Пазіраючы ўночы на наш адзінокі плыт, мы без асаблівай цяжкасці маглі ў думках уявіць сабе, як дзесьці за небасхілам, калі людзі ўпершыню пракладвалі сабе дарогу цераз гэты акіян, трымаючыся падобнага на веер строю, каб было больш шанцаў заўважыць зямлю, праплывала цэлая флатылія такіх суднаў. Незадоўга да з’яўлення іспанцаў інка Тупак Юпанкі, які падначаліў сваёй уладзе і Перу і Эквадор, у суправаджэнні многіх тысяч людзей адплыў у акіян з цэлай армадай бальзавых плытоў на пошукі астравоў, якія, паводле чутак, знаходзіліся дзесьці ў Ціхім акіяне. Ён знайшоў два востравы; некаторыя лічаць, што гэта былі астравы Галапагос; і пасля васьмімесячнай адсутнасці яму і яго шматлікім веслярам насілу ўдалося вярнуцца ў Эквадор. Вядома, і Кон-Цікі са сваімі спадарожнікамі на некалькі стагоддзяў раней плыў такім жа строем, але паколькі яны адкрылі астравы Палінезіі, у іх не было прычын спрабаваць вярнуцца назад.
Калі мы зноў вылазілі на плыт, мы часта садзіліся вакол парафінавага ліхтара на бамбукавай палубе і гаварылі аб мараплаўцах з Перу, якія паўтары тысячы год назад зведалі тое самае. Ад ліхтароў на парус клаліся вялізныя цені барадатых людзей, і мы думалі аб белых людзях з барадой, сляды знаходжання якіх мы сустракалі ў міфалогіі і архітэктуры на ўсёй прасторы ад Мексікі да Цэнтральнай Амерыкі і ў паўночна-заходняй частцы Паўднёвай Амерыкі аж да Перу. Там таямнічая цывілізацыя перад прыходам інкаў знікае, быццам па ўзмаху чарадзейнай палачкі, і гэтак жа раптоўна з’яўляецца на адзінокіх астравах на захадзе, да якіх мы цяпер набліжаліся. Магчыма, гэтыя вандроўныя настаўнікі належалі да старажытнага цывілізаванага народа, што жыў за Атлантычным акіянам і ў даўно мінулыя часы пераплыў яго такім жа простым спосабам, скарыстаўшы заходнюю акіянскую плынь і пасат, якія даставілі іх з Канарскіх астравоў у Мексіканскі заліў? Вядома, гэтая адлегласць была куды карацейшай, чым тая, якую мы пераадольваем, а мы больш не верылі, што акіян з’яўляецца абсалютна ізалюючым фактарам. Шмат якія даследчыкі на падставе важкіх довадаў сцвярджалі, што вялікія індзейскія цывілізацыі — ад ацтэкаў у Мексіцы да інкаў у Перу — з’явіліся ў выніку нечаканых міграцыйных хваль; хвалі гэтыя прыходзілі з-за акіяна з усходу, у той час як амерыканскія індзейцы ў цэлым ёсць не што іншае як азіяцкія паляўнічыя і рыбацкія плямёны, якія на працягу 20 тысяч год або нават больш доўгага часу прасачыліся ў Амерыку з Сібіры. Нас, безумоўна, павінна здзіўляць тая акалічнасць, што мы не знаходзім ніякіх слядоў паступовага развіцця вялікіх цывілізацый, якія калісьці распаўсюджваліся ад Мексікі да Перу. Чым глыбей у зямлю ішлі раскопкі археолагаў, тым больш высокую культуру яны знаходзілі, пакуль не дасягалася пэўная мяжа, якая яскрава сведчыла аб тым, што старажытныя цывілізацыі ўзніклі, не маючы ніякіх карэнняў у першабытных культурах.
I цывілізацыі ўзніклі там, куды падыходзіць атлантычная плынь, — сярод пустыняў і джунгляў у Цэнтральнай і Паўднёвай Амерыцы, а не ў раёнах з больш умераным кліматам, дзе ўмовы для развіцця цывілізацый і ў старажытнасці і ў сучасную эпоху былі куды больш спрыяльныя.
Тое ж самае мы назіраем і на астравах Паўднёвага мора. Самыя выразныя сляды цывілізацыі мы знаходзім на бліжэйшым да Перу востраве Пасхі, хоць глеба на гэтым невялікім астраўку сухая і неўрадлівая і хоць ён размешчаны ад Азіі далей, чым усе астатнія ціхаакіянскія астравы.
Мінуўшы палову дарогі, мы праплылі якраз такую адлегласць, якая аддзяляе востраў Пасхі ад Перу, і гэты легендарны востраў ляжаў на поўдзень ад нас. Стараючыся ісці звычайным шляхам плыта ў акіяне, мы адплылі ад мацерыка ў вельмі зручным месцы — пасярэдзіне перуанскага ўзбярэжжа. Калі б мы адплылі ў месцы, размешчаным крыху на поўдзень, бліжэй да Ціахуанаке, зруйнаванай сталіцы Кон-Цікі, дык мы ішлі б з тым жа ветрам, але ў больш слабай плыні, і яна панесла б нас у напрамку да вострава Пасхі.
Калі мы мінулі 110° заходняй даўжыні, мы апынуліся ўжо ў палінезійскай акіянічнай вобласці, паколькі палінезійскі востраў Пасхі быў цяпер да Перу бліжэй, чым мы. Мы знаходзіліся на адным мерыдыяне з першым аванпостам астравоў Паўднёвага мора, цэнтрам самай старажытнай астраўной цывілізацыі. Вечарамі, пасля таго як распалены пуцяводны шар апускаўся да небасхілу і ў суправаджэнні ўсіх колераў спектра знікаў у акіяне на захадзе, лёгкі пасат уваскрашаў у памяці расказы пра незвычайныя таямніцы вострава Пасхі. Начное неба згладжвала ўсякае ўяўленне аб часе, а галовы барадатых веліканаў зноў вырысоўваліся на парусе.
Але далёка на поўдні, на востраве Пасхі, стаяць высечаныя з каменя яшчэ больш гіганцкія галовы з вострай барадой і рысамі твару белых людзей, стаяць у роздуме над таямніцамі стагоддзяў. Так стаялі яны, калі першыя еўрапейцы адкрылі востраў у 1722 годзе, і так стаялі яны дваццаццю двума палінезійскімі пакаленнямі раней, калі продкі цяперашніх жыхароў высадзіліся са сваіх чаўноў і знішчылі ўсіх, хто трапіў ім у рукі, дарослых мужчын таямнічага цывілізаванага народа, які насяляў гэты востраў. З таго часу гіганцкія каменныя галовы на востраве Пасхі лічацца адной з самых невырашальных таямніц старажытасці. Тут і там на схілах узгоркаў гэтага бязлеснага вострава ўзнімаліся да неба вялізныя статуі — каменныя калосы, цудоўныя фігуры людзей, высечаныя з адной глыбы вышынёю з трох- або чатырохпавярховы дом. Як маглі старажытныя людзі надаць форму гэтым гіганцкім каменным калосам, а потым перанесці і паставіць іх? I, быццам гэтага ім яшчэ было мала, яны ўмудрыліся на галовах некаторых статуй, на вышыні дванаццаці метраў над зямлёй, паставіць у раўнавазе дадатковую гіганцкую глыбу чырвонага каменя, якая нагадвала вялізны парык. Што гэта ўсё азначала і якімі ведамі ў галіне механікі валодалі гэтыя знікшыя архітэктары, калі яны вырашалі праблемы, даволі цяжкія і для лепшых сучасных інжынераў?
Урэшце, калі супаставіць усе даныя, то таямніца вострава Пасхі, бадай што, не з’яўляецца невырашальнай; ключом да гэтай загадкі могуць быць людзі з Перу, што прыплылі на плытах. На гэтым востраве старажытная цывілізацыя пакінула такія сляды, якія не мог сцерці сам час. Востраў Пасхі з’яўляецца вяршыняй старажытнага патухшага вулкана. Брукаваныя дарогі, пракладзеныя старажытнымі цывілізаванымі жыхарамі, вядуць да месцаў высадкі на ўзбярэжжы, якія добра захаваліся, і гэта даказвае, што глыбіня вады вакол вострава не змянілася да нашых дзён. Гэта не рэшткі мацерыка, які апусціўся ў ваду, а малюсенькі закінуты востраў, які быў такім жа маленькім і адзінокім і тады, калі ён з’яўляўся культурным цэнтрам Ціхага акіяна.
Пасярод конусападобнага астраўка знаходзіцца кратэр патухшага вулкана, а на дне кратэра размешчаны незвычайныя каменяломні і скульптурная майстэрня. Яна засталася такою ж, якою стагоддзі назад яе пакінулі старажытныя скульптары і архітэктары, калі яны паспешліва кінуліся да ўсходняга мыса вострава, дзе, як гаворыць паданне, чужынцы перабілі ўсіх дарослых мужчын-астраўлян. Паколькі работа мастакоў была раптоўна перапынена, мы можам зараз яскрава ўявіць сабе звычайны рабочы дзень у кратэры вострава Пасхі. Каменныя сякеры скульптараў, цвёрдыя, як крэмень, ляжаць, кінутыя ля рабочых месц, і сведчаць аб тым, што гэты культурны народ не ведаў жалеза, як не ведалі яго скульптары Кон-Цікі, калі яны ўцяклі з Перу, пакінуўшы пасля сябе такія ж гіганцкія каменныя статуі на плато ў Андах. I тут і там знаходзяць каменяломні ў тых мясцінах, дзе легендарныя белыя барадатыя людзі высякалі проста са схілу гары каменныя глыбы даўжынёю дзевяць — дванаццаць метраў, карыстаючыся сякерамі з яшчэ больш цвёрдага каменя. I тут і там гіганцкія глыбы, якія важылі шмат тон, пераносіліся за многа кіламетраў па няроўнай мясцовасці, перш чым іх устанаўлівалі стаўма ў выглядзе вялізных чалавечых фігур абоставілі адну на адну, ствараючы таямнічыя тэрасы і сцены.
Шмат вялікіх незакончаных статуй да гэтага часу ляжыць там, дзе іх пачалі рабіць, — у заглыбінах у сцяне кратэра на востраве Пасхі; яны паказваюць, як ішла работа на розных этапах. Самая вялікая чалавечая фігура, якая была амаль гатова, калі скульптары вымушаны былі ўцякаць, мела ў даўжыню 22 метры; калі б яна была закончана і ўстаноўлена, галава гэтага каменнага гіганта знаходзілася б на адным узроўні з дахам васьміпавярховага будынка. Кожная асобная статуя была высечана з адной суцэльнай глыбы, а рабочыя нішы для скульптараў вакол ляжачай каменнай фігуры сведчаць, што над статуяй адначасова працавала ўсяго некалькі чалавек. Статуі на востраве Пасхі ляжалі на спіне з сагнутымі ў локцях рукамі, з кісцямі рук на жываце, вельмі падобныя на каменных калосаў у Перу. Статуі апрацоўваліся ў майстэрні да самых найдрабнейшых дэталей, і толькі потым іх выносілі і дастаўлялі на месца прызначэння. На апошнім этапе работы ў каменяломні гіганцкая фігура заставалася прымацаванай да скалы толькі вузкай каменнай перамычкай, што знаходзілася пад спінаю; потым, загадзя падклаўшы пад статую валуны, каб яна не скацілася, адсякалі і перамычку.
Вялікая колькасць такіх статуй была ўжо спушчана ўніз, на дно кратэра; там яны стаялі, прыпёртыя да схілу. Але многа самых вялізных калосаў было выцягнута наверх і дастаўлена за шмат кіламетраў па цяжкапраходнай мясцовасці; там іх ставілі на каменную пліту, а на галаву ўскладвалі яшчэ адну гіганцкую глыбу з чырвонай лавы. Толькі адну гэтую пераноску можна лічыць сапраўдным цудам, але адмаўляць гэты факт немагчыма, як нельга адмаўляць таго, што знікшыя з Перу скульптары пакінулі ў Андах каменных гігантаў такой жа велічыні — сведчанне іх дасканалага майстэрства. Больш за ўсё маналітаў, пры гэтым самых буйных, было знойдзена на востраве Пасхі, дзе скульптары выпрацавалі свой уласны стыль; аднак прадстаўнікі той самай знікшай цывілізацыі паставілі такія ж гіганцкія чалавечыя фігуры на шмат якіх іншых, больш блізкіх да Амерыкі, ціхаакіянскіх астравах, і ўсюды маналіты дастаўляліся да свяшчэннага месца з далёкіх каменяломняў. На Маркізскіх астравах я чуў легенды аб тым, якім спосабам перацягвалі каменных гігантаў; паколькі гэтыя легенды дакладна паўтараюць расказы мясцовых жыхароў аб пераносцы каменных калон да вялізнага партала на востраве Тангатабу, то можна меркаваць, што той самы народ карыстаўся тым самым метадам і для пераноскі статуй на востраве Пасхі.
Работа скульптараў у каменным кар’еры патрабавала шмат часу, але выконвалі яе толькі некалькі спецыялістаў. Работа па дастаўцы закончаных статуй праводзілася хутчэй, але затое для яе патрэбна была вялікая колькасць людзей. У той час, пра які ідзе гаворка, маленькі востраў Пасхі быў багаты на рыбу, а вялікія плантацыі перуанскай салодкай бульбы старанна апрацоўваліся. Спецыялісты лічаць, што ў тыя добрыя часы востраў мог пракарміць 7 ці 8 тысяч чалавек насельніцтва. Для таго каб падняць вялізныя статуі ўгору па крутым схіле кратэра, зусім дастаткова было тысячы чалавек, і 500 чалавек маглі справіцца з далейшай пераноскай іх па востраве.
З лубу і валокнаў раслін плялі надзвычай трывалыя канаты, і, замацаваўшы каменнага гіганта на драўляных рамах, натоўп цягнуў яго на зробленых з бярвенняў і невялікіх валуноў катках, якія, для таго каб рамы лепш слізгалі, націраліся карэннямі тара.
Аб тым, што старажытныя цывілізаваныя людзі па-майстэрску выраблялі вяроўкі і канаты, пераканаўча сведчаць знаходкі на астравах Паўднёвага мора і — з яшчэ большай несумненнасцю — у Перу, дзе першыя еўрапейцы ўбачылі вісячыя масты даўжынёю ў сотню метраў, перакінутыя цераз бурныя патокі і цясніны і зробленыя з плеценых канатаў таўшчынёю з талію дарослага мужчыны.
Калі каменнага калоса прыцягвалі на вызначанае яму месца, узнікала новае пытанне: як яго паставіць. Група астраўлян будавала з каменняў і пяску спецыяльны насып са спадзістым схілам з аднаго боку і з крутым працілеглым схілам. Па спадзістай паверхні гіганцкую фігуру ўсцягвалі наверх, нагамі ўперад. Калі статуя дасягала вяршыні насыпу, яна перавальвалася цераз востры край і саслізгвала проста ўніз так, што яе ногі траплялі ў загадзя выкапаную яму. Патыліца гіганта была ўпоравень з вяршыняй насыпу, па ім ускочвалі яшчэ адну цыліндрычную каменную глыбу і ўстанаўлівалі на галаве статуі, і толькі пасля гэтага насып разбуралі. Такія гатовыя насыпы стаяць у некалькіх месцах на востраве Пасхі, чакаючы вялізных статуй, якія ніколі не з’явяцца. Уся гэтая тэхніка была дзівоснай, але ў ёй няма нічога таямнічага, калі толькі мы адмовімся ад недаацэнкі разумовых здольнасцей людзей старажытнасці і возьмем пад увагу тое, што яны мелі ў сваім распараджэнні шмат часу і вялікую колькасць рабочай сілы.
Але навошта яны рабілі гэтыя статуі? I чаму трэба было абавязкова ісці ў другую каменяломню, за сем кіламетраў ад майстэрні ў кратэры, і здабываць там чырвоны камень спецыяльнага гатунку, каб класці яго на галовы фігур? I ў Паўднёвай Амерыцы і на Маркізскіх астравах часта ўся статуя была зроблена з гэтага чырвонага каменя, па які прыходзілася хадзіць вельмі далёка. Чырвоныя галаўныя ўборы ў людзей вышэйшага саслоўя былі характэрнай адзнакай і ў Палінезіі і ў Перу.
Пастараемся спачатку высветліць, чый вобраз увасаблялі статуі. Калі першыя еўрапейцы наведалі востраў Пасхі, яны ўбачылі на беразе таямнічых «белых людзей»; і, што было зусім незвычайна для гэтых плямён, сярод іх сустракаліся мужчыны з доўгімі рыжымі бародамі — патомкі жанчын і дзяцей, якія належалі да першых жыхароў вострава і над якімі злітаваліся захопнікі. Самі астраўляне сцвярджалі, што некаторыя з іх продкаў былі белымі, між тым як астатнія мелі карычневую скуру. Яны дакладна вылічвалі, што з таго часу, як з нейкіх іншых палінезійскіх астравоў прыплылі тыя, у якіх была карычневая скура, мінула дваццаць два пакаленні, у той час як беласкурыя з’явіліся на вялікіх суднах з усходу ажно за пяцьдзесят сем пакаленняў (гэта значыць прыблізна паміж 400 і 500 годам нашай эры). Людзей, што прыйшлі з усходу, называлі «даўгавухімі», бо яны штучна рабілі больш доўгімі свае вушы, падвешваючы да мочак якія-небудзь цяжкія рэчы; таму вушы звісалі ў іх да плеч. Гэтыя таямнічыя «даўгавухія» бЫлі перабіты, калі на востраў з’явіліся «караткавухія»; але ўсе каменныя статуі на востраве Пасхі мелі доўгія, аж да плячэй вушы, як і самі скульптары.
А легенды інкаў у Перу расказваюць, што сонца-кароль Кон-Цікі быў уладаром белых людзей з бародамі, якіх інкі называлі «вялікавухімі», бо яны штучна рабілі больш доўгімі свае вушы, якія выцягваліся ў іх да плячэй. Інкі падкрэслівалі, што забытыя ўсімі гіганцкія статуі ў Андах былі пастаўлены іменна «вялікавухімі» людзьмі Кон-Цікі, да таго як у баі на востраве возера Ціцікака самі інкі часткова перабілі іх, а астатніх прымусілі ўцячы з краіны.
Такім чынам выходзіць, што белыя «вялікавухія» людзі Кон-Цікі, якія зніклі з Перу і паплылі кудысьці на захад, мелі багаты вопыт па стварэнню гіганцкіх каменных статуй, а белыя «даўгавухія» людзі Цікі прыйшлі на востраў Пасхі з усходу і добра разбіраліся ў гэтай самай справе, у якой яны адразу пасля свайго з’яўлення на востраве паказалі сябе закончанымі майстрамі, паколькі на востраве Пасхі нельга знайсці аніякіх слядоў паступовага развіцця гэтага майстэрства.
Параўноўваючы вялікія каменныя статуі на некаторых астравах Паўднёвага мора з такімі ж статуямі ў Перу, мы часта знаходзім між імі больш падабенства, чым паміж маналітамі з розных астравоў Паўднёвага мора. На Маркізскіх астравах і на Таіці такія статуі вядомы пад агульнай назвай Цікі, і там яны ўвасабляюць вобразы продкаў, якія праславіліся ў гісторыі астравоў і пасля смерці былі прыраўнаваны да багоў. Гэтым, бясспрэчна, тлумачыцца і тое, што галовы статуй з вострава Пасхі аздоблены дзіўнымі чырвонымі шапкамі. Як ужо гаварылася, на ўсіх палінезійскіх астравах можна было сустрэць асобных людзей і цэлыя сем’і, якія мелі чырванаватага колеру валасы і светлую скуру; самі астраўляне сцвярджалі, што якраз гэтыя людзі з’яўляюцца патомкамі першых белых людзей, якія жылі на астравах. На некаторых астравах удзельнікі рэлігійных святкаванняў, каб быць падобнымі на сваіх старажытных продкаў, фарбавалі сабе скуру ў белы колер і валасы ў чырвоны. У час штогодняй цырымоніі на востраве Пасхі галоўны ўдзельнік урачыстага свята адразаў сабе валасы, каб можна было пафарбаваць галаву ў чырвоны колер. А вялізныя шапкі з чырвонага каменя на гіганцкіх статуях вострава Пасхі былі высечаны ў форме, характэрнай для мясцовага стылю прычоскі; на іх зверху быў круглы вузел, — ён адпавядаў традыцыйнаму маленькаму вузлу, у які мужчыны звязвалі свае валасы на макаўцы галавы.
У статуй на востраве Пасхі былі доўгія вушы, бо і самі скульптары мелі доўгія вушы. Для парыкоў знарок выбіраўся чырвоны камень, бо ў саміх скульптараў былі чырванаватыя валасы. Падбародкі былі вострыя і тырчалі наперад, бо самі скульптары гадавалі бароды. Твары статуй мелі характэрныя рысы белай расы — прамы вузкі нос і тонкія, рэзка акрэсленыя губы, таму што самі скульптары не належалі да малайскай групы народаў. I калі ў статуй былі занадта вялікія галовы і непрапарцыянальна маленькія ногі, а кісці рук былі складзены на жываце, то гэта тлумачыцца тым, што менавіта ў такім, а не іншым выглядзе скульптары прывыклі рабіць гіганцкія статуі ў Перу. Адзінай аздобай статуй на востраве Пасхі з’яўляўся заўсёды пояс на жываце. Такі ж сімвалічны пояс мы бачым на кожнай статуі сярод руін старажытнага горада Кон-Цікі ля возера Ціцікака. Гэта легендарная эмблема сонца-караля — пояс-вясёлка. На востраве Мангарэва існ.аваў міф, паводле якога сонца-бог зняў з сябе вясёлку, якая была яго чароўным поясам, і спусціўся па ёй з неба на востраў Мангарэва, каб засяліць яго сваімі беласкурымі дзецьмі. Калісьці на ўсіх гэтых астравах, як і ў Перу, ссмнца лічылася самым старажытным роданачальнікам.
Мы часта сядзелі на палубе пад зорным небам і без канца гаварылі аб загадкавай гісторыі вострава Пасхі, хоць наш плыт несла проста ў сэрца Палінезіі і мы не мелі ніякіх шанцаў убачыць гэты адзінокі востраў сваімі вачыма, а не на карце. Але на востраве Пасхі захавалася так многа слядоў, якія вядуць на ўсход, што сама яго старажытная назва можа служыць ключом да разгадкі.
Назва «востраў Пасхі» з’явілася на карце таму, што нейкі галандзец «адкрыў» востраў на вялікдзень. I мы забыліся, што самі мясцовыя жыхары, якія ўжо даўно жылі на востраве, мелі для сваёй радзімы больш павучальныя і шматзначныя назвы. У палінезійцаў гэты востраў вядомы не менш чым пад трыма назвамі.
Адной з іх з’яўляецца Це-Піце-це-Хенуа, што азначае «Пуп астравоў». Гэтая паэтычная назва, якая, на думку саміх палінезійцаў, з’яўляецца самай старажытнай, з усёй відавочнасцю прымушае глядзець на востраў Пасхі зусім інакш, чым на іншыя астравы, што размешчаны далей на захад. Ва ўсходняй частцы вострава, паблізу ад легендарнага месца высадкі першых «даўгавухіх», стаіць старанна апрацаваны каменны шар, які называюць «Залаты пуп» і лічаць таксама «пупам» самога вострава Пасхі. Тое, што паэтычныя продкі палінезійцаў зрабілі эмблему вострава ў выглядзе пупа на ўсходнім беразе і абвясцілі бліжэйшы да Перу востраў «пупам» незлічонага мноства астравоў, якія размешчаны далей на захад, мела сімвалічнае значэнне. Калі ўзяць пад увагу, што палінезійскія паданні гавораць аб адкрыцці астравоў, як аб іх «нараджэнні», дык гэта з’яўляецца несумненным сведчаннем таго, што іменна востраў Пасхі лічыўся злучальным звяном паміж усімі астравамі і іх першапачатковай радзімай.
Другая назва вострава Пасхі, Рапа-нуі, азначае «Вялікая Рапа»; ёсць таксама Рапа-іці, або «Маленькая Рапа», — другі востраў такой жа велічыні, які знаходзіцца далёка на захад ад вострава Пасхі. Ва ўсіх народаў існуе зусім натуральны звычай называць сваю першапачатковую радзіму, напрыклад, Вялікая Рапа, а другую радзіму — Новая Рапа або Маленькая Рапа, калі нават абедзве мясцовасці маюць аднолькавую велічыню. Жыхары Маленькай Рапы захавалі да нашых дзён паданні, у якіх гаворыцца, што першыя людзі прыйшлі на іх востраў з Вялікай Рапы — вострава Пасхі, які знаходзіцца на ўсходзе і з’яўляецца самым блізкім да Амерыкі. Гэта ёсць прамое пацвярджэнне таго, што першапачатковая іміграцыя ішла з усходу.
Трэцяя і апошняя назва гэтага ключавога вострава, Мата-Кіце-Рані, азначае «Вока (якое) глядзіць (у) неба». На першы погляд гэта можа здацца дзіўным; з такой жа падставай, калі не з большай, чым аб параўнальна нізкім востраве Пасхі, можна і аб іншых узвышаных, гарыстых астравах — як Таіці, Маркізскія або Гавайскія астравы — сказаць, што яны глядзяць у неба. Але слова «рані» (неба) у палінезійцаў мае два значэнні. Яно азначае таксама першапачатковую радзіму іх продкаў, свяшчэнную зямлю сонца-караля, пакінутае горнае царства Цікі. I гэта надзвычай шматзначна, што з тысячы астравоў, раскіданых па акіяну, іменна самы блізкі да Амерыкі востраў Пасхі быў названы вокам, якое глядзіць у бок радзімы. Яшчэ больш здзіўляе тое, што назва Мата-Рані, якая азначае на мове палінезійцаў «вока неба», з’яўляецца блізкай па паходжанню старажытнай назве мясцовасці ў Перу, што размешчана на ціхаакіянскім узбярэжжы насупраць вострава Пасхі, ля падножжа Андаў, якраз там, дзе вышэй у гарах знаходзілася старажытная зруйнаваная сталіца Кон-Цікі.
Адзін толькі востраў Пасхі даваў нам дастаткова тэмаў для гаворкі, калі мы сядзелі на палубе пад зорным небам і адчувалі сябе ўдзельнікамі ўсіх гэтых дагістарычных падзей. Нам здавалася, быццам з часоў Цікі мы толькі і рабілі, што плылі па хвалях пад сонцам і зоркамі ў пошуках зямлі.
Мы больш не адчувалі ранейшай павагі да хваль і акіяна. Мы ведалі іх, ведалі, чаго можам чакаць ад іх, знаходзячыся на плыце. Нават акула зрабілася для нас звычайнай, штодзённай з’явай; мы даведаліся аб яе нораве і паводзінах і ўжо не хапаліся за ручны гарпун і нават не адыходзілі ад краю плыта, калі акула з’яўлялася побач. Наадварот, калі яна спакойна плыла, нібы слізгала, уздоўж бярвенняў, мы нават спрабавалі схапіць яе за спінны плаўнік. Урэшце гэта перайшло ў зусім новы від спорту — гульня з акулай у «хто каго перацягне» без вяроўкі.
Мы пачалі даволі сціпла. Нам нічога не абыходзіла налавіць залатых макрэлей куды больш, чым мы маглі з’есці. Каб не адмаўляцца ад адной з любімых забаў і ў той жа час не траціць дарэмна запасаў правізіі, мы прыдумалі камічную лоўлю рыбы без кручка, якая была аднолькава прыемна і залатым макрэлям і нам. Мы прывязвалі непатрэбных нам лятучых рыб да вяроўкі і закідвалі яе так, што яны плавалі на паверхні вады. Залатыя макрэлі імчаліся да лятучых рыб і хапалі іх, а потым мы пачыналі цягнуць кожны ў свой бок; выходзіла, як у сапраўдным цырку, бо варта было адной залатой макрэлі выпусціць вяроўку, як на змену ёй з’яўлялася другая. Мы мелі цікавую забаву, а залатыя макрэлі ўрэшце атрымлівалі рыбу.
Потым мы распачалі тую ж гульню з акуламі. Да канца вяроўкі мы прывязвалі кавалак рыбы або часцей мяшок з рэшткамі абеду і спускалі прынаду за борт. Замест таго каб павярнуцца на спіну, акула высоўвала галаву з вады і падплывала, шырока разявіўшы пашчу, каб праглынуць пачастунак. Мы не маглі ўтрымацца ад спакусы тузануць за вяроўку, як толькі акула збіралася глымануць сваімі сківіцамі; падманутая акула з самым дурнавата-цярплівым выглядам падплывала бліжэй і зноў разяўляла пашчу, каб схапіць прынаду, якая выскаквала ў яе з рота кожны раз, калі яна хацела праглынуць яе. Справа канчалася тым, што акула падплывала да самых бярвенняў і пачынала падскакваць, нібы сабака, які выпрошвае падачку, што спакусліва пагойдваецца над яго носам. Гэта нагадвала тое, як кормяць шыракаротага бегемота ў заалагічным садзе, і неяк раз у канцы ліпеня, пасля трохмесячнага плавання, у маім дзённіку з’явіўся наступны запіс:
«Мы пасябравалі з акулай, што суправаджала нас сёння. За абедам мы частавалі яе аб’едкамі, якія кідалі ёй у разяўленую пашчу. Калі яна плыла побач з намі, можна было падумаць, што гэта злосны сабака, які зараз знаходзіцца ў добрым гуморы і гатоў пасябраваць з намі. Трэба сказаць, што акулы маюць даволі пацешны выгляд, пакуль вы с.амі не трапляеце да яе ў пашчу. Ва ўсякім разе, нам звычайна было прыемна пазіраць на іх, калі яны плавалі вакол нас, праўда, пры ўмове, што мы ў гэты час не купаліся».
Аднойчы, калі прывязаная да вяроўкі бамбукавая палка з мяшком, у якім знаходзілася яда для акулы, ляжала на краі плыта, нечакана набегла хваля і змыла мяшок за борт. Бамбукавая палка плыла ўжо за якія-небудзь дзвесце метраў ад кармы плыта; раптам яна стала ў вадзе тарчма і памчалася ўслед за плытом, нібы збіралася сама вярнуцца на сваё месца. Калі вудзільна, пагойдваючыся, наблізілася да нас, мы заўважылі трохметровую акулу, якая плыла пад ім; бамбукавая палка тырчала з вады, быццам перыскоп. Акула праглынула мяшок з ядою, але не перагрызла вяроўкі. Неўзабаве вудзільна дагнала нас, спакойна праплыло міма і знікла дзесьці наперадзе.
Хоць мы з цягам часу пачалі глядзець на акул зусім іншымі вачыма, чым спачатку, усё-такі павагу да пяці ці шасці радоў вострых, як брытва, зубоў, схаваных у яе вялізнай пашчы, мы заўсёды адчувалі.
Неяк раз Кнуту давялося нехаця пакупацца ў кампаніі з акулай. Нікому з нас ні ў якім разе не дазвалялася адплываць ад плыта — як з прычыны таго, што плыт магло аднесці занадта далёка, так і таму, што пастаянна існавала пагроза трапіць на зуб акуле. Але аднойчы было надзвычай ціха, і мы выцягнулі ўжо на борт некалькі акул, што плылі следам за намі; таму я дазволіў хутка пакупацца ў акіяне. Кнут нырнуў і, праплыўшы пад вадой даволі вялікую адлегласць, з’явіўся на паверхні і збіраўся вярнуцца назад. У гэты момант мы заўважылі з мачты, што пад ім рухаецца ў вадзе цень, значна большы за самога Кнута. Мы папераджальна закрычалі, па магчымасці спакойна, каб не спалохаць таварыша, і Кнут з усяе сілы заспяшаўся да плыта. Але цень пад ім належаў яшчэ лепшаму майстру плавання, які рынуўся з глыбіні і пачаў даганяць Кнута. Яны дасяпнулі плыта адначасова. Пакуль Кнут карабкаўся на палубу, двухметровая акула праслізнула якраз пад яго жыватом і спынілася ля плыта. У падзяку за тое, што яна не адкусіла Кнуту нагі, мы далі ёй смачную галаву залатой макрэлі.
Звычайна прагавітасць у акуле абуджаецца не тады, калі яна ўбачыць здабычу, а калі адчуе яе пах. Каб правераць гэта, мы садзіліся на край плыта і апускалі ногі ў ваду; акулы падплывалі да нас «на адлегласць метра або паўметра, а потым спакойн.а паварочваліся хвастом і адплывалі. Але варта было вадзе хоць чуць-чуць афарбавацца крывёй, як гэта здаралася, калі мы патрашылі рыбу, — і плаўнікі акул ажывалі, акулы наляталі на нас, нібы мясныя мухі, з усіх бакоў. Калі мы выкідвалі вантробы акул, драпежнікі проста трацілі розум і, ашалелыя ад паху крыві, нібы звар’яцелыя, гойсалі вакол нас. Яны прагна жэрлі вантробы свайго родзіча, а калі мы апускалі ў ваду нагу, яны кідаліся з хуткасцю ракеты і нават хапалі зубамі бярвенні ў тым месцы, дзе толькі што была нага. Бываюць акулы і акулы, паколькі яны цалкам падуладны свайму настрою.
У нашых адносінах з акуламі мы ўрэшце дайшлі да такой фамільярнасці, што пачалі цягаць іх за хвост. Цягаць жывёлін за хвост лічыцца не надта цікавым відам спорту, але гэта тлумачыцца, напэўна, тым, што ніхто не спрабаваў заняцца такімі фокусамі з акуламі. Прызнацца па шчырасці, гэта вельмі цікавы спорт.
Для таго каб схапіць акулу за хвост, мы павінны былі спачатку прапанаваць ёй які-небудзь сапраўды смачны кавалачак. Каб атрымаць яго, акула гатова высунуць галаву з вады. Звычайна яду ёй прапаноувалі ў танцуючым мяшку. Кзрміць акулу проста з рук — малая пацеха. Калі з рук кормяць сабак або ручных мядзведзяў, яны хапаюць зубамі за мяса і пачынаюць рваць і тузаць яго, пакуль не адкусяць кавалачак або не схопяць увесь кусок. Але калі вы трымаеце на бяспечнай адлегласці ад галавы акулы вялікую залатую макрэль, то акула падскаквае, ляскае сківіцамі і, хоць вы не адчуваеце ніякага рыўка, палавіна м.акрэлі раптам знікае, і вы застаяцеся сядзець з хвастом у руках. Мы насілу разразалі нажом залатую макрэль на дзве часткі, а акула за якую-небудзь долю секунды ледзь прыкметным імклівым рухам убок сваіх сківіц з трохкутнымі пілападобнымі зубамі перарэзвала, нібы машынкай для наразання каўбасы, спінны хрыбет. Калі акула спакойна паварочвалася, каб схавацца ў глыбіні, яе хвост калыхаўся над паверхняй вады, і тады было лёгка яго схапіць. Скура акулы на вобмацак нагадвае наждачную паперу, а з ніжняга боку кончыка яе хваста ёсць ямка — відаць, для таго, каб ямчэй было ўхапіцца. Калі нам удавалася схапіцца за хвост у гэтым месцы, то можна было трымацца даволі моцна. Потым, перш чым акула паспявала апамятацца, трэба было з усяе сілы рвануць і выцягнуць хвост акулы ях мага далей, прыціснуўшы яго да бярвенняў. Секунду ці дзве акула не магла нічога сцяміць, а потым пачынала выкручвацца пярэдняй часткай тулава і вырывацца, але досыць вяла, бо без дапамогі хваста яна не можа развіць ніякай хуткасці. Астатнія плаўнікі служаць толькі для захоўвання раўнавапі і замест руля. Пасля некалькіх безнадзейных рыўкоў, у час якіх ад нас п.атрабавалася толькі не выпускаць хваста, ашаломленая акула падала духам і рабілася зусім пасіўнай; паколькі страўнік акулы — ён у яе свабодна перамяшчаецца — пачынаў апускацца ў бок галавы, то ўрэшце акулу ахопліваў поўны параліч. Як толькі акула заціхала і нерухома звісала, чакаючы далейшых падзей, надыходзіў момант, калі трэба было цягнуць яе на ўсю моц. Нам рэдка ўдавалася выцягнуць цяжкую рыбіну з вады больш чым напалову, бо тут акула прыходзіла да памяці і астатнюю работу выконвала сама. Магутнымі рыўкамі яна паварочвала галаву ў наш бок і высоўвала яе на бярвенні; тады мы падцягвалі яе з усяе сілы, на якую былі здольны, і пры гэтым як мага хутчэй адскаквалі ўбок, каб выратаваць свае ногі, таму што цяпер настрой у акулы быў зусім не дабрадушны. Яна білася і падскаквалала на палубе і малаціла хвастом па бамбукавай сцяне, працуючы ім, як кувалдай. Цяпер яна болей не шкадавала сваіх стальных мускулаў. Вялізная пашча была шырока разяўлена, а рады зубоў ляскалі і кусалі ўсё навокал, да чаго яны маглі дастаць. Часам ваенны танец заканчваўся тым, што акула больш ці менш выпадкова плюхалася за борт і, перажыўшы такую вялікую знявагу, назаўсёды знікала; але часцей за ўсё яна слепа білася на бярвеннях кармы, і мы паспявалі накінуць пятлю і зашмаргнуць яе на хвасце акулы, або яна сама навекі пераставала шчэрыць свае д’ябальскія зубы.
Калі акула трапляла да нас на палубу, наш папугай пачынаў страшэнна хвалявацца. Ён паспешліва выскакваў з бамбукавай каюты і з шалёнай хуткасцю карабкаўся па сцяне, пакуль не дабіраўся да бяспечнага назіральнага пункта — даху з пальмавага лісця; там ён сядзеў, ківаючы галавой, або бегаў узад і ўперад уздоўж вільчака і крычаў ад узбуджэння. Ён ужо даўно стаў добрым мараком і заўсёды быў вясёлы і ў гуморы. Мы лічылі, што нас на плыце сямёра — шэсць чалавек і зялёны папугай. Халаднакроўнаму крабу Юханесу прыходзілася ўсё-такі задавальняцца тым, што яго лічылі не зусім паўнапраўным кампаньёнам. На ноч папугай залазіў у клетку, якая знаходзілася пад дахам каюты, але ўдзень ён важна пагульваў па палубе або вісеў на вантах і штагах, вырабляючы самыя дзівосныя акрабатычныя нумары. Спачатку на штагах і вантах у нас былі тэндары, але ад іх пераціраліся вяроўкі, і мы замянілі іх звычайнымі марскімі вузламі. Калі штагі і ванты пад уздзеяннем сонца і ветру выцягнуліся і пачалі правісаць, мы ўсе вымушаны былі ўзяцца за ўмацаванне цяжкіх, як жалеза, мачтаў з мангравага дрэва, якія ўсё больш і больш нахіляліся і пагражалі заблытацца ў снасцях і ўрэшце ўпасці. У самы крытычны момант, калі мы з усяе сілы цягнулі, папугай закрычаў сваім рэзкім голасам:
— Цягні! Цягні! Хо-хо-хо-хо, ха-ха-ха! — Ён прымусіў і нас зарагатаць, а сам смяяўся да таго часу, пакуль не пачаў ад радасці трэсціся і круціцца на штагах.
Спачатку нашы радысты ставіліся да папугая непрыязна. Здаралася часам, што яны сядзелі ў радыёрубцы, забыўшы пра ўсё на свеце, з магічнымі навушнікамі, наладзіўшы сувязь з якім-небудзь радыёаматарам, скажам, з Аклахомы. Раптам іх навушнікі змаўкалі, і яны не маглі злавіць больш ні гуку, колькі ні стараліся правяраць правады і круціць кнопкі. Папугай у гэты час займаўся тым, што дзёўб дрот антэны. Асабліва часта гэта бывала ў першыя дні, калі прывязаная да паветранага шара антэна ўзнімалася проста ўгору. Але аднойчы папугай сур’ёзна захварэў. Ён панура сядзеў у сваёй клетцы і два дні нічога не еў, а ў яго памёце блішчалі залацістыя драбінкі антэны. Тут нашы радысты раскаяліся ў сваіх злосных пажаданнях, а папугай у сваіх грахах; з гэтага дня Тарстэйн і Кнут сталі найлепшымі сябрамі папугая, і ён заўсёды спаў толькі ў радыёрубцы. Калі папугай з’явіўся на борце, яго роднай мовай была іспанская; Бенгт сцвярджаў, што папугай пачаў гаварыць па-іспанску з нарвежскім акцэнтам яшчэ задоўга да таго, як навучыўся паўтараць любімыя воклічы Тарстэйна на сакавітай нарвежскай мове.
На працягу двух месяцаў весялосць папугая і яго яркае апярэнне прыносілі нам шмат радасці, але аднойчы папугай спускаўся па штагу з верхавіны мачты, і якраз у гэты момант вялікая хваля заліла ззаду плыт. Калі мы заўважылі, што папугая няма на борце, было ўжо занадта позна. Мы не бачылі яго нідзе, а «Кон-Цікі» нельга было ні павярнуць назад, ні спыніць; калі які-небудзь прадмет падаў за борт плыта, мы не мелі магчымасці вярнуцца па яго — у гэтым мы пераканаліся не раз.
У першы вечар, калі загінуў папугай, у нас быў прыгнечаны настрой: мы ведалі, што тое ж самае можа здарыцца з кожным з нас, варта толькі зваліцца за борт у час адзінокай начной вахты.
Мы ўвялі яшчэ больш строгія правілы перасцярогі, змянілі выратавальную вяроўку, якою карысталіся на начных вахтах, і пастараліся пераканаць адзін аднаго, што мы не можам лічыць сябе ў бяспецы толькі таму, што ўсё ішло добра на працягу першых двух месяцаў. Адзін неасцярожны крок, адзін неасцярожны рух — і нават сярод белага дня мы можам апынуцца там, дзе апынуўся зялёны папугай.
Некалькі разоў мы бачылі вялікую белую абалонку яек кальмара, якая пагойдвалася на сінім зыбу, нагадваючы яйкі страуса ці белыя чарапы. I ўсяго толькі раз мы заўважылі малюска, які звіваўся пад абалонкай. Мы бачылі беласнежныя шары, якія плавалі паблізу ад нас, і спачатку нам здавалася, што можна зусім лёгка падплыць у лодцы і злавіць іх. Калі парвалася вяроўка планктоннай сеткі і шаўковая сетка засталася ззаду і плыла за плытом, мы былі гэтак жа аптымістычна настроены і спусцілі на ваду лодачку, прывязаўшы да яе вяроўку, каб лягчэй было вярнуцца. Але, на наша здзіўленне, мы пераканаліся, што вецер і хвалі не даюць лодцы падплыць і што вяроўка, якую мы прывязалі да «Кон-Цікі», моцна тармозіць у вадзе; нам ні разу не ўдалося падвеславаць да таго месца, дзе толькі што знаходзіўся плыт. Часам да прадмета, які мы хацелі падняць, заставалася ўсяго некалькі метраў, але тут вяроўка напіналася, і «Кон-Цікі» цягнуў нас прэч, на захад. «Што за борт упала, тое прапала» — такі быў вывад, да якога мы паступова прыйшлі і якога потым ніколі не забывалі да канца нашага плавання. Калі мы хацелі застацца жывымі, трэба было моцна трымацца за «Кон-Цікі», пакуль ён не ўткнецца носам у сушу на тым баку акіяна.