшы перш у той жа чарцы губы. Дзяўчына ўсё гэта прымала з прагнасцю i, здаралася, калi той хацеў яе пацалаваць, сама хуткiмi пацалункамi папярэджвала гэта жаданне.
Такiя яе паводзiны мне зусiм не спадабалiся. Ах, нявiнная дзяўчына, як магла ты забыцца пра свой шлюб i пра свайго жаданага жанiха? Як магла ты аддаць перавагу гэтаму прыблуду i крываваму забойцу перад такiм, якi толькi што стаў тваiм мужам, прыгожым знатным невядомым мне юнаком? Няўжо не мучыць цябе сумленне i ахвота табе, забыўшыся пра пачуццi, аддацца блуду сярод гэтых мячоў i пiк? А што будзе, як iншыя разбойнiкi пра гэта знюхаюць? Зноў тады да асла вернешся, зноў падвядзеш мяне пад смяртэльны ўдар! Праўду сказаць, ты адыгрываешся на чужой спiне…
12. Пакуль я з вялiкiм абурэннем узводзiў на яе паклёп i прыпiсваў ёй усякiя нiзкiя матывы, раптам з некаторых iхнiх намёкаў, дастаткова ясных для кемлiвага асла, пазнаю, што гэта не славуты разбойнiк Гем, а Тлепалем, жанiх гэтай самай дзяўчыны. I сапраўды, у ходзе гутаркi пачынае ён выказвацца ўсё ясней, не зважаючы на маю прысутнасць, быццам я нежывы: "Будзь спакойная, Харыта дарагая, у хуткiм часе ўсе гэтыя твае ворагi будуць тваiмi палоннымi".
I з падвойнай настойлiвасцю безупынна частуе асавелых ад п'янага дурману разбойнiкаў вiном, а сам не п'е. I, клянуся Геркулесам, у мяне з'явiлася падазрэнне, што ён iм падмяшаў у келiхi нейкага соннага зелля. Нарэшце ўсе, зусiм ап'янеўшы, звалiлiся з ног i паляглi як нежывыя. Тады ён пазвязваў iх без нiякай цяжкасцi моцнымi вяроўкамi, скруцiў iх па-свойму i, пасадзiўшы мне на спiну сваю дзяўчыну, накiраваўся ў родны горад.
13. Ледзь толькi мы пад'ехалi да дома, як усе гараджане высыпалi на вулiцу, каб убачыць доўгачаканае вiдовiшча. Выбеглi бацькi, родзiчы, суседзi, выхаванцы, слугi — усе з вясёлымi, радаснымi тварамi. Сапраўды, малюнак быў для ўсякага полу i ўзросту небывалы i, клянуся Геркулесам, запамiнальны, як дзева трыумфальна i ўрачыста ўязджае ў горад на асле. Я сам у меру сваiх сiл павесялеў i, каб не палiчылi, што я тут нi пры чым, навастрыў вушы, раздзьмуў ноздры i гучна зароў, напоўнiўшы грамовым крыкам усё наваколле.
Бацькi забралi дзяўчыну ў вясельны пакой i акружылi яе ласкай i клопатам, а мяне, i вялiкую колькасць уючнай жывёлы, i людзей Тлепалем вярнуў назад. Я не меў нiчога супраць, бо наогул вызначаўся дапытлiвасцю i цяпер вельмi хацеў пабачыць, як будуць лавiць разбойнiкаў.
Мы засталi iх звязанымi больш вiном, чым вяроўкамi. Знайшоўшы i павыцягваўшы з пячоры ўсё дабро, нагрузiлi нас золатам, серабром i iншымi багаццямi. А разбойнiкаў так, як былi яны звязаныя, падкацiлi да абрыву i кiнулi ў прорву, iншых жа, пабiтых iх уласнымi мячамi, пакiнулi на месцы. Радуючыся з гэтакай помсты, у добрым настроi вярнулiся мы ў горад. Багацце разбойнiкаў было складзена ў грамадскае сховiшча, а вернутая дзяўчына была паводле закону перададзена Тлепалему.
14. Ад той хвiлiны маладая матрона, абвясцiўшы мяне сваiм выратавальнiкам, пачала вельмi пра мяне клапацiцца i ў дзень вяселля загадала насыпаць мне ў яслi аж па берагi ячменю i даць столькi сена, што хапiла б яго i бактрыйскаму вярблюду. Але якiя ж заслужаныя праклёны слаў я Фацiдзе, што перамянiла мяне ў асла, а не ў сабаку, калi бачыў, як вартаўнiкi дома да адвалу наядалiся рэшткамi багатых пачастункаў, украдзенымi цi атрыманымi ў якасцi падачак!
Пасля першай ночы i гуляў па падказцы Венеры нявеста не пераставала з вялiкай удзячнасцзю напамiнаць сваiм бацькам i мужу пра мяне, пакуль тыя не паабяцалi ёй, што мне будзе дадзена найлепшая апека. Сабралi нараду з найбольш паважаных сяброў, каб абмеркаваць, якiм спосабам найлепш мне аддзякаваць. Аднаму з iх здавалася сама лепей пакiнуць мяне пры доме i, не займаючы нiякай працай, кармiць адборным ячменем, бобам i вiкай. Але ўзяла верх думка другога якi, клапоцячыся аб маёй свабодзе, радзiў выпусцiць мяне гуляць у табунах на сельскiх прасторах, каб гаспадары кабыл атрымалi ад майго высакароднага пакрыцця прыплод — мноства мулаў.
15. Тады адразу з'яўляецца табуншчык, дык, даўшы яму шмат наказаў, загадваюць забраць мяне. Вельмi задаволены, пабег я наперад, думаючы, што ўжо не буду мець справы нi з цюкамi, нi з iншай паклажай, i спадзеючыся, што ў пачатку вясны ўдасца мне знайсцi дзе-небудзь на лугах ружы. Думалася мне таксама, што калi мне ў аслiнай постацi аказваецца такая ўдзячнасць i пашана, дык, стаўшы чалавекам, буду мець яшчэ больш павагi. Але як толькi апынулiся мы за горадам, аказалася, што не толькi нiякiя прыемнасцi, нават i намёку на свабоду мяне не чакала. Пастухова жонка, скупая, нягодная жанчына, адразу прыставiла мяне круцiць жорны i, падбадзёрваючы мяне дубцом з яшчэ зялёнымi лiстамi, за кошт маёй скуры рыхтавала хлеб для сябе i сваёй сям'i. Мала таго, што вымотвала мае сiлы, мелючы муку сабе, яна маёй працай малола за плату збожжа суседзям, а мяне пасля гэтакiх пакут пазбаўляла прызначанага мне корму. Ячмень, якi атрымоўвала на мяне, яна таксама пускала ў памол i, змолаты маiм стараннем, прадавала суседзям, а мне пасля цэлага дня цяжкой працы толькi пад вечар давала бруднага непрасеянага вотруб'я, у якiм было поўна пяску.
16. Дзеля цяжэйшага прыгнёту бязлiтасны лёс абрынуў на мяне новыя пакуты, вядома, на тое, каб я, як кажуць, i дома, i на людзях мог праславiцца адважнымi подзвiгамi. Здарылася так, што мой паважаны пастух, запознена выконваючы гаспадарскi загад, надумаўся пусцiць мяне ў табун кабылiц. I вось я, нарэшце свабодны вослiк, весела падскокваючы, млявым крокам наблiжаюся да кабыл i выбiраю, каторая з iх найбольш здатная да злучкi. Аднак гэтай захапляючай надзеi пачала пагражаць смяротная небяспека.
Самцы, якiх доўга i шчодра адкормлiвалi спецыяльна для службы Венеры, яны наогул страшныя i да таго ж, вядома, дужэйшыя за любога асла, баючыся майго сапернiцтва i не жадаючы разводзiць мяшанцаў, пагрэбавалi запаветамi Зеўса Гасцiннага i, ашалеўшы, пачалi мяне ганяць са страшнай нянавiсцю. Адзiн, уздыбiўшы магутныя грудзi, узняўшы галаву i выцягнуўшы шыю, таптаў мяне пярэднiмi нагамi, другi, адвярнуўшыся ад мяне тоўстым азадкам, бiў заднiмi капытамi, а трэцi, пагражаючы злосным iржаннем, утулiўшы вушы i вышчарыўшы два рады блiскуючых зубоў, моцна мяне пакусаў. Усё гэта напомнiла мне чытаную калiсьцi гiсторыю пра фракiйскага цара, якi сваiх няшчасных гасцей кiдаў на разарванне i зжыранне дзiкiм коням. Гэты магутны тыран настолькi быў скупы, што голад сваiх ненажэрных кабылiц, замест ячменю, шчодра наталяў чалавечым мясам!
17. Гэтак i я быў знявечаны ўдарамi i ўкусамi жарабцоў i з сумам марыў аб тым, каб зноў вярнуцца да тых праклятых жорнаў. Аднак Фартуна, яшчэ канчаткова не здаволiўшыся маiмi пакутамi, паслала мне яшчэ адно выпрабаванне. Паставiлi мяне вазiць дровы з гары i вызначылi мне за паганятага хлопца, сама паганага з усiх хлапцоў. Ён не толькi прымушаў мяне ўзбiрацца па крутым схiле на высокую гару i ўшчэнт збiваць на гэтай дарозе капыты, але, апроч гэтага, як сапраўдны злачынец, без стомы лупiў мне бакi дубiнкай так, што боль ад гэтых пабояў i ран працiнаў мяне наскрозь. Прытым ён заўсёды трапляў па адным i тым самым месцы, бiў па правым сцягне, дзе раздзёр мне скуру, i балячка ўвесь час шырэла, з малой раны ператварылася ў вялiкую дзiру. А ён не пераставаў мясiць па гэтай ране, нягледзячы на тое, што з яе сачылася кроў. А столькi ўзвальваў ён на мяне дроў, што можна было падумаць, быццам тыя вязанкi збiралiся вазiць не на асле, а на слане. Апроч таго, кожны раз, як паклажа перацягвала на адзiн бок, ён, замест таго каб зняць некалькi пален i зменшыць трохi цяжар, даць мне лягчэй дыхнуць цi, прынамсi, пераклаўшы частку грузу на другi бок, ураўнаважыць яго, наадварот, прывязваў да лягчэйшага боку каменне i такiм чынам па-свойму захоўваў раўнавагу.
18. Не здаволiўшыся маiмi пакутамi пад непамерным грузам, калi мы пераходзiлi рэчку, якая сустракалася па дарозе, ён, каб не замачыць абутку, яшчэ i сам ускокваў мне на спiну — нязначны дадатак да грузу, цi ж не праўда? А калi пад такiм непасiльным цяжарам здаралася мне, паслiзнуўшыся на глiнiстай сцежцы, упасцi, ён i не думаў, як належыць добраму паганятаму, выцягнуць у мой бок руку, пацягнуць за аброць, падняць за хвост або скiнўць частку грузу, каб я хоць мог устаць на ногi. Нiякай дапамогi знясiленаму аслу ён не даваў, а пачынаючы з галавы, ад вушэй, паласаваў мяне сваёй дубiнкай па ўсiм целе, пакуль гэты супакойлiвы сродак не прымушаў мяне падняцца. I вось што прыдумаў ён мне на загубу: скруцiць вострыя калючкi з ядавiтымi iголкамi ў пучок i прывяжа мне да хваста вiсячай прыладай катавання, каб, матляючыся, яна балюча калола мяне пры хадзьбе сваiмi забойчымi шыпамi.
19. Так пакутаваў я ад падвойнай бяды, бо калi пушчуся бегчы, каб пазбегнуць уколаў, тады яшчэ мацней раняць мяне тыя калючкi, а калi спынюся, каб суцiшыць боль, тады ўдары прымушаюць бегчы. Выходзiла, што гэты паганы хлапец вырашыў так цi iнакш звесцi мяне са свету, чым ён мне не раз i пагражаў. А неяк здарылася, што, калi маё цярпенне лопнула, я моцна ўбрыкнуў яго капытамi. Тады ён прыдумаў супраць мяне такую подласць. Навалiўшы на мяне цэлую гару пакулля i моцна ўвязаўшы яго вяроўкай, пагнаў мяне наперад, а сам падхапiў у блiзкай сялiбе гарачы вугаль i ўсунуў яго ўсярэдзiну паклажы. I вось агонь, знайшоўшы сабе адпаведную спажыву, пачынае разгарацца, тлее i нарэшце выбухае полымем. Мяне пачало пякельна смалiць, i я не бачыў у гэтай бядзе нiякага ратунку.
Не было нiякай надзеi на выратаванне, а страшны пажар не дапускаў найменшага замаруджвання i выбiў у мяне з галавы ўсякую здольнасць да разумнага дзеяння.
20. Аднак у тых жорсткiх абставiнах Фартуна ласкава да мяне ўсмiхнулася (магчыма, каб захаваць мяне для яшчэ большых пакут) i выратавала ад немiнучай смерцi, якая ўжо стаяла ў мяне перад вачыма. Убачыўшы лужыну, што засталася ад учарашняга лiўня, я кiнуўся ў брудную ваду i ўвесь у яе апусцiўся.
Затушыўшы такiм спосабам полымя i вызвалiўшыся ад грузу i смерцi, выходжу на дарогу. Але i тут гэты паганы хлопец звалiў усю вiну на мяне i змог пераканаць усiх пастухоў, што я, праходзячы каля запаленых лаўжоў, наўмысна паслiзнуўся i запалiў пакулле. А ў канцы дабавiў: "Дакуль жа мы будзем дарма кармiць гэтага агняносца?"
Праз некалькi дзён пасля таго ён прыдумаў на маю бяду яшчэ падлейшую хiтрасць. Прадаўшы каля першай напатканай хаты дровы, якiя я вёз, i прыгнаўшы мяне ўлегцы, пачаў жалiцца, што не можа даць рады майму гнюснаму нораву i адмаўляецца ад няшчаснай службы пры мне. А для свайго апраўдання склаў такую выдумку: