- Яго сябра ўцёк з палону, цяпер ён у Швейцарыі. І вось напісаў ліст. Прыйшоў сёння раніцай. Палонныя ў лагеры паднялі бунт: іх там марылі голадам. Завадатараў расстралялі. Сярод іх быў і П'ер.
Ганс маўчаў. П'ер, ён лічыў, атрымаў па заслугах. Яны там думаюць, што канцэнтрацыйны лагер ім курорт, ці што?
- Дай ёй апамятацца, - казала мадам Пер'е. - Калі супакоіцца, я з ёю пагавару. Я напішу табе, калі можна будзе зноў да нас прыехаць.
- Добра, я буду чакаць. Але вы мяне падтрымаеце, праўда?
- Абавязкова. Мы ж з мужам згодныя. Мы ўсё абмеркавалі, узважылі і вырашылі, што нам лепей прыняць тваю прапанову. Ён не дурань, мой муж, а ён кажа, што цяпер Францыю можа ўратаваць толькі саюз з немцамі. А ўжо, як бы там ні было, мне ты падабаешся. Я нават так мяркую, што ты будзеш лепшым мужам Анет, чым той настаўнік. Ды яшчэ дзіця ў вас будзе.
- Я хачу, каб быў хлопчык, - сказаў Ганс.
- Хлопчык і будзе, вось пабачыш. Я варажыла на кафейнай гушчы. І на картах таксама. Кожны раз адно: хлопчык.
- Каб не забыцца, тут вам газеты, - сказаў Ганс і павярнуў матацыкл, каб ехаць назад.
Ён даў ёй тры апошнія нумары «Пары суар». Стары Пер'е чытаў іх кожны вечар. Ён чытаў пра тое, што французам трэба цвяроза глядзець на факты, што яны павінны прызнаць «новы парадак», які Гітлер збіраецца ўсталяваць у Эўропе; ён чытаў, што нямецкія падводныя лодкі цяпер ва ўсіх морах, што генеральны штаб дэталёва распрацаваў план кампаніі, каб паставіць Англію на калені, і што амерыканцы кепска падрыхтаваліся, вельмі неаператыўныя і слабыя, каб дапамагчы Англіі. Ён чытаў, што Францыі трэба выкарыстаць самім богам пасланую магчымасць і аднавіць сваё пачэснае становішча ў новай Эўропе пры дапамозе нямецкага рэйха. І пісалі ўсё гэта не немцы, не, - самі французы. Пер'е ківаў галавой, чытаючы, што плутакраты і жыды будуць вынішчаны і просты народ Францыі возьме ўрэшце тое, што належыць яму па праву. Яны маюць рацыю, тыя разумныя людзі, якія тлумачаць, што Францыя - краіна земляробаў і яе апора - працавітыя фермеры. Ва ўсім гэтым ёсць сэнс. Так думаў стары Пер'е.
Неяк увечары пасля яды - прайшло ўжо дзесяць дзён, як яны дазналіся, што П'ера Гавэна няма, - мадам Пер'е, загадзя дамовіўшыся з мужам, сказала Анет:
- Я надоечы напісала Жану, каб ён заўтра да нас прыехаў.
- Дзякуй, што папярэдзілі. Я са свайго пакоя не выйду.
- Паслухай, дачка, не гавары глупства. Глядзі на ўсё цвяроза. П'ер памёр. Жан цябе кахае, хоча ажаніцца. Хлопец ён прыгожы. Любая дзяўчына ганарылася б такім мужам. Мы ж з бацькам не пацягнем фермы без яго. Ён абяцаў купіць на свае грошы трактар і плуг. Што было, тое было, забудзься пра гэта.
- Дарэмна ўсё, мама. Я раней зарабляла сабе на жыццё, зараблю і цяпер. Ён брыдкі, агідны чалавек. Каб магла, забіла б яго. Але мне мала яго смерці. Я хачу, каб ён пакутаваў так, як пакутую я. Здаецца, я і памру спакойна, калі змагу яго параніць гэтак балюча, як ён мяне.
- Што ты вярзеш, беднае дзіця.
- Слухайся мацеры, дачушка, - сказаў Пер'е. - Нас перамаглі, і цяпер трэба неяк прыстасоўвацца, наладжваць адносіны з пераможцамі. Мы разумнейшыя за іх, яшчэ невядома, хто выйграе. Францыя ўся наскрозь прагніла. Жыды і плутакраты - вось хто загубіў нашу краіну. Чытай газеты, сама сваім розумам дойдзеш.
- Я не веру ніводнаму слову ў гэтай газеце. Няўжо ты не разумееш, чаму ён іх табе цягне? Таму, што гэта здрадніцкая газета, яна прадалася немцам. Тыя, хто піша ў ёй, - здраднікі. Здраднікі! Божа літасцівы, дажыць бы мне да таго дня, калі раз'юшаны натоўп параздзірае іх на кавалкі! Іх купілі, купілі на нямецкія грошы. Падлюгі!
Мадам Пер'е страціла цярпенне.
- Чаго ты чапляешся да хлопца? Ну праўда, ён узяў цябе сілком. Ён быў п'яны, нічога не цяміў. Не ты першая, не ты апошняя, з кім гэта не здараецца. Ён жа тады ўдарыў твайго бацьку, з яго кроў лілася, як з параненага вепра, а ці ён злуецца?
- Гісторыя непрыемная, але я лічу за лепшае забыцца пра гэта, - сказаў Пер'е.
Анет пагардліва зарагатала.
- Табе б быць свяшчэннікам. Ты даруеш крыўдзіцелям з хрысціянскай цярплівасцю.
- Ну і што з таго? - злосна спыталася маці. - Хлопец зрабіў усё, што мог, каб загладзіць віну. Дзе б твой бацька браў тытунь усе гэтыя месяцы, каб не Жан?! І мы не галадалі толькі дзякуючы Жану.
- Калі б вы мелі хоць крышачку гонару, вы б шпурнулі яму ў твар усе яго падачкі.
- Але і табе ад іх перападала. Скажаш, не?
- Не! Ніколі!
- Хлусіш. Ты сама добра ведаеш, што гэта не так. Праўда, ты не ела сыру, што ён прыносіў, і алею, і сардзінаў. Але суп ты ела, а ў ім быў кавалак мяса, што прынёс Жан. А салата сёння на вячэру: ты б ела без алею, калі б не Жан.
Анет глыбока ўздыхнула, стомлена правяла рукой па вачах.
- Ведаю. Я не хацела дакранацца да гэтага, але не магла стрымацца: я так нагаладалася. Я ведала, што ў супе мяса, якое прынёс Ганс, але ўсё ж такі крышачку з'ела. Я ведала таксама, што салата з яго алеем. Я вырашыла спачатку адмовіцца, але есці так хацелася! Гэта не я ела, а галодны звер, што сядзіць ува мне.
- Так ці гэтак, але суп ты ела.
- Сорам, адчай быў у душы, але ела. Спярша іх самалёты і танкі зламалі нас, а цяпер, калі мы бездапаможныя, яны хочуць зламаць наш дух, мораць нас голадам.
- Няма тут чаго разважаць, дачушка, гэтым справе не дапаможаш. Ты жанчына вучоная, а ў галаве глупства. Забудзься пра тое, што было, падумай лепш пра дзіця, яму патрэбен бацька, я ўжо не кажу пра тое, што ў нас на ферме будзе такі работнік. Ён адзін варты двух парабкаў. Гэтак будзе разумней.
Анет паціснула плячыма, і ўсе трое змоўклі. На другі дзень прыехаў Ганс. Анет варожа зірнула на яго, але не скранулася з месца, не сказала ні слова. Ганс усміхнуўся.
- Дзякуй, што не ўцякла ад мяне, як заўсёды, - сказаў ён.
- Бацькі запрасілі цябе прыехаць. Яны пайшлі ў вёску. А я, пакуль іх няма, хачу без хітрыкаў пагаварыць з табой. Сядай.
Ён зняў шынель і каску, падсунуў крэсла бліжэй да стала.
- Бацька і маці хочуць, каб я пайшла за цябе. Ты - спрытны. Змог-такі абвесці іх вакол пальца. Яны вераць таму, што пішуць у газетах, якія ты носіш ім. Дык вось, ведай: я ніколі не буду тваёй жонкай. Я раней і ўявіць сабе не магла, што можна так ненавідзець чалавека, як я ненавіджу цябе.
- Слухай, давай лепей гаварыць па-нямецку. Ты ж добра ведаеш мову, зразумееш, што я буду казаць.
- Дзіва што! Я выкладала гэтую мову. Два гады я адпрацавала гувернанткай у Штутгарце.
Ганс перайшоў на нямецкую, яна ж, як і раней, гаварыла па-французску.
- Я вельмі кахаю цябе, зачараваны табою. Я ў захапленні ад тваёй адукаванасці, культурнасці. Вельмі паважаю цябе. Я, вядома, разумею, што цяпер ты не пойдзеш за мяне, калі б нават такая магчымасць і была. Але П'ер жа памёр.
- Не смей называць гэта імя! - крыкнула Анет. - Гэтага яшчэ не хапала!
- Я толькі хацеў выказаць спачуванне, што ён...
- Што яго расстралялі немцы.