— Кіндэр, — адказаў Шаціла і сцягнуў хустку.
Дзіця заплакала. Немец пераканаўся, што гэта сапраўды «кіндэр», і зноў павярнуў да дзвярэй.
— Дык вось якое чорненькае дзіця нарадзіла ваша маці на старасці! — засмяяўся Шаціла.
Ліза схапіла хлопчыка на рукі і стала перад паліцаем, гнеўная, прыгожая.
— Забівай тады разам! — крыкнула яна, апякаючы яго вачыма.
— Што вы, што вы! — сказаў ён лагодна. — Я толькі хацеў пацікавіцца. Жывіце шчасліва!
І ён пайшоў за немцам.
Ліза апусцілася на ложак знясіленая. Значыцца, ён ведае! І маўчыць... Чаму? І ці доўга ён будзе маўчаць? Можа, сёння, можа, зараз жа яны і вернуцца...
Нічога яшчэ не вырашыўшы, Ліза пачала збіраць у клунак свае рэчы. І тое хочацца ўзяць, і тое патрэбна — клунак выходзіць надта вялікі. А разлічваць трэба толькі на сваю спіну і на свае ногі. Ды і для дзіцяці патрэбна месца. Трэба прыстасаваць яго так, як ходзяць жанчыны на Усходзе, або цыганкі.
За гэтым засталі яе бацькі.
— Што ты такое робіш? — здзівіліся яны.
Ліза расказала, што адбылося.
— Трэба ўцякаць, — сказала яна. — Цяпер, зараз жа...
— А куды ты пойдзеш? — спытала маці, ужо не стрымліваючы сваіх слёз.
— Не ведаю, — адказала Ліза.
Вось яно, тое чорнае, страшнае, чаго так баяліся бацькі! Нават брудныя плёткі здаваліся цяпер нявіннай забавай. Куды ісці? Што чакае іх бедную Лізу? І дзеля чаго? Завошта? Што важней — ці адзіная маладая дачка, ці гэтае чужое дзіцянё? А праз яго дачка можа загінуць, а ў лепшым выпадку мець такія пакуты, якія горш за смерць.
— А каб аддаць дзіця, як мы казалі, то і яму было б лепей, і ёй, і нам, — выказаў сваю думку бацька.
— Татачка, я ж казала, што з ім не разлучуся, — упарта сказала Ліза. — Ды цяпер думаць аб гэтым позна. Зараз трэба пайсці хоць куды, каб пераначаваць, а потым, можа, да цёткі дабрацца.
— А як дабрацца? — сказала маці. — Па чыгунцы цяпер не прыедзеш. А па дарогах больш за сто кіламетраў. А зараз куды хочаш ісці?
— Да Мані, — сказала Ліза, спешна збіраючыся.
— Чаго так спяшацца? — заўважыў бацька. — А можа, ён нічога не думае рабіць? Маўчаў жа да гэтага часу.
— Я не ведаю, што ён думае, — адказала Ліза. — Ведаю толькі, што ён звер і здраднік, і ад яго ўсяго можна чакаць.
— А можа, пайсці да Кандрата і папрасіць іх, каб не чапалі? — нясмела прапанавала маці.
Бацька зморшчыўся і пацёр сабе лоб.
— Цяжкі чалавек, гэты Кандрат, — сказаў ён. — Ніколі мы з ім не былі прыяцелямі. Але ў такой справе можна было б паспрабаваць.
— Ні ў якім разе! — крыкнула Ліза. — Ды і не бацьку прыйдзецца прасіць, а сына. Гэта значыць, зусім аддаць сябе ў рукі звера. А ці можна спадзявацца на яго, калі ён нават і абяцае? Нават і без яго можа дайсці. Калі ён даведаўся, значыцца, ведаюць і гавораць іншыя людзі. Усё роўна кожную хвіліну прыйдзецца чакаць і дрыжаць. Вам самім давядзецца дрыжаць праз мяне... Я не магу так, не магу!..
Бацькі павінны былі прызнаць, што разважанні дачкі зусім слушныя.
— А чаму абавязкова сёння? — сказаў тады бацька. — Я думаю, што сёння смела можна пераначаваць. Трэба ж абмеркаваць, што і як рабіць.
Ліза крыху супакоілася, згадзілася. На сямейнай нарадзе пастанавілі: Ліза заўтра пяройдзе да сваёй сяброўкі, а бацькі будуць шукаць на рынках падводу, якая ішла б у бок Навасёлак, што на Бягомльшчыне, дзе жыве цётка Малання. За некалькі дзён, з перасадкамі, даехаць можна будзе.
— І для адной такая дарога пакутная, — заплакала маці, — а з дзіцём як? Як яго карміць, спавіваць? Ох, Ліза, Ліза, што ты нарабіла!..
Ад гэтага папроку Ліза адчула сапраўдны фізічны боль.
— Мамачка! — Ліза прытулілася да маткі. — Мне прыйдзецца пацярпець толькі некалькі дзён. А якія ж гэта пакуты ў параўнанні з тым, што церпяць мільёны нашых людзей!
— Ім даводзіцца цярпець не па сваёй волі, а ты — па сваёй.
— Не, мама, і я не па сваёй. Ці было б гэта, каб не вайна? Немцы прымусілі і мяне, і вас, і ўсіх.
— Ну, добра, хай будзе так, — сказаў бацька. — Але што цябе там чакае? Як спаткае цябе гэта Малання? Ёй самой, мусіць, есці няма чаго. Як ты думаеш, старая? — звярнуўся ён да жонкі.
— Я ведаю толькі, што сястра мая не адмовіцца памагаць, чым толькі можа, — адказала жонка.
— Аб гэтым не турбуйцеся! — падхапіла Ліза. — Абы прытулак, а зарабіць на хлеб я здолею.
— Не надта ты зарабляла да гэтага часу, — усміхнуўся бацька.
— Калі трэба будзе, здолею, — упарта паўтарыла Ліза.
Яна была ўпэўнена, што для свайго дзіцяці яна ўсё можа зрабіць. Абы толькі ўхіліцца ад гэтай небяспекі.
Доўга яшчэ гутарыла сям’я ў гэты крытычны для яе вечар. Самае цяжкае становішча было ў дачкі, а самае цяжкае гора ў яе бацькоў. Хоць яны даўно прымірыліся з «мацярынствам» дачкі, хоць самі яны шчыра палюбілі дзіця, але ў гэтыя мінуты яны аніяк не маглі адагнаць думкі: каб не гэтае дзіця, не было б ніякага няшчасця, жылі б яны па-ранейшаму, а цяпер...
На другі дзень Ліза пайшла да Мані. З ёю пайшла і маці. Яны прыйшлі да уросшай у зямлю трухлявай хацінкі. Кватэра, у якой раней жыла Маніна сям’я, згарэла ў часе бамбёжкі. Маці з дзіцем засталася на вуліцы, а Ліза ўвайшла ў хату, каб спачатку перамовіцца з сяброўкай. У нізкім цёмным пакойчыку Манін бацька, настаўнік, на нейкім прыстасаванні рабіў з бляхі каробачкі для ваксы, дзесяцігадовы хлопчык яму дапамагаў. Маці чысціла бульбу, ля яе поркалася шасцігадовая дзяўчынка. Мані дома не было.
Ліза не ведала, што ёй рабіць: ці прасіцца зараз самой, ці чакаць Мані, ці ісці па маці.
— А хутка яна прыйдзе? — нясмела спытала Ліза.