Апавяданні і мініяцюры
БІБЛІЯТЭКА ЗАМЕЖНАЙ ПРОЗЫ
Серыя заснавана ў 1983 г.
Рэдкалегія: Серафім Андраюк, Янка Брыль, Іван Навуменка, Іван Пташнікаў і Барыс Сачанка
Прадмова Пятра Васючэнкі
Пераклад з нямецкай мовы Лявона Баршчэўскага
Рэдактар I. П. Дабрыян.
Мастак Т. Д. Царова.
Мастацкі рэдактар А. I. Дрозд.
Тэхнічны рэдактар М. М. Сакалоўская.
Карэктар Л. А. Дзядзюля.
Аператар К. І. Санжарэўская.
Пераклад паводле кніг:
Кайсл F. Sӓmtliche Erzӓhlungen. — Frankfurt am Main: Fisher Taschenbuch Verlag, 1985. — 406 S.
Kafka F. Erzӓhlungen. — Leipzig: Reclam, 1985. — 248 S.
Kafka F. Das Urteil. — Berlin/Weimar: Aufbau-Verlag, 1985.— 247 S.
Выдавецтва «Мастацкая літаратура» Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па друку. Ліцэнзія ЛВ № 3. 220600, Мінск, праспект Машэрава, 11.
Аддрукавана з арыгінал-макета ў друкарні выдавецтва «Беларускі Дом друку».
230013, Мінск, праспект Ф. Скарыны, 79.
«Аднойчы раніцою Рыгор Замза ачомаўся ад неспакойнага сну і раптам заўважыў, што ён у сваім ложку ператварыўся ў пачварную жамяру. Лежачы на панцырна-мулкай спіне, ён бачыў, калі толькі трошкі падымаў галаву, свой выпуклаваты, карычневы, падзелены на дзве часткі дугападобнымі плеўкамі жывот, на версе якога ўсё яшчэ трымалася, але гатовая ўжо была ссунуцца долу коўдра. Шматлікія і танюсенькія — калі параўнаць з усім астатнім — ножкі ў беспарадку мітусіліся ў яго перад вачыма».
Гэта пачатак «Ператварэння» — найслыннейшай з навелаў Франца Кафкі.
Жудасныя метамарфозы, якія змяняюць чалавека на пачвару,— скразная тэма сучасных відэажахаў. Але ў Кафкавым «Ператварэнні» жудасць — не галоўнае з пачуццяў. Бездапаможнасць, самота, няёмкасць, сорам — перажыванні ператворанага. Адчужанасць, гідлівасць, варожасць — пачуцці ягоных сямейнікаў. Бацьку, маці, сястру бянтэжыць не сам акт ператварэння, колькі ягоныя наступствы. У новым стане коміваяжор Рыгор Замза няздатны наведваць службу, рабіць гандлёвыя вандроўкі, прыносіць грошы, утрымліваць радзіну. Яго сорамна паказаць кватарантам, прыслузе. Яго не палохаюцца — гідзяцца, нават маці. Ён робіцца цяжарам, праклёнам сям'і. Сам усведамляючы гэта, ён, спакутаваны, саслабелы ад хваробы і голаду, зніякавелы да ўсяго, канае — ляжыць на падлозе ў сваім пакоі, бясформеннаю грудаю праху, смецця. I радзіна з палёгкаю ўздыхае.
Дзіва, але персанажы як бы змовіліся не рэагаваць на галоўнае — саму магчымасць ператварэння чалавека ў жамяру. Як быццам гэта — непрыстойная, гнюсная, але цалкам верагодная з'ява. Як быццам людзі скрозь ператвараюцца ў сараканожак, прынамсі, такое можа напаткаць кожнага.
Яно напраўду здараецца скрозь — у вусцішных снах, кашмарах, мроях. Але рэч у тым, што сон, які прысніў Кафкаў герой, ёсць і яваю. Ад яе не прачынаешся як ад звычайнага сну. Адзіны вядомы спосаб перапыніць кашмар — фізічная смерць.
Кафка — непераўзыдзены снатворца, кожную хвілю свайго зямнога быцця ён адчуваў гэтую адзіную фатальную магчымасць, пра што перадусім сведчаць ягоныя «Дзённікі». Тое ж даводзяць мроі ягоных герояў — Карла Росмана з «Амерыкі», Ёзафа К. з «Працэсу», К. з «Замка», Рыгора Замзы з «Ператварэння». Для такога класічнага суб'ектывіста, як Кафка, проста не існуе прынцыповае дыстанцыі, якую крытыка звыкла праглядае паміж «я» героя і «я» стваральніка. Свет Кафкавых герояў — ягоны ўнутраны свет, якому цесна ў палоне кволага чалавечага цела і які імкнецца вырвацца з палону, напоўніць сабою істоты шматлікіх літаратурных персанажаў. Сам Кафка не раз скардзіўся на дыскамфорт свайго фізічнага быцця ад недасканаласці цела: «Бясспрэчна, што галоўнай перашкодай да поспеху ёсць мой фізічны стан. З такім целам нічога не даможашся. Я мушу звыкнуцца з ягонай заўсёднай недасканаласцю. Апошнія ночы, поўныя кашмарных сноў... мяне сёння раніцай настолькі выбілі з каляіны, што, апроч ілба свайго, я нічога не адчуваў, мой цяперашні стан настолькі далёкі ад чагось цярпімага, што з чыстай гатоўнасці да смерці я ахвотна скруціўся б у клубок з дзелавымі паперамі ў руках на цэментавай падлозе калідора. Маё цела занадта даўгое пры ягонай кволасці, у ім няма ані кроплі тлушчу для тварэння блаславенага цяпла, для захавання ўнутранага агню, няма тлушчу, якім мог бы іншым разам падсілкавацца змардаваны патрэбамі дня дух, не робячы шкоды цэламу».
Гідлівасць, з якой сямейнікі сузіраюць знявечанае цела Замзы, і нелюбоў да ўласнае фізічнае істоты Кафкі — праявы аднаго пачуцця адчужанасці, аднаго комплексу, які праяўляўся ў падсвядомым імкненні да суіцыду, самазнішчэння. Тое, што Кафка не наважыўся зрабіць з уласным целам, ён прызначыў для сваіх рукапісаў, дзённікаў, накідаў незавершаных твораў, якія бачыліся ім як частка сваёй жа істоты. Ці не замахам на суіцыд выглядае славуты тастамант Кафкі, які ён, прадчуваючы смерць, адрасаваў сябру, літаратару Максу Броду?
«...З усяго, што я напісаў, сапраўдныя толькі кнігі: «Прысуд», «Качагар», «Ператварэнне», «У калоніі для зняволеных», «Вясковы лекар» і навела «Галадамор». ...Калі я кажу, што тыя пяць кніг і навела сапраўдныя, я не маю на ўвазе, што жадаю, каб яны перавыдаваліся і захоўваліся на будучыя часы, наадварот, калі яны цалкам згубяцца, гэта будзе адпавядаць майму сапраўднаму жаданню. Я адно нікому не замінаю, калі яны ўжо маюцца, захаваць іх так, як хочацца.
Усё ж астатняе з напісанага мною (апублікаванае ў газетах, рукапісы або лісты) без выключэння, наколькі гэта магчыма здабыць або выпрасіць у адрасатаў... усё гэта без выключэння, лепш за ўсё нячытанае (я не забараняю табе зазірнуць туды, але мне, вядома, было б прыемней, каб ты не рабіў гэтага, прынамсі, ніхто іншы не павінен зазіраць туды),— усё гэта без выключэння павінна быць спалена, і зрабіць гэта я прашу цябе як мага хутчэй.
Франц».
Тое, што адбылося пасля, засведчыла неаспрэчную ісціну: рукапісы не гараць.
Макс Брод не паслухаўся сябра і захаваў напісанае ім. Больш таго, ён выдаў бадай усё, што засталося пасля Кафкі. У тым ліку тры незавершаныя раманы: «Працэс» — у 1925 годзе, «Замак» — у 1926, «Амерыка» — у 1927.
Здарылася тое, што даследчыкі называюць другім жыццём Кафкі, кафкаўскім бумам або рэнесансам, хвалі якога прыпадаюць на 1940-я і наступныя дзесяцігоддзі. Кажуць і пра сатворчасць «апостала кафкіянізму» — Макса Брода, не толькі сябра і выдаўца, але і тлумачальніка Кафкі. Брод паклаў пачатак апантанай міфатворчасці вакол гэтага імені, да якога спрычыніліся прадстаўнікі бадай усіх палітычных, ідэалагічных, філасофскіх, культуралагічных, літаратурных накірункаў, плыняў, школ, ад артадаксальнага марксізму да экзістэнцыялізму і постмадэрнізму. Ці не таму, што, паяднаўшы свой унутраны свет з літаратурай, Кафка змусіў зрабіць падобную аперацыю кожнага з сваіх чытачоў? На момант адчуць сябе жамярынаю накшталт Рыгора Замзы або дрэвам, як у аднайменным абразку: «Бо мы — не раўнуючы як пні, што засталіся ад дрэваў у снезе. Здаецца, што яны ляжаць на паверхні: пхні нагой — і яны пакоцяцца прэч. Ды не, гэтага не будзе, бо яны моцна сядзяць у зямлі. Але, паглядзі, і гэта ўсё толькі здаецца».
Пры ўсім сваім універсалізме свет Кафкі унікальны, узнаўленне якога навекі застанецца ўлюбеным заняткам кафказнаўцаў, які можна параўнаць з гульнёй у літаратурныя перліны або з працай археолагаў, што перабіраюць ашкалепкі, друз загінуўшых рэчаў, мяркуючы ажывіць душу мінулага часу.
Прага, 3 ліпеня 1883 года — у Германа і Юліі Кафкаў нараджаецца сын, якога наракаюць Францам. Адгэтуль — ад нараджэння і радаводу — бярэ пачатак шыфр, да гэтага часу да канца не расчытаны. Для літаратурных ідэнтыфікатараў феномен Кафкі — больш складаная задача, чым феномен Адама Міцкевіча або Джэймса Джойса. Да якой нацыянальнай літаратуры належыць творчасць гэтага пісьменніка?
Габрэйскае дзіця, унук вясковага разніка, сын гандляра, у поўнай ступені надзелены комплексам «сусветнае тугі», якая трансфармуецца затым ва універсальную самоту і адчужанасць. Але габрэй непаслядоўны, адначасна зараджаны і захапленнем, і скепсісам у дачыненні да праблемаў іудаізму ды габрэйства, дзеля чаго ва ўласным асяроддзі выглядае амаль што гоем.
Тубылец Чэхіі, які не цураўся ані зямлі, ані мовы народа, што даў свету Гуса і Гашака. Шырока вядомае выказванне Кафкі пра мову: «Я ніколі не жыў сярод немцаў, нямецкая — мая родная мова, таму для мяне яна натуральней, але чэшская мне значна мілей». Анямечанае прозвішча пісьменніка ў сапраўднасці павінна гучаць па-чэшску як «Kavka» і азначаць тое ж, што па-беларуску «каўка» — буйная чорная і панурая птушка з сямейства крумкачовых.
I разам з тым мова выхавання, адукацыі, творчасці — нямецкая. Збольшага нямецкамоўны кантэкст тае літаратуры і філасофіі, які спасцігаў будучы літаратар. У гэтай жа мове ён знаходзіў словы і ідыёмы, якіх не знайшоў бы ні ў якой іншай,— для замацавання ў літуратуры скамянелых, шаблонных рэаліяў, звязаных з Канцылярыяй, Судом, бюракратычнай Уладаю. У гэтай самай мове Кафка шукаў цьмяных, халаднаватых промняў, якія б асвятлілі створаны ім няўтульны свет.
Крытыкі спрабавалі ўключыць Кафку ў шэраг нямецкамоўных пражскіх пісьменнікаў, такіх, як Верфель, Брод, Рыльке, Мейрынк. Але і ў гэтым асяродку Кафка — самотны, паяднаны з адным-двума аўтарамі таварыскімі адносінамі, з іншымі — хіба што моваю і дыяспарычным спосабам духоўнага існавання.
Іншыя крытыкі даводзілі прыналежнасць Кафкі да аўстрыйскага пісьменства, даводзячы ўнутраную лучнасць Кафкавага свету з камянеючым быццем патухлай імперыі і абсбургаў (Аўстра-Венгрыі). Пра ірацыянальнасць і няўклюднасць гэтага дзяржаўнага ўтварэння досыць шмат пісалі гісторыкі. Крытыкі ж знаходзілі сляды, адбіткі ды злепкі аўстра-венгерскага дзяржаўнага дэкадансу ў «Замку», «Працэсе» ды іншых тварэннях Кафкі.
Для асобы пісьменніка заўжды існуе небяспека драбнення, атамізацыі, калі жывы і цэласны дух творчасці мусіць пераадольваць скамянелы, хаатычны масіў антыэстэтычных рэаліяў. Вынікі такой барацьбы — друз, аскепкі быцця, якія не могуць не пранікнуць у свет літаратурнага твора, пераможаныя духам творцы. Для крытыкаў у гэтым выпадку ёсць спакуса вытлумачваць мастацкі свет творцы выключна праз гэтыя аскепкі і друз. У выпадку з Кафкам мазаіка ягонага радаводу і выхавання дае ўяўную падставу лічыць яго касмапалітам, чалавекам без нацыянальнасці. Між тым нацыянальны пачатак прысутнічае ў ягоных творах — як мігатлівае, прывіднае святло. У пералівах гэтага святла заўважныя і праявы габрэйскае «сусветнае тугі» й меланхоліі, і чэшскі каларыт, і нямецкі экспрэсіянізм, і шмат чаго іншага, што правакуе да нечаканых кампаратывісцкіх вопытаў. Прыкладам, дыяспарычнае існаванне Кафкі параўнальнае з быццем Максіма Багдановіча ў Яраслаўлі або Уладзіміра Жылкі — у той самай Празе.
Свет Кафкі, калі ўявіць ягоную прасторавую структуру, споўнены зрашчэннямі, стыкамі, вузламі, але маштаб гэтага свету вызначаны апазіцыямі — полюсамі незлучальнага. Паміж полюсамі, бы сілавое поле, нараджаецца настрой — тугі, трывогі, чакання, уціску, неўсвядомленае віны.
Надзіва бедны на падзеі жыццяпіс Кафкі надзвычай шчыльна споўнены комплексамі. Яны ўяўляюць сабою вялікі абсяг для псіхааналітычнага доследу — але тым часам і ўнікаюць яго, бо самыя таямнічыя іх бакі палягаюць у асяродку эстэтыкі.
Бо адзін з мацнейшых комплексаў, якія перажываў Кафка,— эдыпаў — столькі ж псіхалагічны, колькі й літаратурны. Адносіны Франца з бацькам маюць яскравую паралель — у сям'і Багдановічаў, дзе бацька, Адам Рыгоравіч, не толькі не ўхваляў заняткаў сына, ягоных захапленняў беларушчынай, але й наогул мала разумеў Максіма. Ажно да такой ступені, каб не прыехаць на ягонае пахаванне.
Герман Кафка галоўнай сваёй заслугай лічыў тое, што напрыканцы жыцця здолеў набыць сякі-такі прынажытак, забяспечыць сям'ю і адукаваць свайго сына на юрыста. Калі ацэньваць рэчы з пазіцыі чыстага прагматызму, гэта было якраз і немалой заслугай. Паводле гэтага ж погляду, сын мусіў паўтараць жыццёвы шлях бацькі, пільнавацца тых правілаў, якія Герман Кафка дыктаваў сваім сямейнікам.