— А хто яго ў благія запісаў? Ён табе зрабіў нешта дрэннае? — з заўважным асуджэннем запыталася Ядвіся.
— Ды. дзікі, на ўліку ў інспекцыі, яго баяцца.
— Ага, ваўкоў таксама ў лесе баяцца, і ўсе яны ўлічаныя інспекцыяй спецыяльнай, праўда ж?
— Праўда, — прымусова згадзіўся я. — Ты разумная, Яся! Дабранач!
Я ляжаў у ложку і думаў пра тое, што сказала Ядвіся пры развітанні: дзень быў добры. Факт, не самы благі.
6
Мяркую, ніводнага ўрока раней усе ў класе так не чакалі, як фізіку ў аўторак. Ну, наконт усіх я, можа, і загнуў, ды разумелі: фізік павінен нешта патлумачыць, значыць, калі каму і нецікава, можна сачкануць на халяву.
Ён і разумеў наша чаканне, таму не стаў гуляць у строгага настаўніка і тупых вучняў. Паклаў журнал на стол, падышоў да акна. Надвор'е было самае восеньскае — крапаў дробны дождж. Мокрыя шыбы, шэры двор, далей — шэры горад. Павярнуўся да нас, нечакана амаль весела ўсміхнуўся:
— Уяўляеце, некалі людзі і уявіць сабе не маглі існаванне электрычнага поля. Дарэчы, хто яго вынайшаў і калі? — ён хутка разгарнуў журнал, зірнуў у яго. — Не бачу лес рук. Вяргейчык, у цябе нешта слаба зусім, ну?
— Фарадэй, у дзевятнаццатым стагоддзі, — упэўнена паўтарыў я шэпт Уладзі ззаду. — Увёў тэрміны электрычнага і магнітнага палёў.
— Так, выдатна. Залічана. Людзі не здагадваліся пра існаванне гравітацыі. А існаванне гравітацыйных хваляў зусім нядаўна даказалі эксперыментальна. Хто даў свету формулу гравітацыі, і як яна запісваецца?
Вось так і пачаўся ўрок — Антось Сямёнавіч расказваў, задаваў пытанні, адначасова ставячы кропкі супраць прозвішчаў тых, хто даваў слушныя адказы (ну, дзве кропкі напрыканцы ўрока — добрая адзнака), і некуды вёў нас — мы адчувалі. Мы назвалі даты стварэння тэлефона і тэлебачання, успомнілі радыё і рэзананс.
— Значыць, электрамагнітная хваля распаўсюджваецца ў прасторы з хуткасцю святла. паводле якога закона?
— Паводле экспаненты, — прагучаў адказ з месца.
— Выдатна, Вільчакаў, а што тое азначае на простай мове?
— Ну. экспанента імкнецца да нуля, але ніколі яго не кранаецца.
— Вось бачыце. — фізік паставіў кропку супраць прозвішча вучня, працягнуў: — А нашы думкі — электрычныя імпульсы. Яны кволыя, але яны ёсць. Яны знікаюць у прасторы з хуткасцю святла. Але ж не знікаюць урэшце. І вось калі недзе за мільёны светавых гадоў адсюль ёсць такі прыёмнік, які можа прыняць такія імпульсы — усе і адразу, расшыфраваць іх — уяўляеце? Мы навучыліся расшыфроўваць гук і выяву, а іншае? Вось я прамаўляю перад вамі, мае думкі, мае эмоцыі і адчуванні цяпер — таксама імпульсы, вось я крануўся стала — пальцы адчулі дошку — паляцелі імпульсы. Хіба гэта не значыць, што ўся, абсалютна ўся інфармацыя пра кожнага з нас штосекундна разлятаецца ва ўсе бакі сусвету? А імпульсы не знікаюць — закон экспаненты. Дык недзе там, на Таў Кіта ёсць такі прыёмнік, на выхадзе якога хіба не мы ўсе? Цалкам жывыя, але ў іншай форме — хвалявай?
— Фантастыка, — упэўнена выказаўся Юрась.
— Ага, фантастыка, — лёгка пагадзіўся фізік. — Хто ў пятнаццатым стагоддзі паверыў бы ў тэлебачанне? Сённяшні смартфон на пачатку дваццатага стагоддзя быў не меншай фантастыкай, хіба не?
— І што з таго? — не адступаў Юрась.
— З таго? Ды тое, дарагі Юрась. Чалавек не знікае наогул. Сённяшняя, уяві, сённяшняя элементарная фізіка гэта даводзіць. А сённяшняя квантавая фізіка даводзіць тваю тэорыю матэматычнага прадказання будучыні, бо ў свеце элементарных часцінак выяўлены факты, калі будучыня ўплывае на сапраўднасць. Але, сябры мае, я вам не пра пекла хачу давесці, дзе на патэльнях будуць смажыць прагульшчыкаў урокаў фізікі. Я пра тое, што ў сусвеце мінулае звязана з сённяшнім, а сённяшняе — з будучыняй.
Фізік зноў адышоў да акна, памаўчаў, потым павярнуўся да нас — і твар яго быў ужо засяроджаны, сумны нават.
— Што робіць чалавека чалавекам? Чаму ёсць немцы, англічане, французы? Пра немца мы кажам — педант, пра англічаніна — пыхлівы, пра француза — рамантык. Чаму немец — немец, а паляк — паляк? — ён задаваў пытанні больш сам сабе, крышку памаўчаў і адказаў: — Бо існуе культура. Яна робіць з чалавека і немца, і француза, і беларуса. А культура — тыя самыя матэрыяльныя і нематэрыяльныя здабыткі, якія належаць аднаму народу, адной краіне. Мова найперш. Традыцыі. Традыцыі будаўніцтва і гуляння вяселляў. Традыцыя сустрэчы гасцей і заляцанняў да дзяўчат. Традыцыі дзяржаўных свят і пахаванняў. Ведаеце, беларусы — адна з тых нацый, якія з асаблівым трапятаннем ставяцца да сваіх продкаў. У нашым народным календары ажно некалькі дзён ушанавання памерлых. У нас найбольш багатыя звычаі, якія не змаглі вынішчыць і семдзесят гадоў савецкага ўладарання. Дык вось нашы могілкі — бы тыя гаёчкі, зялёныя выспы сярод палёў, зацішныя месцы — яны такімі затуляліся нашымі продкамі. Пытанне да нашага Уладзіслава: дзе знаходзяцца ў Беларусі самыя старыя дрэвы, некаторыя з якіх з'яўляюцца помнікамі прыроды?
— На могілках, зразумела ж, — з месца паціснуў плячыма Уладзя.
— А цяпер уявіце: іх там не будзе. Не, я не супраць парадку, і мне даспадобы амерыканскія могілкі — усё пад лінейку, усё аднолькава. Але ж гэта не проста іншая сістэма — гэта іншая культура. Не варожая нам, але цалкам чужая. Радуніцы ў тых самых амерыканцаў не існуе.
— Але навошта зразаюць усе дрэвы? — прагучала мо першае пытанне па тэме.
— У тым і рэч, — уздыхнуў фізік, каторы раз падышоў да акна, і цяпер ён маўчаў куды даўжэй, мабыць, думаў: казаць нам праўду ці не. — Наколькі мне вядома, па ўсёй краіне такая вось. праца ідзе. Могілкі перадаюць на баланс камунальнікаў. Кажуць, калі будзе адзін гаспадар, тады і будзе парадак. Канечне, чакаецца і плата за пахаванне. У бліжэйшай будучыні. Папаўненне бюджэту. А камунальнікі вырашылі прыбраць усе дрэвы. Ім так сапраўды прасцей, а заадно — дровы будуць, у нас жа, ведаеце, кірунак на выкарыстанне мясцовых відаў паліва, ад газу адмаўляемся, кацельні, як пасля вайны — на дровах...
— Гэта няправільна, — пачуўся голас Ромкі Макара. Фізік зірнуў на яго запытальна, падахвочваючы, і Ромка працягнуў: — Мой дзядзька ў гэтай сістэме працуе. Кажа, адна гігакалорыя цяпла з дроў у паўтара разы даражэй, калі б з газу атрымлівалі. А дроў бракуе, рэжуць, дзе могуць, усцяж дарог усё прыбралі, у гарадах сякуць.
— І то не ўся бяда, — ціха загаварыў фізік. — Кажуць, камунальнікі будуць парадак наводзіць. Значыць, знікне ў чалавека абавязак прыбіраць магілы сваіх родных. Вось у чым галоўная праблема: у чалавека забіраюць яго спрадвечны клопат пра магілы блізкіх. Гэта пачатак разбурэння адной з найгалоўнейшых беларускіх традыцый. А колькі падобных традыцый ужо падсечана пад корань? І кім жа мы станем без нашай культуры? Вось так, сябры. Такая фізіка. Вы не крыўдуйце на мяне, я разумею, што для вас сёння цяжка ўсвядоміць гэтую праблему, гэты боль. так, розумам вы, пэўна ж, усё зразумелі, але тут трошкі іншае патрэбна. Нейкі досвед. душэўны і жыццёвы. Можа, і досвед першай смерці блізкага чалавека, першых важных і балючых для вас хаўтур. А цяпер я шчыра дзякую ўсім вам за той дзень, прыношу вам прабачэнні за сваю нястрыманасць. Некаторым з вас — мая асаблівая ўдзячнасць і мае асаблівыя прабачэнні. Бярэмся за новую тэму!
— А пытанне можна адно?
Гэта Віктар Марыноўскі спытаў. З усмешкай.
— Канечне.
— Дык якая тады сувязь між вашай тэорыяй існавання хвалявага жыцця і косткамі ў глебе? Патлумачце.
Ён усміхаўся паблажліва, зусім не як вучань настаўніку, а як дасведчаны чалавек доўбню. Тое, што Віктар можа быць кампетэнтны ў многіх пытаннях, не навіна. Я ўжо казаў, бацькі яго — чыноўнікі ў выканкаме, то сёе-тое ён ведае добра.
— Не, Віктар, тут нічога звязваць у адзін вузел не буду, — адмовіўся ад тлумачэння фізік. — Ёсць рэчы, над якімі варта падумаць самім.
— Дык я і падумаў, — не збіраўся здавацца Віктар. — Калі існуе жыццё па-за гэтым жыццём, няма ніякага сэнсу ні ў якой культуры, ні, пагатоў, у нейкіх там магілах. Там — усяго толькі косткі. «Хай мерцвякі хаваюць мерцвякоў», — так, здаецца, было сказана?
Віктар адчуваў сябе пераможцам, ён не сумняваўся, што загнаў Антося Сямёнавіча ў лагічны тупік.
— Не, трошкі не так было ў Евангеллі ад Мацвея, — ніколькі не засмуціўся фізік. — Карыстацца Бібліяй варта асцярожна, фразы нельга вырываць з кантэксту, тым больш вольна іх інтэрпрэтаваць. «Ідзі за мной і дай мёртвым хаваць сваіх мерцвякоў.» — так гучыць у Мацвея, а Лука яшчэ дадае: «І прапаведуй Царства Божае». Адно з самых складаных месцаў у Евангеллі. Будзе час — можам паразмаўляць. Пакуль жа скажу, што ў нас, у беларусаў, колькі хрысціянскага, гэтулькі ж і паганскага, свайго, радавога. І што больш робіць нас людзьмі? Па мне — аднолькава абодва фактары. Але — да новай тэмы! Згодны, Віктар?
— Няхай так, — з усмешкай адказаў Віктар, але было бачна, што яго напышлівая перавага знікла, мабыць, ніяк не чакаў, што фізік не менш за яго ведае Біблію.
Мы не каментавалі на перапынку гэты ўрок фізікі, адно ў сталоўцы Юрась, калупнуўшы катлету, пачаў:
— Вось гэтая катлета і макарона — таксама традыцыйныя! Не чакаў.
— Чаго не чакаў? — насцярожыўся я, бо ў голасе Юрася гучаў насмешлівы халадок.
— Ды наш фізік — апазіцыянер.
— І што, не чалавек ужо? — натапырыўся я.