Лес зачароўвае, трымае: ён прывідны з-за гэтага сінявата-аранжавага дыму, празрыста расцягненага на сонечных спіцах.
У нейкі момант мы паднялі вочы ад чарніц i ўбачылі, што ідзём па могільніку. Лясны, сярод сосен, стары, як сам бор, могільнік. Час i лішайнік так адфактурылі пяці-сяміметровыя крыжы, што спачатку тупа падумалася: «…Тут i крыжы растуць!» А ля ног крыжоў-волатаў валяюцца, параскіданыя, гнілыя, падобныя на маленькія цені волатаў, крыжы-дзеткі, крыжы-немаўляты. Дзе-нідзе засталіся разламаныя агароджы — чыгунныя i жалезныя. Жалеза зраслося з камлямі тоўстых сосен. Да самай сарцавіны ўрасло. I мох папоўз па чыгуну, робячы яго як бы часткай лесу.
Вунь як хавалі сваіх мёртвых: на кожнага такі крыж, чыгун! Крыжы нязвыклыя: можа, стараверскія ці каталіцкія…
…Так, Фларыян Пятровіч, вось тут бы вам i ляжаць! Касанула б кулямётная чарга, пырснуўшы вашай крывёю на чужы крыж, чужую агароджу. I з Глашай было б тое ж… Флёра выратаваў i гэты раз. Ca сваёй чорнай вінтовачкай, самаўпэўнены, нехлямяжы ў сваім нямецкім мундзірчыку, вёў ён вас на вачах у нямецкай засады, што чакала партызан на гэтых жа могілках.
Цяпер памяняліся ролямі: ужо я вяду таго партызана з вінтовачкай, працягваю, так сказаць. З якога толькі моманту, з якога месца? З таго хіба, калі скончылася вайна? А можа, пазней я яго падмяніў? Ці наадварот — раней?
Неяк у Бялградзе наш турыст пажартаваў у музеі (пакуль я быў відушчы, я стараўся як паболей ездзіць, глядзець, краем думкі ўсведамляючы, што раблю гэта ў запас) — прывёў зямлячку да шкла i паказаў ёй белы чэрап: маўляў, гэта Аляксандра Македонскага, калі яму было семнаццаць год.
— А дзе?.. — жанчына хацела даведацца, а дзе дарослага Македонскага чэрап, але тут жа ўцяміла, рассмяялася разам з усімі. A i сапраўды: дзе? Дзе мы мяняемся ролямі, месцамі,— напрыклад, я з Флёрам? Бо я ж яго абсалютна збоку бачу, памятаю, нібы ён — гэта нехта другі, з кім я быў, за кім я ішоў, хто мяне выводзіў i ратаваў гэтак жа, як Глашу.
О, гэта варта было бачыць Флёру ў тую хвіліну, калі з-за пахілай агарожкі яго погляду адкрыўся раптам кулямёт, што слепа, аднавока глядзеў на нас, а над кулямётам — нерухомы чорны чэрап каскі! А Глаша нічога не заўважае, яна ідзе наперадзе, кранае кончыкамі пальцаў абымшэлыя, аксамітныя тулавы крыжоў, што ў немым крыку ўзнялі над ёю рукі. На яе вялікае здзіўленне, Флёра пачаў раптам махаць рукой i крычыць у той бок, адкуль мы з'явіліся:
— Гэй, камандзір, сюды ўсе ідзіце! Усе сюды! Што мы знайшлі!
Дзіўнаватым голасам затрымаў, паклікаў Глашу:
— Глаша, пачакай, нешта пакажу…
Узяў Глашу за плячо (рука трымціць, а твар нібыта смяецца, але нейкі скамянелы), павёў яе ўбок, мармычучы нешта бессэнсоўнае. I зноў крыкнуў:
— Гэй, дзе вы там? Сюды ідзіце!
Мінулі лясную прасеку, пакідаючы могілкі: Глаша не разумее, што адбываецца, а ён на яе не глядзіць i не адпускае плячо (ёй нават балюча), ідзе жвавей. I раптам крыкнуў:
— Ды немцы ж, дурная, бяжы!
І, схапіўшы яе за руку, кінуўся ў густы арэшнік.
A калі адбегліся i калі яна зразумела, што там было, Глашу пачалі біць дрыжыкі. Флёра накінуў ёй на плечы пінжак з алавянымі нямецкімі гузікамі.
Разглядаючы свой зялёны кіцель на Глашы, Флёра сказаў:
— Маці не ведае, што я абмяняў паліто. Апошні раз зайшоў дамоў, яна спытала, чаму не прынёс. Там каўнер добры быў… А ведаеш, давай вернемся на хутар. Ты ж хочаш есці? I я хачу.
…Калі мы беглі пасля могілак, прыкмецілі на лясной паляне пагарэлы хутар ці лясніцтва — вуголле яшчэ дымілася. Бульбу, i нават печаную, знайсці там можна.
Але я раптам адчуў, што глухата мая баіцца лесу. Усё ўяўляецца чорны чэрап каскі i лупатае кулямётнае вока… А тут яшчэ са мной Глаша, побач!
Сказаў, назнарок зласліва (на той выпадак, калі пачне прасіцца), што я схаджу адзін, а яна пачакае ў ельніку. Глаша пазірае ўмольна, але пярэчыць не адважваецца.
А мне дык i падабаецца гэта — быць з ёю вось такім, вырашаць за абоіх. Быць па-мужчынску зласнаватым. У чалавека вясёлага, а тым больш няпрошана вясёлага выгляд заўсёды вінаваты. За панурасць ніхто не апраўдваецца. Наадварот, другія сябе адчуваюць вінаватымі перад такім.
З гэтым i звыкнуцца можна, на ўсё жыццё спадабаецца.
Знайшоў яду я хутка i проста на дарозе. Мне трэба было пераскочыць гэтую дарогу, свежа выбітую, распёртую танкавымі гусеніцамі,— я ступіў на яе, а проста ў вочы мне — кардонная каробка, такая нечаканая тут у лесе, нібы з другога свету. Я нават за дрэва памкнуўся схавацца, як ад небяспекі. Але тут жа кінуўся i схапіў яе, як бы баючыся, што насланнё мінецца. Схапіў каробку, падумаў, што гэта можа быць i пастка-міна, а, разрываючы кардон i надкусваючы акуратненькую галету, ляніва змікіціў, што яна, магчыма, атрутная. Галеты надта сухія, але галоднай слюны хапіла i на другую i на трэцюю. Я жую на хаду, п'янеючы ад кволага, нейкага далёкага хлебнага паху, i заспакойваю сваё сумленне тым, што трэба ж добра пераканацца, што яны не атрутныя. У мяне нават галава закружылася — у дадатак да звыклых млоснасці i шуму, якія не пакідаюць мяне з моманту кантузіі.
I я заблудзіўся, раптам зразумеў, што іду наўздагад. А я ж нават не здолею гукнуць Глашу — праўдзівей, не пачую яе голасу. Забыў, зусім забыў, што я глухі.
Я спалохана, разгублена пабег i тут зусім паверыў, што не знайду яе, i спалохаўся яшчэ больш. А неабавязкова ж было пакідаць яе i хадзіць аднаму: не кажы, што засады пабаяўся, проста спадабалася быць, як iншыя, змрочным, уладным. Дурань, дурань, якая табе справа да іншых. Ім, іншым, i Глаша, магчыма, не тое, што табе.
Я ледзь не наскочыў на яе: Глаша здалёк мяне ўбачыла i пабегла напярэймы, устрывожаная такім маім з'яўленнем: імчыць чалавек, вочы белыя, у руках нейкая каробка — нібы ўкраў i за ім гоняцца!
— Еш смела, не атрутныя, — закрычаў чалавек.
Святло пакідае лес, збіраецца ўверсе. Па-начному востра пахне зямля, хвоя. Мы ішлі цэлы дзень, а цяпер ладкуемся, каб спакойна адаспацца. Галеты мы даелі ўсе, да ix добра пасавала кісленькая «зайцава капуста». Наедку не шмат, але само ўсведамленне, што сёння еў хлеб, супакойвае: у хлебе заўсёды столькі надзеі!
Глаша сядзіць пад цёмным дрэвам, знябытая, стомленая, накінула на плечы мой нямецкі кіцель. Імжака. Сыра. Я ламлю лапнік i нашу, складваю да яе ног.
Дажджавыя хмары ўсё апускаюцца над лесам, але ад ix робіцца не цямней, а святлей: неба асвятляюць водбліскі пажараў. Гэта ўжо мая мясцовасць, да маёй вескі кіламетраў трыццаць.
Лапніку я нарыхтаваў, цяпер толькі перацягнуць яго ў густы ельнік. Пакінуў вінтоўку каля Глашы i валаку калючую цяжкую ношку ўсляпую, спіной рассоўваючы цесна сплеценыя елачкі: трэба як далей, глыбей, ад усіх, ад усяго далей. Глаша нібы i не бачыць, чым я заняты, сядзіць дзіўна безуважная, i ўжо здаецца, што не толькі ад адной стомы.
Усё гатова. Я падышоў, узяў вінтоўку. Глаша знізу глянула на мяне i падала пінжак.
— Дождж цяпер не дастане, — кажу я. Глашыны вочы запытальна ўзняты ўгору — у ix раптоўным святле нешта зусім для мяне незнаёмае. Але што тут такога? Усё звычайна: трэба перабыць ноч, каб не натрапіць на немцаў, не заблудзіцца, i наогул жа людзі, як сабакі, стаміліся. Я расказваю Глашы пра тое, як мы раніцай выйдзем i пад вечар будзем на месцы. Глаша моўчкі глядзіць — а як яшчэ, калі я глухі? Усё звычайна.
Падышла да густога, як шчотка, мокрага ельніку, глядзіць зацікаўлена: што тут, як я тут уладкаваў?
— Сюды ідзі, я i страху зрабіў,— кажу я i спіной расхінаю калючую сцяну ельніку, а Глаша ідзе следам, рукамі адводзячы яловыя лапкі. Я бачу яе твар, вочы — такая раптам дурненькая, някемная стала, надта з усяго дзівіцца, нібы ўпершыню ў лес трапіла. Здаецца, выбрала для сябе, якою ёй быць, пакуль сядзела пад маім пінжаком, а я цягаў яловыя лапкі, i вось зрабілася такой — чакае, каб ёй усё паказалі, растлумачылі, самой ёй няўцям, што тут i як. Вельмі добра адчула, якой ёй трэба быць з Флёрам.
Вось яно, наша жытло: страха ёсць, пасцель ёсць — усё з лапніку. Глаша стаіць i не разумее, як i што далей. Я нахіліў ёй галаву.
— Паўзі.
Валасы ў Глашы мокрыя i цёплыя — мая далонь таропка сказала мне пра тое. Глаша прысела на кукішкі i папаўзла ў цемень, пад стрэшку. Папоўз у калючую цемень i я. Халодная Глашына рука прасунулася да майго твару — паказвае, дзе мне лажыцца. Лапніку нам хапае, каб i пад бок было, i накрыцца, як коўдрай. Прыўзнімаючыся, выцягваем лапкі з-пад спіны, кладзём ix на сябе, каб як раўней, паколатыя рукі нашы сустракаюцца i паказваюць: вось так! табе вось так будзе лепей! Яшчэ лепей будзе, калі я здыму свой кiцель i мы ім спярша накрыемся, a ўжо тады зверху будзе мокры, калючы лапнік.
Нарэшце, ўсё як трэба: спружыністая яловая пасцель — пад намі, цяжкі, зляжалы лапнік — на нас, вінтоўка — паміж, a рукі нашы прытрымліваюць цёплы пінжак — бліжэй да шыі.
Усё ў свеце неверагодна i адразу — нібы бінокль другім бокам павярнулі — аддалілася. Усё будзе заўтра, а зараз — толькі гэта, толькі мы. Маўчанне пачынае палохаць, i я пачынаю шаптаць. Вядома, пра атрад, пра Касача. Ён шукаў Глашу, ён усё думае, куды яна знікла… Глаша, каб лепей чуць, павярнулася са спіны, на бок, тварам да мяне. Я адчуваю яе дыханне, чамусьці дзіўна халаднаватае. Ці гэта ў мяне такія разгарачаныя шчокі? Але мне зусім не горача, мне чамусьці холадна. Яшчэ больш старанна, як малітву, шапчу пра тое, як яе схаваю на востраве, а потым мы знойдзем сваіх, атрад. (Глашына рука праверыла, ці добра закрыты мой бок, ці не мерзну.) Я ўсё мармычу сваю малітву, расказваю пра Касача, пра тое, як ён умее быць строгім, зацятым, затое калі скажа — бяжы, рабі, i кожны з радасцю бяжыць i выконвае. I я разумею, чаму Глаша… Я i сам… Рука Глашына ўжо ляжыць на маім пінжаку, я адчуваю яе даверлівы цяжар каля шыі. Так пасуе ёй гэта дарослая прастата. Паклала руку i ні пра што не думае, а я толькі пра тое цяпер i думаю, як яе рука на мне ляжыць i што гэта значыць.
Захацела i стала дарослай, на вачах ва ўсяго атрада. А я ж толькі ў снах; але i ў сне абавязкова каго-небудзь спалохаюся, у самы той салодкі i страшны міг: нібы здзекуецца з мяне нехта, падманваючы заўсёды аднолькава — i заўсёды гэта яму ўдаецца.
Глаша заціхла зусім, дыханне паслабела, а я ўсё шапчу, шапчу сваю малітву. Я ўжо расказваю самы пачатак: як Касач i Косця арганізавалі ўцёкі з палону, праламаўшы падлогу ў вагоне, i як яны падалі пад колы таго цягніка — ён імчаў ix праз Польшчу…
Нарэшце я зразумеў, што Глаша спіць — утульна, па-хатняму, як гэта яна ўмее.
Адразу перамянілася ўсё. Побач — даверлівае жывое чалавечае цяпло, я павярнуўся да яго i магу без страху, моўчкі дыхаць ім, радавацца яму. Спаць я сабе не дазваляю, хоць усё цела згортваецца, склейваецца ў сонны камяк, i трэба яго, гэты камяк, разрываць зноў i зноў. Калі нас, калі цябе заўтра заб'юць, усё жыццё мінецца, гэтай ноччу. Закрыеш вочы — i ўжо раніца! Не, няхай кожная хвіліна доўжыцца, як толькі мага, яе трэба разбіраць на секунды, на імгненні… Глашына рука даверліва, сонна ляжыць на мне, каленкі грэюцца аб мае ногі, дыханне лашчыць мае вусны, казыча павекі, якія просяць сну. Можна нават заплюшчыць вочы, трэба толькі не даваць імгненням зліпацца ў хвіліны, a хвілінам склейвацца ў гадзіны, a ўсяму целу — у адзін салодкі, мёртвы камяк сну. Не дазваляць ім гэтага… Дзе цяпер мама, сястрычкі, дзе яны ў гэтую хвіліну, пра што думаюць? Мне трэба ўбачыць ix, упэўніцца, што нічога не здарылася, што яны існуюць…
Я праваліўся ў сон, як пад ваду. I тут жа вынырнуў — у холад, у сырасць, у гулкае, водгаласнае світанне. У нас у ельніку яшчэ цёмна, толькі пабліскваюць, як бы сваім святлом, нанізаныя на іголкі кроплі. Ды ў хісткім тумане бялеюцца, як незапаленыя ці пагаслыя свечкі, камлі елак, з якіх садрана кара. Нават дзіўна, як гэта здолелі амаль да макавак садраць кару.
— Яны нас знойдуць? Яны нас убачаць?..
Голас, шэпт яе таропкі, такі спалоханы, а вочы, смелыя i хітраватыя, глядзяць на мяне знізу. Гэта я, i гэта праўда, упершыню гэта не ў сне, a праўда, i так блізка страляюць, але мы адны, рукі нашы просяць, перашкаджаюць, дазваляюць, забараняюць, памагаюць — яны i ласкавыя, i груба-нязграбныя, i насмешлівыя, i сарамліва-ўпартыя. Вочы так блізка, вось-вось сальюцца ў адну кроплю, вялізную, блакітную…
— Не глядзі! Чуеш!.. Як страляюць — чуеш?
Я заплюшчыў вочы. I прачнуўся. Глаша ўжо не спіць, прыўзнялася, скінуўшы, ссунуўшы ўбок яловую коўдру, i напружана ўслухоўваецца. Сон адышоў, але i астаўся, перашкаджае на яе глядзець. Я пашукаў каля сябе вінтоўку, выцер на твары дажджавыя кроплі — памыўся.
— Страляюць, — паведаміў я. Гэта я прачытаў у яе насцярожаных вачах.
…Вось яны, мае Белыя Пяскі, я прывёў Глашу да сябе дамоў. Вёска вялікай выдае ад раптоўнай пустаты, што адкрылася ў ёй. Позірк, не пагаджаючыся, хапаецца за дзве ці тры будыніны, ацалелыя ў розных канцах вялізнай пустэчы, што ўспыхвае яшчэ дзе-нідзе апошнім вуголлем. Плячо мае дрыжыць пад дрыгатлівай Глашынай рукой, i мне падумалася, што яна адчувае гэта так, як адчуваў я, калі чапляўся за абрубак Сашкавай нагі. Я адышоў ад Глашы. Амаль з агідай — да яе, да сябе, да нас, якія прыйшлі сюды не ўчора, не пазаўчора, калі мы яшчэ былі патрэбныя тут…
Я пачынаю спускацца з сасновага ўзгорка да дарогі, што бялее ў вечаровым сутонні. Глаша, не заўважыўшы ці не жадаючы заўважыць маёй да нас прыкрасці, ідзе побач.
Неаднойчы было: да змяркання загуляўшы на гэтым узгорку, глядзеў я на вёску, вось гэтак жа ўспыхвалі агні ў розных канцах вёскі — у вокнах. Вось гэтак жа.
Дарога ціха, нібы чакала, прыняла мяне, калi мы сышлі ўніз, павяла, пабегла наперад, уперадзе… У нашага суседа Юстына ўтапіўся дарослы сын (перад самай вайной здарылася гэта), а Юстын вярнуўся аднекуль праз дзень, калі ўжо стаяла труна ў хаце: чалавек ідзе па вуліцы, ужо ведае пра сваё гора, да яго ціха падыходзяць i моўчкі ідуць побач людзі, суседзі,— вось так Глаша побач ідзе. А наперадзе ідзе белая дарога, паказвае, куды ісці, дзе тваё гора. Але пры гэтым яна не забывае рабіць усе свае даўнія павароты, нават непатрэбныя — каля даўно перасохлага ўзболатку, каля колішняга (спаліла маланка) калгаснага свірна. I я, як гэтая пакручастая дарога, усе ўцякаю ад думак пра маму, сястрычак, суседзяў, пра вёску — усё нешта пра другое, зусім пра другое…
Мая хата — у самым канцы вёскі, i мы ідзём туды. Успыхваюць ад ветру пагуркі, дзе стаялі хаты, а цяпер грузна бялеюць печы: водбліскі падаюць на мой i на Глашын твар — так адчуваеш чужы пагляд, хоць i не бачыш яшчэ, хто сочыць за табой. Нешта адвечна жаночае ёсць у гэтых знясілена белых, апалых печах. «А чый жа гэта? Ганны хлопец, Флёра? Ці гэта не ён?» Нібы стараючыся разгледзець ці паказаць нас, вуголле на агародах раптам успыхвае, разгараецца ярчэй. Апусцелыя двары адступілі ад вуліцы, пакінуўшы на ранейшым месцы толькі лавачкі, ды абгарэлыя платы, ды бярозы з закінутымі, як галовы, вяршалінамі. (Нешта белае перабегла вуліцу, жвава, па-сабачы, але я добра бачу, што гэта не сабака, a свіння, зусім як дзікая.) Каля гэтых бяроз, пад імі некалі праходзілі летнія вечары. Старэйшыя сядзяць, стаяць, кураць, вядуць гамонку — адпачываюць пасля рабочага дня, а мы, хлапчукі, носімся па вуліцы, па агародах, добра нам ад адчування, што ў дарослых гэткі ціхамірны вячэрні час, увесь свет чалавечы здаецца супакойным, добрым. Да гэтай пары ў істоце маёй, у нейкіх сотах захавана тое колішняе пачуццё, якое я сам адзначыў, спыніў, калі заскочыў па драбінах на гарышча, хаваючыся ад «сініх», паглядзеў уніз i ўбачыў на лаўцы пад бярозай бацьку i маці: сядзяць, як хлопец з дзяўчынай («цілі-цілі цеста, жаніх i нявеста»), смешна так сядзяць, i ён, думаючы, што ix не бачаць, цалуе яе каля вуха; яна, адпіхваючы, гладзіць яго твар далонню («Пеця, здурнеў, суседзі ж!»). Мне хораша, але вусцішнавата, нібы няма на свеце мяне, a толькі яны ўдваіх. Затаіўшыся, я глядзеў на свет, дзе мяне яшчэ няма. Сам не ведаю чаму, але я закрычаў, моцна, нібы працягваў гульню ў вайну, а на самай справе, каб зноў з'явіцца ў гэтым свеце, нагадаць пра сябе. Мама азірнулася, а бацька раззлаваўся: