— Адаспяцца ў дарозе, — сказаў бацька. — Там, наверсе, добра і ўтульна.
Сабакі раптам ускочылі з пыльнай зямлі і навастрылі вушы. Потым шалёна забрахалі і кінуліся ў цемру.
— Каго чорт нясе? — здзівіўся бацька. Праз момант пачуўся нечы голас, які заспакойваў сабак, і тыя, хоць яшчэ і брахалі, але ўжо не так злосна. Нехта ішоў, падыходзіў. Гэта быў М'юлі Грэйуз з насунутым на самыя вочы капелюшом.
Ён нясмела падышоў бліжэй і павітаўся:
— Добрага ранку, людзі.
— А, М'юлі! — Памахаў бацька бядровай косткай. — Заходзь, М'юлі, частуйся свежанінкай.
— Не, — сказаў М'юлі, — я не галодны.
— Давай, М'юлі, частуйся. Пагрызі. — Бацька ўвайшоў у кухню, вярнуўся і падаў яму цэлую жменю свіных рабрынак.
— Я не есці вашы косткі сюды завітаў, — сказаў М'юлі. — Ішоў міма, прыгадаў, што вы едзеце, дай, думаю, зайду, развітаюся.
— Хутка рушым, — сказаў бацька. — Праз гадзіну ты ўжо нас тут не знайшоў бы. Усё ўпакавана — бачыш?
— Усё ўпакавана, — М'юлі паглядзеў на нагружаную машыну. — Часам і мне хочацца паехаць, сваіх пашукаць.
Маці сказала:
— А яны пісалі табе з Каліфорніі?
— Не, — адказаў М'юлі. — Нічога не пісалі. Праўда, на пошце я не пытаўся. Калі-небудзь схаджу.
Бацька сказаў:
— Эл, пайдзі пабудзі бабку з дзедам. Скажы, каб прыйшлі паелі. Неўзабаве едзем. — І калі Эл пакрочыў да свірна, сказаў: — А не хацеў бы ты, М'юлі, залезці з намі на грузавік і паехаць? Мы як-небудзь пацяснімся.
М'юлі адкусіў мяса ад краю рабрыны і пачаў жаваць.
— Часам і мне самому здаецца, паехаў бы, — сказаў ён. — Але знаю, не паеду. Я сябе ведаю: у апошнюю хвіліну ўцяку і затаюся, як здань на могілках.
Умяшаўся Ной:
— Калі-небудзь памрэш проста ў полі, М'юлі.
— Сам ведаю. Ужо думаў пра гэта. Бывае вельмі тужліва аднаму, ніштавата бывае, а бывае і зусім добра. Ды што гаварыць! Калі вам стрэнуцца мае — я гэта прыйшоў сказаць, — калі вам хто з іх стрэнецца ў Каліфорніі, скажыце, што мне добра. Скажыце, у мяне ўсё добра. Не выдавайце ім, як я жыву. Скажыце: вось заробіць грошай і прыедзе.
— І праўда прыедзеш? — запыталася маці.
— Не, — ціха адказаў М'юлі. — Не, не прыеду. Мушу тут заставацца. Раней, можа, і паехаў бы. А цяпер не. Я шмат што перадумаў, шмат што зразумеў. Цяпер ужо нікуды не паеду.
Пачало крыху віднець. Агонь ліхтароў пабляк. Вярнуўся Эл з дзедам, які ледзь цягнуўся, накульгваючы, за ім.
— Ён не спаў, — сказаў Эл. — Сядзеў адзін за свірнам. З ім нешта не ў парадку.
Вочы ў дзеда былі нейкія цьмяныя, зласліва задзірлівы агеньчык у іх патух.
— Са мной нічога, — сказаў ён. — Проста ехаць не хачу.
— Ты не паедзеш? — здзівіўся бацька. — Як гэта так, не паедзеш? У нас усё ўжо сабрана, усё гатова. Трэба ехаць. Тут нам нельга заставацца.
— Хто кажа, каб вы заставаліся? Садзіцеся і едзьце сабе. А я… я застаюся. Я ледзь не ўсю ноч прадумаў. Гэта мой край. Маё месца тут. І начхаць мне на вінаград і на апельсіны, хоць там імі заваліся. Я не еду. Гэта мой край, хоць шчасця тут мала. Вы давайце едзьце. А я дзе жыў, там і буду жыць.
Усе стоўпіліся вакол старога. Бацька сказаў:
— Так нельга, дзед. Усю гэтую зямлю хутка зааруць трактарамі. А хто гатаваць табе будзе? Як ты жыць будзеш? Не, заставацца табе тут ніяк нельга. Не будзе каму клапаціцца пра цябе, ты з голаду памрэш.
Дзед усклікнуў:
— Во, сказаў! Я хоць і стары, але змагу сам пра сябе паклапаціцца. А як тут М'юлі жыве? І я гэтаксама буду. Я сказаў — не паеду, і ўсё. Бярыце бабку з сабой, калі хочаце, а мяне пакіньце — і справе канец.
Бацька разгублена сказаў:
— Паслухай, дзед. Ну паслухай хвілінку!
— І слухаць не хачу. Я ўжо сказаў табе, як будзе.
Том крануў бацьку за плячо:
— Та, зойдзем у дом. Хачу табе нешта сказаць. — І калі яны пайшлі да дома, Том на хаду крыкнуў: — Ма, ідзі сюды на хвілінку!
На кухні гарэў адзін ліхтар, на стале стаяла талерка, яшчэ поўная свіных костак. Том сказаў:
— Паслухайце. Дзед, вядома, мае права вырашаць — ехаць ці не ехаць, але яму нельга тут заставацца. Гэта ж ясна.
— Ясна, — сказаў бацька.
— Дык вось што. Калі яго ўзяць сілай і звязаць, можна яго пакалечыць альбо ён так ашалее, што сам сябе знявечыць. Добра было б напаіць яго, тады ўсё ўладзіцца. У вас ёсць хоць крышачку віскі?
— Няма, — адказаў бацька. — Ні кроплі. У Джона таксама няма. Калі ён не ў запоі, спіртнога дома не трымае.
Маці сказала: